Балалар мірін йымдастыруда ойынны рлі.

Ерте заманнан –а адам зін оршаан ортаны тылсым тіршілігін тануа рекет жасаан. Ал айнала дниені танып–білуді, белсенді іс–рекетті алашы трі затты іс–рекет болып табылады. Нресте затты іс-рекеттен бірте–бірте ойын рекетіне ауысады. Барлы адам зіні тла ретінде даму ерекшелігінде ойын іс–рекетін бастан кешіреді. Сбилік кезенен бастап бала зін оршаан ортаны, мір сріп отыран айналасындаы заттар мен былыстарды ойын арылы тсініп ынады. Тек кру, сипап–сезу, байап–тану арылы емес, тікелей араласып, іс–рекетке кшуін наты арым–атынас барысында біледі. Осылайша ойын адамны мір танымында шешуші мнге ие болады. Баланы таным–тсінігі, іс–рекеті ойыннан басталып, оны негізі болаша мірінде оу, ебек іс–рекетімен жаластырылады. Ойын – бала шін оу да, ебек те. Ойын – айналадаы дниені тануды тсілі. Ойын балалара мірде кездескен иыншылытарды жеу жолын йретіп ана оймай, йымдастырушылы абілетін алыптастырады.

Ойын балаларды негізгі іс–рекеті ретінде психологиялы, анатомиялы–физиологиялы, педагогикалы маызы зор ызметтер атарады. Ойын баланы даму ралы, таным–кзі, білімділік, трбиелік, дамытушылы мнге ие бола отырып, адамны жеке тла ретінде алыптасуына ыпал етеді. Ойында рбір адам ойнап седі, ойынды кп ойнаан адамны дниетанымы ке, жаны таза, жрегі нзік, наыз сезімтал тла болма. Кей бала ойында шынайы мірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойын екі трлі уаытты баытты амтиды: азіргі жне болаша. Бір жаынан бала бірден осы мезетте уаныша бленеді, екінші жаынан ойын рашан болашаа баытталан, йткені ойын барысында тланы келешек міріне ыпал ететін сапалы асиеттері мен іскерлік дадылары алыптасады. Оушы ойын ызметіне талпынады, ойын олар шін мірді мні болып табылады. Кейбір психологиялы теориялар ойынны мнін баланы арты л–уатын шыындап, жоалтысы келген талабымен тсіндіреді. Алайда, функционалды тенденция концепциясыны негізін салан Д. Узнадзе: «Ойын арты л-уатты сырта шыындауды тсілі емес, дамуды негізгі бас формасы, ызмет баытыны емін–еркін браан крінісіні формасы болып табылады жне рекеттер ретінде оларды з баыты бойынша бір–бірінен айырмашылытары бар, міне осылар баланы мазмнды жаынан р трлі ойындар ойнауына мжбр етеді», — деген. Жетілгісі келіп тран кштерді арбалас имылына сйкес келмейтін рі оан ыпал етпейтін ойын мен ойыншы баланы тез жалытырып жібереді. Кптеген функциялар 7-9 жаса жеткенінше мейлінше жеделдете дамиды да, ойына деген штарлы осы кезеде кшейе тседі, ал ойын дамуды басаратын іс–рекетті тріне айналады. Осындай стте баланы зіндік саналары, оны шындыа, адамдара арым–атынасы алыптасады. Бастауыш сынып оушысыны ызмет баыты кшейген кезде оны лшынып ойнаысы келіп трады. Баланы ойын ызметін тотатып, оны интерфункционалды кштерді имылына айшы келетін басадай нрсемен шылдануа мжбр еткізу – бала талантын жеделдете дамытып, жан–жаты ашылуына тосауыл жасау деген сз. Ойын баланы психикасына сапалы згерістер туызады. Балаларды ересектермен бірлесіп мір сруге мтылысы бірлескен ебек негізінде анааттандырылмайтыны белгілі. Бл ажеттілігін балалар ойын арылы здеріне ересектер рлін алып, ебектік мірді ана емес, сол сияты леуметтік арым–атынасты да натылап крсетеді. Д. Эльконинні атап ткеніндей, мнда балалар зара сйкес рлдерді тасымалдаушылар (ересектерді зара леуметтік атынасын айта жаыртады), рі ойына тікелей атысушы болады. Баланы оамдаы осындай ерекше орны оны лкендер міріне араласуыны айрыша трі болып саналатын рлдік ойынны пайда болуыны негізіне айналады. Біраз уаыттан кейін рлдік ойыннан ереже бойынша жргізілетін ойына ауысады. Біртіндеп ереже ойын рекетінде бірінші орына ойылып, алашы сюжеттік сипата ие болады, сосын ойында жеіске жету бала шін лкен мнге айналып, ойын ебекке жне оу рекетіне сас бола бастайды.

Ойында е алаш баланы дниеге сер етуді ажетсінуі алыптасады жне крінеді, ойынны негізі, жалпы мні де осында. Ойынны мнін анытайтын бірінші ереже, ойын мотивтеріні р трлі бала шін мні зор кйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже, ойын рекеті адам іс– рекетіне тн кптеген мотивтерді жзеге асыруы болады.

Ойынны бала мірінде лкен орын алатыны ертеден длелденген. Тіпті XVIII . Руссо былай деп жазан: «Баланы жасы тану жне тсіну шін оны ойын кезінде баылау керек».

Балалармен жмыс істеу ойынында ойынмен сер ету арылы баланы басаруа немесе оны згертуге кп кш кетпейді. Ойынмен сер етуді масаты — баланы зін-зі тануы мен зін-зі басарудан трады. Ойын процесі баланы оршаан ортаа баылау жасауы ретінде арастырылады.

Ойын серлері баланы ажеттіліктерін физиологиялы белсенділікке анааттандырылады, ойын стінде бала энергия жмсайды, лкендер міріндегі міндеттемелерге дайындалады, иыншылытарды жееді жай фрустрациядан арылады.

Олар физиологиялы кптактіні сезеді, з ажеттіліктерін анааттандырады, леуметтік формадаы агрессияа жауап айтарады жне баса адамдармен арым-атынас жасауа йренеді. Ойын балаларда елесті бекітуге, мдени байлыты сііруге жне белгілі бір дадыларды алыптастыруа кмектеседі. Бала ойнаанда бтен тланы рліне тек еніп ана оймайды, сонымен атар з жекелігін кеейтеді, байытады жне тгендетуге тырысады.

Ойын баланы ішкі леміне наты форма мен рнек береді. Ойында эмоциональды маызды тжірибені ой рнегі алады. Ойынны негізгі функциясы шын мірдегі бейнеленбейтін нрсені жадайды баылауына айналдыру. Бл балалара иыншылытарды білуге ммкіндік беретін символикалы репрезентация арылы жасалады. Ойын бала шін з пікірін білдіретін символикалы тіл боландытан, психолог ойынды пайдаланады. Балалар ойын арылы арым-атынас жасайды. Егер ойынды коммуникация ралы екенін мойындаса, балалар ойыны бдан да толы баалауа болады.

Балалар ойын стінде здерін жеіл, еркін сезінетіндіктен здерін крсете алады. Балалар шін з тжірибелері мен сезімдерін шыару — табии динамикалы жне денсаулы жасартушы іс-рекет.

Ойын — бл апарат алмастыру ралы жне баладан з ойымен блісуді талап ету; яни автоматты трде арым–атынастаы барьерді жасату. Жоары атынас денгейге ктерілу шін сзді пайдалануы ажет. Ойын сезімдерді берілуімен жне кемшіліктерді шешілуі шін рал болады. Бала сезімін вугвальды жеткізу ыли да ммкін емес. Дамуды бл сатысында бала не сезгенін айту шін когнитивті, вугвальды ралдары жетіспейді эмоционалды жадайда оларды сзбен жеткізу шін бала з ауыртпалытарында интенсивті бір ойа жинатала алмайды. Кптеген авторларды зерттеулері бойынша (мысалы Пиаже), біз 11 жаса дейін балаларды абстрактілі ойлауа жне талдауа абілетті емес екені білеміз.

Сз символдардан ралады, ал символдар – абстракция. Онда бізді сзбен айтылатын дегенімізді кбі абстрактілі болып келетіні тааларлы жай емес.

Баланы лемі — бл наты заттарды лемі, егер біз баламен байланыс жасаымыз келсе, е алдымен осыан жаын болуымыз керек. Ойын — бл баланы наты з ойы жне з леміне алыптасу тсілі.

Ойын — бл ерікті, іштей мотивтендірілген іс-рекет. Бала ойын процесінен анааттанушылыты, ризалыты сезінеді. Оны нтижесі маызды да емес. Ойында баланы физиологиялы, сана-сезімдік, эмоционалды сапалары творчестволы процеске осылады жне оан леуметтік рекеттері ажет болуы мумкін. Осылайша, бала ойнаан кезде оан толыымен атысады деп айтуа болады. Ойын серлері бала мен малім арасындаы арым-атынасты динамикалы жйесі ретінде аныталады.

лкендерді кпшілігі з сезімдерін, реніштерін, аладаушылытарын жне жеке мселелерін білдіре алады. лкендер шін сз андай рл атарса, ал бала шін ойын да сондай рлде болады. Бл сезімді білдіру мен арым-атынас ралы болып табылады. Олара осындай ммкіндік берілген кезде балалар з сезімдерін жне ажеттіліктерін лкендер сияты жеткізе алады. Балаларды кейбір арым-атынас жасау жне айту динамикасы лкендердікімен бірдей, ал біраз сезімдері блектеу (мысалы, орыныш, анааттану, баыт).