Р трлі екпіндер мен дирижерлау
Лшем мен ыра задылытары
Ыра, ритм (грек. rhythmys – йлесімділік, rhйo – аамын) – музыкалы дыбыстарды зандылы лшемде алмасуы. Ы. - музыка, поэзия, бейнелеу нері мен архитектурада негізгі мнерлеу жне тр тудыру ралдарыны бірі. Музыкада музыкалы мелодияны ыраты рылысы музыкалы задылытармен айындалады. Ыраты лшем лестеріні тегеурінді (лді) жне тегеурінсіз (лсіз) трлері болады; оларды ауысып келіп отыруы метр лшемін тзеді. Дыбыстарды бір ыраа рылуы музыкал шыармаларды жаын немесе алша жаткан бліктерінде кездесе береді. Осыан орай музыкалы формаларды музыкалы фазаларын, сйлемдерін, кезедерін жне одан да ірі блімдерін кру задылытары туады. рбір музыкалы жанрлара жне лт музыкасына тн ыраты формалар мен айырмалар болады. Кейбір музыкалы жанрларыны зіндік ыра ерекшелігі болады. Мысалы, мазурка, полька, лезгинка, т.б. Сондай-а, ыраты кркемдік рал ретінде музыкалы образдарды айындаудаы маызы бар. Ыраты архитектурада, сіресе архитектура ансамбльдер салу ісінде йлесім тауып, жалпы крінісіні насымды болуына ыра елеулі сер етеді. Ыра сн жне кодданбалы нерде, сіресе ою-рнекте кеінен олданылады.
Бірінші сбилер тобына арналан н репертуары
ыркйек:«Бізді ойыншытар»,«Айгл оната»,«Кілді сылдырматар»,«уыршапен билейміз»,«Бала, бала, балапан»
азан:«Алтын кз»,«Кз ыраы»,«Кн мен жабыр»,«Кзгі бата»
араша:«й жануарлары»,«Мені мысыым»,«Ормандаы ср кжек»,«Кшігім мені»,«онжы пен кжек»
Желтосан:«ыс ызыы»,«арадаршы далаа»,«Шырша мен ойыншытар»,«аршаыз бізде оната»
атар:«Бізді балабаша»,«Кел, балаан»,«Кілді пойыз»,«жемізде оната»,«Желбірейді жалауша»
Апан:«Мені отбасым»,«Мені жем»,«Анам мені тамаша»,«Бесік жыры»,«лди-лди а бпем»
Наурыз: «Кктем келді»,«жем келді ауылдан»,«Санама»,«Жабыр жауды себелеп»
Суір:«Тлдер»,«ошааны ойды»,«Лаым»,«лынша»,«укім-укім, бзауым»,«Ботаан»,«Жайлауда»
Мамыр:«уенді сандыша»,«Кктем глі крікті»,«Кілді барабан»,«Кел, билейік
р трлі екпіндер мен дирижерлау
Форте—атты, Пиано—жй, пианиссимо-те жй, фортиссимо-те атты, крещендо-біртіндеп атты, деминуэндо— біртіндеп жй.
Жай екпіндер
Largо ( лярго ) ------- шыарманы екпінін ке, созыы
орындалуын крсетеді.
Adagiо (адажио ) ----- екпіні те жай, мнымен атар биязы
орындалуын крсетеді.
Grave (граве ) --------- мды, ауыр, салматы орындалуын
крсетеді.
Lentо (ленто ) --------- аырын, жай орындалуын крсетеді.
2. Бір алыпты орташа екпіндер.
Andante `(анданте ) ------- екпінні адамдап асыпай жруін
крсетеді.
Andantinо ( андантино ) ----- баяу бір алыпты жруін крсетеді.
Mоderatо ( модерато) -------- орташа екпінмен жруін крсетеді.
Allegrettо ( аллегретто ) ------ жрісін, жептуір жылдам екпінмен
орындалуын крсетеді.
3. Жылдам екпіндер.
Allegrо (аллегро) ---------- екпіні жылдам жруін крсетеді.
Prestо (престо) ------------- шапша, тез жруін крсетеді.
Prestissimо (престиссимо ) --- престодан грі жылдамыра жруін
крсетеді.
Vivо (виво ) ------------------- екпіні тез жруін крсетеді.
Vivace ( виваче ) ------------- екпіні жылдам жруін крсетеді.
Шыарманы екпінін, яни, жрісін біртіндеп жылдамдататын
терминдер:
Accelerandо (аччелерандо )----- тездете тс
Stringendо (стринженто )--------ышамды, тездеу, икемді
Strettо (стретто )-------------------нытап
Animandо (анимандо)-------------ктерікі
Епінді баяулататын терминдер:
Ritenutо ( ритенуто )--------------стамды
Rallentantо (раллентанто )---------жайлап
Ritardandо ( ритардандо )----------кешігірікеп, кідірте
Allargandо (алляргандо ) -----------шалыта
Екпін белгілерін кбінесе орысша жне азаша да жазылады.
Мысалы:
В темпе марша --- марш екпінінмен.
Бодро ----------------кілді, жігерлі.
Не спеша, с большим чувством - асыпай, лкен сезіммен.
Дирижер хорды басарушы, яни музыкалы шыарманы дрыс орындатып шыатын йірме жетекшісі. Ол зіні имылы арылы, орындаушыа сер етіп, сол арылы шыарманы дрыс орындалуын реттеп жргізіп трады. Хор жетекшісі орындаушылара батыл, тік арап, бет-пішіні ашы мимикалы озалыстарды шыарманы мазмнына сай. Мысалы (кзбен, аспен, иегпен крсету, баспен крсету) пайдаланып олдана білу керек. олды имыл озалыстары бір келкі тез, біра аса атты лашталмай немді жне наты болуы талап етіледі. Дирижер орындалатын музыка шыармасыны партитурасын жата біліп, бір дауысты екі, ш, трт дауысты хорды басаранда оны р дауысын жасы етіп, ате дыбыстарды тзеп, оларды жеке орындап крсете білу керек. Оны ерні дикциялы жаынан жаттыан, ешбір дыбыссыз сйлей алатын халыа дадыланан, есту сезімі жасы жетілген, дамыан дрежед болуы те маызды. Дирижер ш процесті (музыкалы шыарманы композиторы, орындаушылар жне тыдаушы крермен) арасындаы шыармашылы байланысты ашылуына ыпал ететін жне оны игеретін басты тла. Композитор шыармасын не бойынан ткізе отырып, ол шыарманы идеялы кркемдік мазмнын орындаушы жыма жеткізіп, орындаушылардан композиторды айтайын деген ойын тыдаушы аудиторияа з дрежесінде жеткізуін талап етеді. Дирижер- ол актер, рі орындалан шыарманы режиссеры деп айтуа болады, себебі ол шыарманы мазмнын ашуда неше трлі дістер олдана отырып, кркем образды жасап шыарады. Дирижерды (орындайтын шыарманы хора йретпес брын зі танып біліп) композитор ойын іштей сезінуі сол музыка туралы з ойын толауыны пайда болуына сер етеді.
25. Ноталы сауаттылы
Нота жазуы, нотация (лат. notatio - жазу, белгі) - музыканы жазу шін олданылатын графикалы белгілер жйесі. Нота жазуы кне заманда ріптік жне невмалы нотация трінде (сызышалар, нктелер, тірлер, т.б.) болды.
Балаларды музыкалы трбиесін бастаан кезде, музыкалы дыбыс леміні ерекше былыс екенін есте сатай отырып, баланы оан кшпен итергіштемей, сездірмей уаныш сезімін оята енгізу ажет. р бір балаа оны дарындылыын дегейіне арамай (баланы бастаы кезде музыкаа ызыушылыын байалмаса да) музыка леміне кіргізетін кілт табуа болады. Біз баланы алай ана тілін сюді, слулы пен поэзияны сезінуді йретеміз, тап солай музыканы сюді йрету керек. Кішкентай балалармен дайындалан кезде, е басты пиясы, балаларды жасына сйкес келетін байатпай енгізіп, оларды музыкаа деген сйіспеншілігін ояту болып саналады. Кішкентай оушылармен саба ткізетін малім саба стінде балаларды кіл - кйін ктере отырып ой - рісін кеейте остап, мжбрсіз ызыты жадай рып баыттау керек. р - бір малімде оыту барысында кейбір иыншылытар туындайды. Оу рдісінде мені байааным, балалар, алашы дайындытара келгенде ызыушылы крсетіп фортепианода тезірек ойнаылары келеді. Ал енді нота сауаттылыын жаттаан кезде (ноталар скрипка кілтінде, бас кілтінде, айда жазылатыны, ноталарды затыы андай болатыны) кейбір, соны ішінде (тынымсыз, шыдамсыз) балаларда сабаа ызыушылыы бседейді. Кейбір проблемалар пианистік детін ран кезде де болды. Балаа стаккато - ыса зіліп, легато - байланысты, нон легато – блек ойналады деп тсіндіргенде, бала стаккато ойнаан кезде – олын те тез тартып алады, нон легато орындаан кезде – олын дрыс кшірмей, легато орындаан кезде – ойнаан дыбысты жібермей келесі дыбысты басады. Стаккато, нон легато, легато орындау шін «доп», «жапыра», жне «жлдыз рт» ойындарын ойлап шыарды. Мысалы: «Доп» - стаккатоны ыса, зіп ойнап, клавишаларды стінде секіріп жрген доп сияты елестету керек, «Жапыра» - нон легатоны кзгі жапыраты жоарыдан жерге зіліп тсіп жатанындай бліп ойнау керек, «жлдыз рт» - легато байланысты ойналады. Жлдыз ртты клавишалармен тиер – тимес жоралап ткеніндей. Балалар нота сауаттылыын тезірек игеру шін трлі - тсті гамманы олдандым. Ноталарды ртрлі тспен жаздым. Бл «ойынды» біз «кемпіроса» деп атады. Нота сауаттылыын йренерде «Кемпір - осаты» жеті трлі тстерін олдануа болады. Ноталарды орналасуын трлі тспен жазамыз. До – ызылмен, Ре – сарыш ызылмен, Ми – сарымен, Фа – жасылмен, Соль – кгілдірмен, Ля – ккпен, Си – клгін тспен жазылады.
Осылай трлі – тстерді олданып баса октавадаыда ноталарды орналасуын йренуге болады. Ыраты сезінуге балаа алдымен тыдатылан уен кмектеседі. уенні е алашы кіл - кй крініс балалара имыл арылы тсіндіру маызды екені белгілі. Сондытан бастапы дайындалу кезеінде уендік имылдар мен, ырапен айналысуды сыну ажет.