Тркі ркениетіні алыптасуы жне дамуы

Тркілер здерін Алтайдан шыты дейді. Ол туралы кптеген аыздар да бар. Тркілер туралы орта асырдаы крнекті алым Махмд ашари былай деген: “лы Тір (Тенгри) айтады: Мені бір тайпа осыным бар. Оларды тркі деп атап, кншыыса оныстандырдым. Кейбір тайпалара ренжісем, тркілерімді арсы аттандырамын!” Сондытан тркілерге Тірді зі арнайы ат ойан. Жер жзіні е биік, ауасы таза блігіне оныстандырып, “з осыным” деп атаан. Оан оса, “тркілер крікті, і сйкімді, жзі мейірімді, депті, лкендерін рметтей білетін кішіпейіл, удеге берік, мрт жне сол сияты кптеген жасы асиеттерге ие болан ашы-жарын жандар” деген.

Жалпы “Тркі елі” ымы - б.д.д. II асырда ндарды жетекшісі Мде хан тркіні 24 тайпасын біріктіріп, мемлекет ран кезде пайда болды. Сол тайпаларды кпшілігіні ізі бгінгі аза лтын райтын руларда кездеседі. Демек, бгінгі аза кне тркілерді тікелей рпаы.

Кне замандаы хьон, немесе хиониттер, соынан тарихта “лы иозылар”, кидариттер немесе ндар оларды рпатары азіргі аза пен араалпа рамындаы кердері жне мойтн рулары. Жалпы, сол кездегі адамдарды ымында екі дние (немесе екі лем) болан. Ол - Тран мен Иран.

Ертедегі гректерді жазбаларында тркілер, турлар немесе трандар мен массагеттер бір ымды білдірген.

Трандытар мен ирандытарды айта-айта соысуына лы даладаы адам мен мал саныны сіп, жайылымны тарылуы негізгі себеп болды. Трандытардан жеілген ирандытар (арий тайпалары) Ирана, ндістана жне Еуропаа кшуге мжбрленді.

Тркілерді, яни трандытарды соыс нерін сиырлыа тееген Фирдоуси, “Сиыршылар парсылара сада оын жаудыратын жел мен ара дауылды шаырды” дейді.

Барлы тркі халытары мен угро-финдерді, жапон мен корей, манчжурлар мен т.б. палеоазиат халытарын трандытарды бгінгі рпатары деуге болады. Тіпті, ХVІІІ–ХІХ асырларда-а алымдар Америкадаы ндіс жне трік тілдеріні туыстыына назар аудара бастады.

Осыан байланысты бдан 45000 жылдай брын Беринг базы арылы Америка асан ауымдар арасында тркілік этникалы топты боландыы туралы шетелдік жне орыс алымдары мойындап отыр.

Тркі тайпаларыны бірі ндарды батыс блігі б.д. I-IV асырларында Жетісу, Арал теізі арылы тіп, алдымен Жайы-Еділ зендері аралыын мекендеп, одан кейін ара теіз бойын басып алып, Днепр мен Дунайа дейін жетіп, осы кшті жолында кездескен аландарды бір блігі мен остроготтарды баындырып, угр, визигот, герман тайпаларыны батыса жаппай кшуіне себепші болды. Еуразияны картасын тбегейлі згерткен осы “Халытарды лы кші” кезінде Кавказды солтстігінде Терек пен Кубандаы аландарды кпшілігі ндара баынды. азіргі осетиндер аландарды рпатары. Аландарды екінші блігі Батыса кшіп, сол жатаы батыс герман тайпаларына осылды.

Тркілер жаулап алан жерлерінде оамды атынастарды згертіп, жаа прогрессивтік формация алыптастыруа септігін тигізді. Тркілерді таы бір ерекшелігі – олар аылшындар мен голландтытар жне испан конкистадорлары сияты здері жаулап алан жердегі халытарды жаппай ырып-жойып, геноцид жасаан жо. Себебі, тркілер алдымен лкенді сыйлап, аруаа тазым еткен жне злымды дегенді білмейтін табиат діні Тірге табынса, VІІІ асырдан бастап адамды лты мен нсіліне блмей, барлыын аайын деп арайтын мсылман дінін станды.

4. Кне тркілерді крші елдермен мдени жне экономикалы тыыз байланыста боланы тарихтан белгілі. Ол туралы Альфред Вебер: “Орта Азиядан шыан кшпелі халытар ытай, нді жне Батыс елдеріне баса кктеп еніп (жылымен) жоарыдаы ш атырапа да ыпал етті.

Кне тркі тайпалары мен Солтстік ндістан тайпаларыны арасында мдени байланыстар болан.

гізге немесе ата жегетін арбаны пайда болуы ола дуіріндегі малшыларды даланы мегеруіне себеп болып, осы кліктер б.д.д. IV-III мыжылдытарда оларды кшіп-онуын жеілдетті. Кшпенділік дуірді алашы кезінде атты жгенін, соынан ылышты ойлап тапан да лы даладаы тайпалар немесе трандытар. Екі аяты соыс арбасыны да лы далада пайда боланы белгілі.

Орта Азияны солтстігіндегі далада ндіретін шаруашылы б.д.д. III мыжылдыты екінші жартысында пайда болды.

Б.д.д. II-I мыжылдытар арасында лы далада уашылы басталанда, оларды кшпенді мір сруге бейімделген шыыстаы блігі – арийлер мал баумен айналысты.

Кшпенді тайпаларды ытайа енуі б.д.д. ІІ мыжылдыты ортасында болды. Сол кезден бастап ытайлытар тркілерді салт атпен жргенде киетін сырты киімдері мен ер-тоымдарын здеріне бейімдеп алды.

Ертедегі лы тркі кшпенділері сауыт-саймандары мен трмысты бйымдарын шекейлеуге ола, кміс жне алтын пластиналарды пайдаланып, зіндік айшыты “жануарлар стилі” нерін дамытуымен ерекшеленеді.

азіргі ытайда жне Тыны мхиты аймаында кеінен олданылып жрген он екі жылды кнтізбе – мшел де алдымен кне тркілерде пайда болып, соынан осы айматара тараланы ылымда длелденген. Тркі ркениеті ытай ркениетіні дамуына тікелей сер етіп, оны ізашары боланына осы айатар длел. Сонымен атар, мыдаан жылдар бойы крші тран осы халытар бір-біріне жанама трде де сер еткен. Кне тркілерді шабуылдарынан орану шін салынан зындыы алты мы шаырым “лы ытай ораны” соны бір мысалы.

Ертедегі тркілерді Тір немесе табиат діні б.д.д. VIII - V мыжылдытар арасында ашылы дуірде пайда болды. Ол азіргі белгілі діндерді ішіндегі е кнелеріні бірі болып саналады. Тір діні пайда болан кезде адам злымды пен айырымдылыты ажыратып блген жо, тіпті злымдыты білмеуі де ммкін. Ол кезде адамны барлы дниетанымы оларды арасындаы арым-атынастара емес, табиата баынышты боландытан ол табиат діні. Бл дінді станан тркілер аспана, кнге, жлдыздара – яни Тірге, сонымен бірге жер мен суа немесе майа табынды. Бл дінде адамдарды асиеттеріне арай бліп тратын айырымдылы жне злымды деген атымен жо. Яни, бл дінні негізгі масаты соынан пайда болан зороастризм дініндегі немесе одан кейінгі жалпы философияны негізгі масатына айналан «злымдыпен кресу» кездеспейді. Кшпенділік дуірде яни б.з.д. I мыжылдыты бірінші жартысында пайда болан зороастризм діні, оны пайамбары Заратуштраны ( “Тйесі крі”) атынан шыан. Сол заманда трандытар Тір дініне сенсе, ндіирандытар жне оларды ішіндегі кшпенді арийлер (ауданы – малды иесі, малшы) зороастризм дініне сенді. Оларды кнге табынушылар деп атайды. Зороастризмге дейін осы тайпаларды барлыы Тірге сенуі ммкін. Себебі лы далаа б.д.д. IV-III . ндіеуропалытар келгенге дейін оны мекендеген байыры трындар – тран тайпалары, оны ішінде ндар кнге табынаны тарихтан млім. “ндар здерін Кнні лдарымыз деп санаан” ндар здеріні хандарын шаньюй, сосын тяньжу деп атаан. Олар ытайды басшыларына жазан хаттарына: “ндарды таына Аспан, Кн жне Айды лысатымен отыран лы тяньжу” деп ол ойан.

Кне тркілерді Еуразия тарихынан алар орнын академик А.П.Окладников былай деп тйіндейді: “Сібірдегі кне тркілер Шыыстан грі Батыспен тыыз байланыста болды. Оны мдениеті бай рі жарын еді. Ертедегі Шыыс пен Батысты мдениеттері Байкалды жаасы, Ангара мен Ленада сол кездегі зіндік тл мдениетті орталыы бірде осылып, бірде ажырасып трды. Оны білмей трып Еуразияны тарихын толы тсіну ммкін емес. Археологиялы азбалардан кргеніміздей Байкал іріндегі тркі орандарындаы азба байлытарды жолы Дон мен Дунайа дейін жетіп жатты”

Тркі ркениетіні лемдік тариха осан лестерін тмендегідей лгіде жйелеуге болады:

Тірлік дниетанымды алыптастырды, металл орытуды ежелгі орталыы болды;

Тркі жазуы болды жне жыл мезгілін маусыма бліп, осы кнгі календарьлы дниетанымды алыптастырды;

Ерекше скери рылымы, скери нерді шебер лгілерін алдырды;

Архитектуралы нерді зіндік лгісін алдырды: Айша бибі, Алашаан, Сырлытам, арахан, Жошыхан, Аяамар, Жбанана, Боланана, Ботаай мавзолейлері т.б.

Би-шешендер бай ауыз дебиетін алдырды. уез (музыка нері) шарытады. Тек ана аза хандыы тсында 5000-дай кй (аспапты музыка) дниеге келген;

Мемлекетті басаруды дала демократиясына сйенген ерекше жйесін жасады.

ытай, Иран, Византиялы ркениеттермен тоысан тркілер жаа мемлекет типін алыптастырды. Егер, бірінші тркі аанатында соды тілі стем етсе, екінші тркі аанатында руна жазуы тарады. VII-VIII . Моолия мен Алтайда, Хакасия мен Тувада, Шыыс Тркістан мен Жетісуда Кне трік алфавитімен жазылан 200-ден астам тас ескерткіштер алды. Ал бізді асыр санауымыздан брын V асырда мір срген Есік жазуындаы 17 ріпті 13-і кне тркі руникалы алфавит екені белгілі болды.

VI асырда тркілерді деби тілі алыптасты, крші Шыыс мдениеті игеріле бастады. Сонымен Алтайдан Дона, кейде Дунайа дейін созылан бл Тркі ркениеті – 2000-2500 жылды тарихы бар ркениет болып табылады.

дебиеттер:

1.Бас редактор: Ерлан Сыдыов. «MANGI EL» халыаралы ылыми-кпшілік тарихи журналы, — Алматы, «Pride Print», баспасы, 09.2013. — 108 бет.

2.Клтегін Тоныкк: Ежелгі тркі рун жазбалары (деби нсасын жасаан адыр Мырза ли..) — Алматы, «лке» баспасы, 2001. — 144 бет.

3.Назарбаев Н. . Тарих толынында. — Алматы, «Жібек жолы» баспа йі, 2010. — 232 бет.

4.Гумилев Л.H.От Руси к России. — М: ООО «ИздательствоАСТ», 2002. — 392 с.

5.Зиябек абылдинов. Астана ашамы, Тегі асыл ел тарихын тгендейді, 12.02.2014ж.

6.«АСЫЛ МРА» тркі антологиясы. — Астана: Сарыара, 2012. — 568 б.