Жсіп Баласаниді мемлекеттілік туралы оамды, саяси жне философиялы кзарастары

1. 2014 жылы атарда Р президенті Н,.Назарбаев «азастан жолы – 2050: Бір масат, бір мдде, бір болаша» атты азастан халына арнаан жолдауында «аза Еліні лтты идеясы - Мгілік Ел!» идеясын млімдеді.

«Мгілік Ел ата-бабамызды сан мыдаан жылдар бойы асыл арманы екені баршамыза белгілі. Ол арман - лем елдерімен терезесі те, лем атынасынан ойып трып орын алатын Туелсіз мемлекет атану еді, ол арман - трмысы бауатты, рпаы ертеіне сеніммен арайтын баытты ел болу еді. «...Біз шін болашаымыза бадар ететін, лтты йыстыра лы масаттара жетелейтін идея бар. Ол - Мгілік Ел идеясы», - деп атап тті Н. Назарбаев.

Сонымен атар, Президент Мгілік ел ымын лтымызды лы бадары «азастан-2050» стратегиясыны тп азыы етіп алынанын ала тартты.

аза азатты озалысы мен «Ттас Тркістан» идеясыны тарихы арылы тамырымызды таныды. Тарихымызбен табысу арылы «Ттас трік елі» идеясынан «Бірттас Тркістан» идеясына дейінгі бабаларымызды ел азаттыы жолындаы лы кресіні мазмнын ынды.

«Бірттас Тркістан» идеясы, «Тркістан конфедерациясы», «Еуразиялы ода идеясы», «Жаа аза Елі», «азастанды лт идеясы», «Жерйы», «Атамекен», «аза Елі» идеясы сынды ымдар арылы мемлекет рушы лт пен тарихи тадыр тоыстыран лттара орта боларлы ты идея, мемлекеттік мнге ие боларлы идеология арастырылды. Дл осы «Мгілік Ел» лтты идеясы – азіргі аза лтыны масат-мддесіне жне азастанды орта Отан еткен жзден астам лттар мен лыстарды лтты идеясына негізделген жасампаз идеология болады . Мны барлы алышарттары да алыптасып отыр.

Халыаралы аренада азастанны беделі ныайан сайын, трік мемлекеттеріні бірлігі идеясы ашы насихаттала бастады.

Бгінгі тада трік мемлекеттерін жаындастыру саясаты, елімізді Орталы Азияны кшбасшысына айналдыру идеясы наты з жемісін берді. Оан Тркістандаы Иассауи атындаы Халыаралы аза-трік университетіні ызметі, Трік елдері асаалдар кеесіні рылуы жне Астанада Трік дниесі академиясыны ашылуы, длел бола алады.

Трік елдеріндегі экономиканы арынды дамуы, елдерімізді кш-уатыны артуы интеграцияны мірше болуын амтамасыз етеді. азіргі кездегі туелсiз алты трік мемлекетiнi леуетiн осанда 140 миллионды халы санымен лемде тоызыншы орында, жер клемi бойынша жетiншi орында, 1,5 триллион долларлы ЖI-мен он шiншi орында трады. Сондытан трік мемлекеттеріні бірлігі азастан шін де, зге трік мемлекеттері шін де аса маызды.

Жалпы, ХХІ асырды Трік мдениетіні асыры болады деп болжам жасаушыларды атары кн санап артып та келеді. Осы орайда: «Енді осы Еуразиялы кеістікті толтыра беруіміз керек. Трікті бойындаы пассионарлы асиет айта оянуда. Еуразия кеістігін тркі мдениетінсіз, тркілік санасыз, тркі тарихынсыз елестету ммкін емес. Ежелгі тркілер, сатар мен скифтер, ндар мен ыпшатар Еуразияны ен даласын еркін оныстанан. Бгінгі тсінікпен аланда, Алтын Орданы да Еуразиялы мемлекет деп атауа болады. Біздіше, Шыыс хан идеялы трыда лы тркілік идеяны ктеріп, ос мхитты арасын мекендеген халыты жадындаы тарихи сананы айта жаыртан».

2. «Мгілік ел» идеясы тамыры тереде жатан тп тарихымыздан бастау алады. Зерттеушілер мны кезінде Трік жртыны данагйі, ш бірдей аанны кеесшісі болан ататы Тоныкк абыз негізін алаан идея деп крсетуде.

Кктріктер империясы ту еткен, Тоныкк негізін алаан, лы Шыыс хан империясыны атына айналан Мгі ел ндылыы азастан мемлекетіні тп азыы – лтты идеясына айналды.

Бл ата-бабалардан жеткен ндылы, азастандытарды, (аза лтыны емес) басын біріктіретін идея.

Тоныкк (Тоыы) (646- 741ж.ж.) - Екінші Шыыс Тркі аанатыны негізін алаушыларды бірі, оыз тайпасынан шыан лы дана, заманында Тркі аанатыны ш бірдей аанына узір болып, тркі еліні халын кбейтіп, жерін кеейтуге лкен лес осан кемегер.

Тоныкк жазба ескерткішінде – Екінші Шыыс Трік аандыыны (6 асыр) саяси, оамды жне леуметтік мірі кне тркі жазуымен бедерлеп жазылан. лпытасты 19 асырда Солтстік Моолиядаы Селенга зені бойынан алым Д.А.Клеменц тапан. Тоныкк жазба ескерткіші 313 ле жолынан трады. Жырдаы жалпы оиалар желісін зерттеушілер оны он трт цикла, яни он трт хикаяа бліп арастырады.

Тркі халытарыны кне дуірдегі за асырлы мдени мраларыны бірі – Клтегін ескерткіші. Орхон-Енисей жазуына жататын маыздылыы жаынан баа жетпес нды дние.

Бізге жеткен Тркi тарихы да осы VII-VIII асырларда жазылан Орхон-Енисей жазба ескерткіштері арылы белгiлi болды. Ескерткiш бiр заманда тркiлер мекендеген Енесей зенiнi бойы мен Улан-Баторды батысындаы 400 километр жердегi Орхон зенi бойындаы Кошо-Цайдам ойпатында орналасан. Оны алаш тауып, млiмдеушi-орыс алымы Н. М. Ядринцев. 1901 жылы В. Радлов бастаан Орыс ылым Академиясыны Экспедицияларыны азба жмыстары стiнде оран астынан екi кiсiнi таса демi ойылып жасалан бас мсiнiн кездестiрдi. Оны бiрi Клтегiнi, екiншi йелiнi мсiнi екені аныталды.

Клтегiнге арналан ескерткiш пирамида трiздi. Онда Биiктiгi ескерткiштi орнатылан кнi – бiрiншi тамыз, 732 жыл деп жазылан.

Ескерткiш бетiндегi ытай жазуы 732 жылы ытай императоры Хусен-Цунг тарапынан бедерленген. Жазудын стiнде ытайша бiр сйлем бар, онда «Марм Клтегiн жазуы» делінген.

Ескерткішті негізгі бетінде 40 жол жазу бар, ол ескерткішті сол жа бетіндегі 13 жол жазуды жаласы. Тркологиялы дебиеттерде ескерткіштегі 40 жол «лкен жазу», ал 13 жол жазу кіші жазу деп аталады.

Клтегiн ескерткішіні кшiрмесi 2001 жылы 18 мамырда Астанадаы Л.Н.Гумилев атындаы Еуразия Мемлекеттiк Университетiнде орнатылды.

Бл бабаларымызды 600 жыл брын тіл жазуы, дебиетi, тiл мдениетi боланын сол таса басылан табалы жазулар длелдейдi.

Трiктердi баса империядан ерекшiлiгi, кiмет, ел басару жйесi задастырыландыын, ел басару жйесі азіргі заманы рдістей демократиялы жолмен шешетіндігін ааруа болады.

Мтініні негізі Тркі лтыны тек тарихы ана емес Клтегінні батырлдыы мен ерлігін бейнелейді.

Кне Тркі жазулары негізінен 6-10 асырлар аралыында лы Тркі аандыы жне Кк Тркі аандыы, Хазар аандыы кезінде олданылан. Таралу аймаы Моолия-Сібір далаларынан Тибет жеріне дейін жне Еуропадаы Венгрия, Чувашия айматарына дейін кездесіп отырады.

Кне Тркі жазуларын алымдар ш топа бліп арайды:

Енисей ескерткіштері.

Талас ескерткіштері.

Орхон ескерткіштері.

Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан жне Тува, Хакас, Алтай республикаларыны аймаынан жне Ресейді батыс сібірде орналасан Жаасібір (Новосибирск) облысы мен Ертіс бойынан табылан жазулар жатады. Оны олданылан, жазылан жылдары 5-7 асырларды аралыы. Бл айматан табылып отыран кне Тркі жазба ескерткіштерді жалпы саны азіргі кезде шамамен 150-дей.

Талас ескерткіштері жазулары Отстік азастан, Жетісу, Сыр бойы мен ырызстан айматарына таралан, соны ішінде кп шоырланан жері азіргі Жамбыл облысында. олданылан мезгілі бірыай 8 асыр. Ескерткіштерді жалпы саны шамамен 20 шаты.

Орхон ескерткіштеріне Моолиядаы Орхон, Селенг, Тола зендеріні бойынан жне Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылан ескерткіштер жатады. олданылан мезгілі 7-8 асырлар. Ескерткіштерді жалпы саны 30 шаты. Алайда е клемді, за мтінді жазбалар осы топа жатады. Бны ішінде тарихи ндылыы жаынан «тлы аан», «Білге аан», «Клтегін», «Тоныкк», «Клі Чор» жне «Мойын Чор» ескерткіштеріні орны ерекше. Жазбаларда е алдымен 5-8 асыр аралыындаы лы даладаы тарихи оиалар кркем тілмен баяндалан.

Орхон-Енисей жазбалары кне тркі жазба тарихи-мдени ескерткіші. Орхон-Енисей жазбаларын руналы жазбалар деп те атайды (Скандинавия халытарыны тілінде "рунь" сзі "сыры ашылмаан", "пия" деген маынаны білдіреді). Руна жазуындаы е лкен ескерткіштер Орхон мен Енисей зендері алабынан табыландытан, жазуды зін де осылайша атап кетті.

Орхон-Енисей жазбалары Шыыс Тркі аанатыны ааны Білге мен оны інісі Клтегін абірлеріне ойылан орасан зор лпытастара ашап жазылан жыр жолдары болып шыты. Жыра арау болан негізгі мселелер - елді туелсіздігі, береке-бірлігі.

Клтегін жырында сегіз оиа баяндалан.

Біріншісінде, аанны з халына арата айтан ндеуі,

Екіншісінде Трік аанаты жеріні кедігін суреттейді,

шіншісінде тркілерді скери жорытары,

Тртіншісінде кршілес табаштарды астанды рекеттері туралы гіме,

Бесіншісінде табаш тайпасымен атысу тркілерге ауіпті екендігі жнінде,

Алтыншысы тркі халыны болашаты болжай алмауына кіну,

Жетіншісі тркі халыны даын асыран аан жнінде,

Сегізіншісінде осы ескерткішті жыр ып жазуа трткі болан жадайлара тоталады.

Орхон-Енисей жазбаларыны енді бір ескерткіші - Тоныкк лпытасындаы жырлар. Онда да сол кездегі тркілерді мірінен малмат беретін он трт жол жазылан.

Кне тркі жазба ескерткіштері арылы азіргі трік халытарыны кне тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мдениетін, жазба дстрін, дет-рыптары мен дниетанымын білуге болады.