Тркі халытарыны мдениеті мен философиясы.

1. Дала ркениеті - тркі тектес халыгарды, соны ішінде азагарды материалдык жне рухани ндылытарыны даму сатысы; этномдени жйесіні алыптасуындаы табии-тарихи трпат.

Еуропаа сіре табынушы кейбір ойшылдар здігінше жетілген мдени-тарихи айматарды санын тгендеп, кейде — 8 (О.Шпенглер), кейде 36 ркениет ошаына (А.Тойнби) жеткізіп ойды. йтсе де, осы тжырымдаманы жатаушылар Алтайдан Карпат тауларына дейінгі лан-байта кеістікте кшпелі-отырышы трмыс кешкен тркі тектес халытарды ткеніне астамшылыпен арап, "тарихи дамудан тысары алан ауым" ретінде крсетуге тырысты. Соан арамастан, ркендеп-рбу негізі, географиялы- табии аясы лі далалы трпат саналатын кшпелі шыыс жртыны зіндік ркениеті хаында дйекті пікір тйген алымдар аз емес. Белгілі орыс археологы, акад. А.П.Окладников (1908—1981) зерттеу ебектерінде далалытарды этномдени жйесін "Батыс Сібір ркениеті" деп атаан. Оны мдениеті брын болжаанымыздан лдеайда бай" екендігін жазды. .Марлан, К.Аышев, К.Байпаов, т.б. алымдар "кшпелілер ркениеті" атауын жиі колданса, Л.Н.Гумилев, О.Слейменов оны рлеу дуірінде, б.з.б. 9 -дан б.з. 11 -ы аралыында, Жерорта теізі жаалауы жне иыр Шыыс елдерімен салыстыранда жасампазды эволюцияны бастан ткергенін длелдеді. Соны нтижесінде Еуразия кеістігіндегі тарихи-мдени ерекше былыс ылыма " Дала ркениеті " деген атпен ене бастады.

Оны лемдік ркениетке оскан лесіне ндіні саяси айраткері Д.Неру "лемдік тариха кзарас" атты ебегінде діл бага беріп, "Атлас картаны ашса, алып Азия рлыыны койнына кіріп жатан кішкентай Еуропаны кресі. Ол з алдына дербес рлы емес, Азияны жаласы сиякты. Ал тарихты окитын болса — за уаыт бойы, белгілі бір кезенде Азияны стемдік ранына кзі жетеді...

Еуропаны жермен-жексен еткен де, ркениетке жеткізген де солар. Азияны ірінен шыан арийлер, сатар, ндар, моолдар, тркілер Азия мен Еуропаа анат жайып, жаппай оныстанды. Еуропа зак уаыт Азияны отары болды.

Еуропаны лылыын мойындамау бестік болар еді. Сол сияты Азияны лылыын мыту да — ателік. Азия адамзатты лы рухани ксемдерін бергенін ешашан естен шыармау керек. Оны лы ойшылдарын айтпаанны зінде, лемдегі е басты екі дінні негізін алаушылар — айса мен Мхаммед пайамбарларды берген Азия ой" дейді. Ендеше, Азия мен Еуропа арасындаы алып кеістік — ежелгі Дешті ыпша тсінде эволюция жолмен калыптасан мдени-экономикалы, рухани ттастыты, жартылай кшпелі, жартылай отырышы трмыс кешкен дала трындарыны этнотарихи жйесін Дала ркениеті деп атауа толы негіз бар. Климат былмалылыына жаппай, рі тікелей туелді кйдегі кшпелі мал шаруашылыы далалытарды геоэкономикалы, геосаяси, геомдени икемділігін белгілі бір дрежеде шектегенімен, тйыа амалмай, керісінше, солтстік- еуразиялы кеістік трындарымен зіндік ерекшелікке толы леуметтену процесі мен нсілдік-генетикалы бірігуіне жол ашты. Жабайы жылылар мен тйелерді ола йретіп, осыан орай арба мен бзел ойлап табуы кшпелілерді ркениет даына жетелеген алашы, ты адам болды. Металл ндеу, ыш ыдыс жасау, мата тоу, зергерлік ксіп арынды дамып, "жлдыз барлап, жол табу" арылы алашы астрономия, арышты тсініктері орныа бастады. анды-туысты байланыстар мен леуметтік жымдасуды жан-жаты, ата трде сатыланан жйесі алыптасты.

Жинаы трын й рылымы, соан сйкесті й мліктері мен киім-кешек лгілері, тіпті, еуропалытар трмысына да дендеп енді. Еуразия жазыыны шы ыстан батыса арай ксілген ендігінде олар ру-тайпалы бірлестіктен бастап зара конфедеративті арым-атынаса негізделген кшпелі империялар руа дейінгі саяси интеграцияны крделі процестерін ткерді. сіресе, мындаан жылдара созылан нсілдік-генетикалы комбинацияларды, геосаяси жне леуметтік-мдени байланыстарды мекені болан кеістікті батысы мен шыысын ттасстыран Тран жазыыны трындары — ежелгі азатарды те ерте кезедерден кшпелілікті отырышылы трмыса, мал бауды егіншілікке йлестіре жргізгені кне ытай жазбаларында мазмндалан.

асырлар аымында біріні орнын бірі басып, здіксіз алмасып отыран кшпелі империялар шектес елдер мен халытарды этникалы шыу тегіне, алуан текті мдени кешендеріне орасан ыпалын тигізді. Тракты дипломат, жне сауда-сатты карым-атынастарыны желісі ретінде лы жібек жолы р текті, алуан бітімді мдениеттер мен халытарды арасын ттастырып, тек материалдык айырбасты ана емес, сондай-а, санадаы ізгілікті идеяларды, ілім-білімні, ылыми танымны, яни мдени ндылыктарды бастапы негіздері алмасуыны тиімді факторына айналды.

Кшпенділер ркениеті шын мнінде, уаыт пен кеістік рісінде географиялы-ландшафтты бгесіндерге (ткелсіз су айдындарына, ну жынысты ормандара, асусыз тау сілемдеріне) амалып, томаа-тйы кй кешкен кбылыс емес, динамикалы, футуристік мн-мазмны аны жйе ретінде ерекшеленді.

Трансрлыкты байланыстар желісі, сондай-а рісі Африка, берісі Еуропа рлытарыны саяси-этникалы картасына дркін-дркін згерістер енгізген жеімпаз жорытары арылы кшпелілер зге халытарды рухани байытып, жалпа лем, жарык дниені кедігі мен сан алуандылыын крсетті; экономикалы дамуды, леуметтік, йымдасуды р илы сатысында тран, рухани, ділдік, нсілдік, этномдени, т.б. сипаттары сйкес келе бермейтін, бір-бірінен ошау орналасан айматардаы адамзат оамдастыыны арасына днекер болды.

Адамзат дамуындаы ерекше тарихи-мдени бітім — Дала ркениетіні бесігі болан Орталы Азия елдері сияты азастан да азіргі кні бай тарихи ндылытара ие болып отыр.

Кез келген лтты ркениеттілігі, мдени бітімі сол елді туелсіздігі аясында рбиді. Егемен ел, туелсіз азастан жадайында жалпы адамзатты ндылытара ол жеткізіп, бірттасс мдени жйе алыптастыру шін ткен жолды, шыан биікті баалау керек.

2.Кшпенділер мдениеті мен нері зіні жаулары мен жатастарын тадандырып, ндылыымен жарты лемге йгілі болды. Са-скифтер олынан туындаан нерді ыпалы ежелгі шыыса да, батыса да лкен сер етті. сіресе “а бейнелі” діспен семделіп соылан нзік те наышты дниелері баса елдерді рметіне бленді. Ертедегі эллиндік жне ытай шеберлері кшпенділер неріне тнті болып, оны з бойларына сііруге тырысты.

Кшпенділер нерінде алтыннан тйін тю, ола йма дістері е жоары жетістікке жетті. Соны бірі Есік оранынан табылан “Алтын адам” мйіті. Оны сауыты трт мынан астам алтын пластинкалардан рылан апсаай сауыт, анатты тлпар (пыра) мен архар бейнесі ондырылып, алтын жебелермен кмкерілген шоша брік жне баса да шекейлермен безерленген.

Кшпенділер неріні шуаы бір шеті ытайа, екінші шеті ертедегі Иберияа (Испания) дейін жетті.

Кшпелілерді дстрлі скери нері – са, н, тркі, тркі-моол, аза, т.б. халытарды ежелден келе жатан скери тсілдеріні жиынтыы. Кшпелілер оамындаы мифтік тсінік бойынша, хан лем кіндігі саналып, оан баынан ру-тайпалар о анат пен сол аната блінген. скери блікте – жауынгерлер, батырлар, сардарлар, басару ызметінде – абыздар, білімпаздар, шаруашылы блігінде – малшылар, олнершілер, саудагерлер ызмет атарды. мірі ат стінде тетіндіктен кшпелілерді басты кші – атты скер. Біра жауынгерлер ат стінде ана емес, жаяу соысу дістеріне де машытандырылан. Жорыа шыан кезде рысты алдын ала болжайтын кріпкелдер, жауырыншылар, малашылар стаан. Шеру кезінде скерді жауынгерлік рухын ктеру шін керней, сырнай, дабыл, дауылпаз, шыдауыл ойнайтын музыканттар тобы да болан.

Кшпелілерді сада ату шеберлігі отырышы халытарды атты тадандыран. Гректер, парсылар з балаларын сада атуа йрету шін сатара жіберіп отыран. ытай тарихшылары: “ндарды ойына жараан баласы садапен са а, с атып жаттыады”, – деп жазады. Араб тарихшылары: “Тркілер садаты атпен шауып келе жатып ала да, арта да, оа да, сола да, жоары да, тмен де ата береді. Араб-харидтер бір оты садаына саланша, олар он оты атып лгереді. Тркіні 4 кзі бар – екеуі алдында, екеуі артында”, – деген малмат береді.

Найза олдануды да кптеген трлері, тсілдері бар. “Шаншу” – жоарыдан тмен найза салу, “тйреу” – найзаны ала арай су, “Найза тіреу” – олды озалтпай атты кшін пайдалану. Еуропа рыцарлары з турнирлерінде, аза батырлары жекпе-жекте мндай тсілдерді жиі олданан. Ал жалпылама шайастарда Олжабай батыр, Наурызбай батыр (Кенесарыны інісі), т.б. арсыласыны денесіне найза тигізбей, киімінен іліп алып аттан тсіру тсілін жиі олданан.ылыш, семсер олдануды “бауырын жаза шабу”, “иялай тарту”, т.б. трлері бар. Салмаы ауыр шопар, грзілермен айасу лкен кш, діс-айла керек еткен. Ауыр боландытан шопарды кбіне айналдырып, йіріп ран. йткені, шопарды жоарыдан тмен сілтегеннен кейін, айта ктеру иын болатын. Айбалта 18 асырдан бастап олданыстан шыты. Кшпелілерді дстрлі скери нері те крделі нер. Оны дамытуа кшпелі халытарды брі де лес осты.

лемдік діндерді бастау тегіне Тірлік дінні зекті аидалары арау болан. Тірлік дін уаыт пен кеістікті игеруге талпынан, оршаан ортамен тіл табысуа мтылан адам баласыны алашы таным тсінігі. Кне тркілер жерімен, лы Жібек жолы арылы аншама діндер тсе де, тркілерді негізгі сенімі Тірлік дін, аруаа табыну болды. Тек ислам діні ана, уаыт те келе кне тркі сенімдерімен іштей араласып, тркі жртыны рухани-мдени станымына айналды.

Тріктер дниетанымыны бастау блаы, айнар кзі – табиат. Бл, табиатпен біте айнасып бірге скен, соны згерісін, былысын жіті баылайтын кшпелілер улетіні оршаан ортамен тыыз байланысты екенін білдіреді. Кптеген салт-дстрдегі наным, тыйымдар осы табиатпен біте айнасудан туындаан ымдар жиынтыы болып саналады.

Ислама дейінгі аза халыны рухани мдениетінде тірлік сенім мен шаманизм айрыша орын алады.

аза халыны арасында шаман атауына араанда басы атауы ке таралды. Басылар ислам діні таралана дейін ру-тайпаларды саяси-леуметтік мірінде те маызды рл атаран. Оларды негізгі ызметі адам мен леумет міріне ауіпті былыстарды залалсыздандыру, алдын алу болса керек. Басылар з ойыны арылы жымда ордаланып алан жаымсыз психикалы уатты бейтараптандырып, леумет мірін йлестіріп отыран.

аза философиясыны жне дниетанымыны алыптасуына тріктерді мифологиялы ертегілері, хайуанаттар жайындаы ертегілеріні де лкен сері болды. аза аыздарында кшпелі елді тл ерекшелігі, белгілері бірден байалады. Себебі олар трмыс-салтымызды, болмысымызды негізінде туан аыздар. Осындай дала аыздары ішінде халы арасында орыт, Асан айы туралы толып жатан аыздар бар.

Бкіл лем халытарыны нерінде, сіресе сулет саласында тайа таба басандай кшпенділер ыпалыны табы, стилі байалады.

Орта асырларда аза мдениетіні орталыы болан кптеген алалар салынан.

Отырар – азастанны орта асырлардаы йгілі алаларыны бірі. Отырар кезінде Фараб деген атпен де белгілі болан.

1248 жылы алада алаш рет Отырар белгісімен аша соылды.

лы лама, данышпан бабамыз бу-Нсір л Фарабиді туан аласы кптеген асырлар бойы батыс пен шыысты байланыстырып тран кретамыр орталыы болан. Отырарда сонымен оса ажайып лкен ыш ыдыстар – хумдар кптеп кездеседі.

аза халыны кне тарихыны кзіндей мір срген аланы бірі-ежелгі Тараз. ала жазба деректерде сонау асырдан белгілі.

Таразды керамикалы ыдыстарыны баса алалардан табылан табатарды зіндік ерекшеліктері бар. Мндаы ыдыстарда символикалы белгі - рнектермен оса, жан-жануар бейнесі жиі кездеседі.

Х-ХІІ асырларда ала маында салынан ескерткіштер Тараз мдениетіні, сулет неріні шарытаан кезеі екенін длелдейді Айша-бибі кесенесі ХІІ асырда трызылан аза сулет маржаны, азаты Тж-Махалы. зіні сулеттік сымбатымен, рнекті керегелеріні айшытыымен бкіл Орта Азия мен азастанда тедесі жо рылыс.

Орта Азия мен азастанда кездесетін тамаша сулет кешендері баршылы. Олар Шир-Дор ансамблі, ожа Ахмет Иассауи имараты жне таы басалары.

Орта асырлардаы азастан алаларыны бірі – Тркістан. Оны брыны ежелгі аты Шабар. ХІІ асырда Тркістанда Орта Азия мен азастанда мсылман дінін уаыздаушы, Мхамбет Пайамбардан кейінгі екінші адам атанан ожа Ахмет Иассауиге кесене орнатылады. Оны данышпанды аида ледері халы арасында “Диуани хикмет” (Даналы кітабы) атты ебегі арылы кеінен тараан.