Мектепке дейінгі балалар трбие жымын йымдастыру, трбиелеу

Трбие - оамны негізгі ызметтеріні бірі, жеке адамды масатты, жйелі алыптастыру процесі, аа рпаты тжірибесін кейінгі буына мегертіп, оларды сана-сезімін, жаымды мінез-лын дамытушы. Ересек буын оамдыдтарихи мірде жинаталан тжірибені, білімді жас буына трбие процесі арылы береді.
Трбие материалды игіліктерді ндіруге абілетті, іскер адамдарды дайындауа баытталуы ажет. Басты ндіруші кш - жеке тла. Адам жйелі трде крделі атынастара араласып, оамдаы алыптасан идеяны, саяси жне моральды кзарастарды, сенімдерді оамдаы адамдарды мір сру тртібін мегереді.
Педагогика баланы оыту, трбиелеу тжірибелерін орытып, трбие жне даму шін ажетті жадайларды анытайды.
орыта айтанда, трбие - оамны тарихи леуметтік-экономикалы жадайларынан туатын объективтік процесс.
Трбие процесінде бала зіні дамуына ажетті жадайларды пайдалануа тиіс. Табии жне леуметтік орта оны кзарасын дамытады. рбір мемлекетте балалара білім беру мен трбиені йымдастыруды натылы мселелері мен дістері арастырылады. Малім андай адамды алыптастыратынын дл білуі керек. К.Д.Ушинский з ызметіні айын масатын крмейтін трбиешіні рылыс материалдарын бір жерге йіп тастап, одан не алысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Трбиеші жас рпаа берілетін білім, іскерлік, дадыны, трбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, масатты трбие жмысын жргізеді.
Я.А. Коменский "Трбие масаты жне міндеттері, маызы, жзеге асыру жолдары адамны оамда алатын орнымен аныталу керек", "Келесі асырды андай болатындыы сол асыр шін трбиеленген азаматтара байланысты. Дние - даналар-ды кптігімен баытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын "Ана мектебіні" кіріспесінде рбітеді.
"Трбие - адамды алыптастыратын жне жетілдіретін йлесімді процесс" - деп Коменский трбие масатын тмендегі-дей негізгі элементтерге блді:
• адама барлы заттарды білгізу - "ылыми білім";
• заттарды жне зіні ожасы ету - "адамгершілік";
• дайа, заттара лшылы ету - "діни трбие";
• тн саулыы - "дене трбиесі".
И.Г. Песталоцци трбиені масаты балаа бастауыш білім, ебек, аыл-ой, дене трбиесін беріп, жан-жаты жне йлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалы мселелерді шешудегі сословиелік жне шовинистік саясата арсы кресіп, "Мектепті міндеті - адамзатты жне з халын сйетін саналы азаматтарды трбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский трбиені масаты оама пайдалы, адамшылыы бар адамды трбиелеу деген. Ол адамгершілік трбиесін аыл-ой, ебек трбиесімен тыыз байланысты арастырады.
П.П.Блонский трбие масаты балаа жалпы адамзатты жне лтты мдениетті мегеруге кмектесу, жеке тланы жалпы адамзатты идеалдарын алыптастыру деген.
1941-1990 жылдардаы педагогикалы дебиеттерде "жан-жаты даму" ымына аыл-ой, политехникалы оу жне ндірістік ебек, адамгершілік трбиесі, дене жне эстетикалы трбие салалары енгізілді.
А.С.Макаренко трбиені мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалы міндет ойып, педагогтарды жмысын баылауа алуа болатындыын атап крсетті. Ол "Трбиені негізгі масаты баланы жан-жаты дамыту" - деген сынысты олдады, В.А.Сухомлинский оны жзеге асырды.
Трбие масаты аза тлім-трбие таылымына да ойылды. лы стаз бу Насыр л-Фараби "Адама е уелі білім емес, трбие берілуі керек. Онсыз берілген білім - адамзатты ас жауы. Ол келешекте оны барлы міріне апат келеді" - деді.
Ы.Алтынсарин "мірді негізгі мні — ебек, ол адамны адамгершілік асиетін мртебелендіреді, мірді шын адірін тек ебексйгіш адам ана тсіне алады. Мнсіз ебек, маынасыз бейнеторлы адамны жігерін малтады, з ебегіні ызыын, раат-лззатын кре білу - кісілікті басты белгісі" - деген.
Абай нанбаев талап, ебек, тере ой, анаат, раым сынды жеке тлалы жасы сапаларды алыптастыру масатын ойып, сек, тірік, матаншаты, еріншектік, бекер мал шашпа сияты зиянды деттерді жоюа шаырады.
М.Жмабаев "Кркем денелі, тзу ойлайтын, дл пішетін, дл табатын аылды болса, слу сз, сиырлы н, демі трден .ляззат алып, жаны толынарлы болса, баланы дрыс трбие алып шын адам боландыы" - деп жазды.
Мтжан Масымлы Тілеужанов зіні "аза таылымы" атты монографиясында (1994) аза таылымыны негізгі баыттарын атап крсетті. Олар: ар-ождан тазалыын сатау; аыл-ойлы, парасатты болу; барлы рекетінен, сйлеген сзінен, арым-атысынан, кзарасынан ибрат иісі аып тру; ерте трып, кеш жату; аз сйлеп, кп тыдау; иманды, инабатты, айырымды болу; жас рпаа трбие беруден жалыпау; халы дстріне берікболу; оны жаарту; дет-рыпта жо нерселерден алула болу; сегіз ырлы, бір сырлы болу; халыны рухына кір салмау; ел берекесін сатап, оны баюына лес осу.
Сонымен дстрлі педагогикада жас рпаты трбиелеуді негізгі масаты "жан-жаты йлесімді дамыан жеке тланы алыптастыру" - деп жазылды.
азастан Республикасыны 1995 жылы "Мектеп жасына дейінгі жне мектеп жасындаы балаларды трбие тжырымдамасы" халыаралы адам ыы туралы нормалара сйкес жазылан.
азастан Республикасында халыа білім, трбие беруді Негізгі масаты-азастанны егемендігін амтамасы ететін, оны бкіл дние жзіне мойындататын, онымен те арым-атынас жасап, азастанды патриотизмді, саяси бостандыты амтамасызыз ететін нарыты іргетасын алап, экономикалы бостандыа ол жеткізетін, жан-жаты дамыан адамдарды трбиелеу.
Трбиені масатынан міндеттер туындайды.
3. Дниетіным - трбиені маызды міндеттеріні бірі. Дниетіным - адамны табиат пен леуметтік орта, арым-атынас, іс-рекетіні баыты туралы кзарастары. Дниеге кзарас ылым негізінде дниені даму задылытарын танып білу.
Аыл-ой трбиесі - оушыларды ойлау абілетін, дниеге ылыми кзарасын алыптастыру, ылыми білім жйесін мегерту. Аыл-ой трбиесіні басты міндеттері: оушыларды табиат жне оам жайындаы ылыми білімдермен аруландыру; ойлау абілеттерін жетілдіру арылы (абстракттілі, ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинатау, саралау, т.б.) таным іс-рекетін (іскерлік, дады, баылау, жазып алу, зін-зі баылау, т.б.) дамытып, ылыми кзарасын алыптастыру.
Адамгершілік трбиесіні міндеттері: гуманизм, адалды, батылды, тзімділікті алыптастыру; адама сйіспеншілік, рмет, айырымдылы сезімін дамыту; оушыларды з міндетіне, згені мддесіне байыпты арауа йрету; з Отанын сюге, лттар достыын рметтеуге трбиелеу;
Ебек трбиесіні негізгі міндеттері:
а) оушыларды іскерлікке, ебек дадысына йрету;
) оушыларды халы шаруашылыыны басты салаларымен, ебек трлерімен таныстырып, маманды тадауа трбиелеу;
б) озы ебек дстріне трбиелеу.
Эстетикалы трбие міндеттері:
• бейнелеу нері (кескіндеме, графика, мсін) кркемнер шыармашылыы (кркем дебиет, музыка, театр, кино) арылы баланы сезімдері мен таламдарын дамытып, слулы туралы ымдарын алыптастыру
• эстетикалы ралдарды пайдалануа дадыландыру.
• семдікке лесін осуа трбиелеу.
Дене трбиесі міндеттері: оушылар азасын дамыту; жастарды ебекке, Отанды орауа даярлау, тзімділікке, батылдыа, ептілікке, іскерлікке, трбиелеу.
4. Трбие процесіні мні - баланы жым жне оаммен атынастарыны жйесін ру, педагогикалы жадайларды, трбиелік серлерді нтижесін талдау, жоспарлау жмысын реттеу; Трбие процесіні жобасын ру жне жзеге асыру; трбиелік ыпалдарды реттеу жне олара тзетулер енгізу; орытынды, есепке алу жне баылау.
Трбие диалектикасы сырты ыпалды (объективті) адам санасына (субъективті) тіп, іс-рекет барысында крінетін былыс. Адамны оамды мніні алыптасуында леуметік іс жадай маызды рл атарады.
Тербие процесінде адамны оамды мніні алыптасуына сырты жне ішкі арама-айшылытар ыпал етеді.
Сырты арама-айшылытар:
• оамды ережелер мен адамдарды тртібі арасындаы сйкессіздік.
• Малімні талабымен оушыны тртібіні араатынасы.
Ішкі арама-айшылытар:
• Трбиешіні талабы мен трбиеленушіні ммкіндігіні ара- атынасы.
• Трбиеленушіні ажеттіліктері мен анааттандыру тсілдеріні ара атынасы.
5. Трбиені негізгі зандылытары. Педагогикалы былыс пен рдіс арасындаы байланысты задылытар деп атайды.
1. 'Трбиені оамны леуметтік-экономикалы жадайына, демократиялы принципті іске асыруына, адам ыын орау мселелеріне тыыз байланыстылыы.
Осы заманы тарихи жадайлара байланысты халыаралы ауымдасты дниежзі тарихында халыаралы стандарт болып табылатын жалпы адамзатты ндылытар мен адамны негізгі ыы, бостандыы ашылып крсетілген ("Б адам ыыны жалпыа бірдей декларациясы" "Бала ыыны Конвенциясы") жаттарын жасады. Олар осы заманы трбие теориясы мен дістемесіне, трбие мраттары мен рухани ндылытара жааша баыт береді. азастан Республикасыны "Білім туралы" (1999) Заына сйкес бл жаттар елімізді білім саласындаы мемлекеттік саясатыны негізі болды.
2. Трбиені оыту мен білім беруді сапасына байланыстылыы. Оыту - тланы алыптастыруды ралы. Трбиені мазмны, трі жне дісі трбиеленушілерді даму дрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Трбие мен зін-зі трбиелеу бірлігі. Жеке адамны дамуы мен алыптасуында белсенділікті рлі зор. Іс-рекет барысындаы белсенділікті трлері: арым-атынас белсенділігі, таным белсенділігі, зін-зі трбиелеу белсенділігі.
арым-атынас белсенділігі тланы мінез-лын, жріс-трысын алыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен былыстарды мнін, ылыми ымдар мен задылытарды тере тсінуге, оны тжірибеде олдана білуге йретеді. Егер ересек адамдар балаларды сратарын остап, таным белсенділігіні дамуына баыт беріп отырса, онда оларды талпынышты жне баылаышты асиеттері алыптасады.
зін-зі трбиелеу белсенділігі - трбиеші зін-зі трбиелеуге баланы ынтасын оята аланда трбие жмысы нтижелі жреді.
4. Педагогикалы процестегі жым мен жеке адамны зара байланысы.
жымны басты борышы - рбір адамны шыармашылы суіне аморшы болу.

Трбиені принциптпері
Принцип дегеніміз - адамны іс-рекетінде басшылыа алатын алы шарты, негізгі ережесі.
Бгінгі кнні талабына сай рпа трбиесіні мазмнын, діс тсілдерін жне йымдастыру жйесіні іргетасын алайтын негізгі аидалар:
1. Трбиені идеялылыы мен масаттылыы.
трбиені негізгі масаты - дені сау, лтты сана-сезімі оянан, рухани ойлау дрежесі биік, мдениетті, парасатты, ар-ождан мол, ебекор, іскер, бойында баса да игі асиеттері алыптасан адамды трбиелеу.
Мектепті бкіл іс-рекеті, оамды мірі осыан ызмет етуі керек.
2. Жас рпаты іс-рекет пен арым-атынас арылы трбиелеу - балаларды аыл-ой рекетімен атар іскерлік пен пысытыа машытандыру, німді ебек етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Трбиеші мен трбиеленуші, лкен мен кіші арасыны арым-атынасты зара сенімге, айырымдылыа, имандылыка, бір-біріне сый-рметпен арауа негіздеу, трбие барысында психологиялы жайдарылы, йлесімділік ахуал туызу, жас азаматты зіне сенімін арттыру, аморшылы сезімін дамыту.
3. Трбие барысында жеке тлаа ойылатын талап пен крсетілетін рметті бірлігі.
Жаашыл стаз маш Нралиев "Малім мен оушы арасында зілмейтін алтын желі болуы тиіс. Ол баланы стазына деген сенімі, малімні баланы сюі" - деген болатын.
Трбиеленушіні рметтеу жне оан талаптар ою - баланы мыты жне нашар жатарын біліп, оны суіне ажетті жадайлар жасау. Талап оюдан оушыа рмет, кші мен абілетіне сенім крінеді. Малім оушы бойынан рухани асиетті жобалап, оан сйеніп, оушыны з тжірибесін дамытуына кмектесу керек.
4. Трбиелік ыпалдарды тізбектестігі, жйелілігі, здіксіздігі.
Трбие тжірибесі балалара ойылатын талап пен педагогикалы ыпал бірлігі ажет екенін длелдеді. рпа трбиесіні нтижелілігі - трбие мекемелеріндегі талапты бірлігі, іс-рекетті сабатастыы.
5. Оушыларды жас жне жеке ерекшелігін есепке алу.