Мгілік мір мен мірді мні туралы орыт Атаны толаныстары
орыт Ата – тркі халытарына орта лы ойшыл, жырау, обызшы. орыт Ата мірде ізі, артында деби-музыка мрасы алан тарихи тла ретінде белгілі. орыт Атаны мір срген кезеі туралы ылымда р трлі болжамдар алыптасан. Алайда зерттеулерді кпшілігі орыт Ата Сырдария бойында мір срген оыз-ыпша тайпалы бірлестігінде 10 асырды басында дниеге келген деген тжырыма саяды.
Тарихи жазба мліметтер мен халы шежіресі бойынша: орытты кесі араожа оыз тайпасына жататын Баят дейтін рудан шыан, ал шешесі аза рамына кіретін ыпша ызы болан.
Оыздар этникалы топ ретінде алаш рет кне трік жазба ескерткіштерінде (Орхон зені бойында) кездеседі. Тарихшыларды зерттеуіне араанда олар VII-IX асырларда отстік Сібірден біртіндеп Сыр бойына, азастан іріні отстік-батыс айматарына оныс аударан.
IX-X асырларда Арал жне Каспий теізі маындаы айма пен Сырдарияны тменгі аысындаы алапты мекендеген оыздар лкен мемлекет рды. Мемлекетті орталыы – Жанкент болды.
аза философиясы тарихында орыт Ата– ел бірлігін ныайтан кемегер айраткер, тркі дниетанымыны негізін жасаан лама ойшыл, лемдік аыл-ой мдениетінде зіндік орны бар философ-гуманист ретінде крінеді. орыт Ата жайындаы аыздардан оны бойындаы ш трлі нер ерекше айындалады. Біріншіден, ол оыз-ыпша лысынан шыан айтулы басы, абыз. Екіншіден – кйші, обыз сарынын алаш туындатушы нерпаз. шіншіден – йгілі жырау, оны жырлары оыз-ыпша мірін бейнелеген деби-тарихи мра.
орыт атаны тарихи тла екенін растайтын жазба ескерткіш – “орыт Ата кітабы” (“Китаби ддм Коруд”). Онда орыт Ата жырау, аылгй, данышпан, ксем, басы, кйші ретінде крінеді. Кітапты басында орыт атаны наыл сздері келтіріледі.
Тарихи деректер, «орыт ата кітабы» оыз мемлекеті толы ныайаннан кейін, яни IX асыр ішінде Сыр бойында, оыз тілінде жазыланын дйектейді. «орыт ата кітабы» оыз мемлекетіне біріктірілген, соан баынан тайпаларды жырлаан. Олай болса, бл шыарма оыз мемлекеті берік орнаан, дуірлеп тран тста жазылан мра болып табылады. Осы келтірілген деректерге сйенсек «орыт ата кітабы» оыз мемлекеті толы ныайаннан кейін, ислам діні енбей транда, яни IX асыр ішінде Сыр бойында жазылан шыарма. «орыт ата кітабы» он екі жырдан, басаша айтанда он екі оыз-немеден трады.
орыт Ата кітабы (“Китаб-и ддем Коркут али лисан таифа оузан”) – аарманды эпос лгісі, оыз-ыпша дуіріні жазба мрасы. ылымда оны он екі нсасы млім: Дрезденде (12 нса) жне Ватиканда (6 нса) саталан. Жазбада оыз тайпаларыны этникалы тегі, этнографиясы, мекені, леуметтік жадайы, т.б. мліметтер кп саталан. Осы деректерден оыздарды бірде Сыр бойындаы ыпшатармен, бірде Кавказ шегіндегі гуірлермен жауласаны баяндалады.
орыт Ата жырларыны философиялы мн-маынасыны алтын дігегі – лемді, табиат задарын кркемдік таным трысынан игеру. Оны мір сйгіштік дниетанымы кнделікті кйкі тірлікті шеберінен шыа білу жне адамзат шін рбір тіршілік стіні нды екенін ескерту, айталанбас уаытты адірлеуге шаыру, сол арылы мірді мгілік ету идеясы орыт философиясыны іргетасын райды.
1999 жылы осы орыт Ата кітабыны негізінде орыт Ата – энциклопедиялы жинаы шыарылды. Негізінен 5 блімнен тратын бл крделі ебекке орыт Ата туралы ел аузында саталан аыздар мен кйлер, фсаналар, ата мрасын зерттеу, улиені дебиет пен нердегі бейнесі мселелеріне арналан отанды жне шетел алымдарыны маалалары топтастырылан. Бл материалдарда орыт Атаны лем тарихы мен философиясындаы орны, оны лы мрасыны кркемдік ерекшеліктері мен мазмны, тілдік, трлік айшытары, тарихи белгілер мен ждігерлік деректер хаында жан-жаты малмат беріліп, талдау жасалады. “орыт Ата кітабыны” Дрезден кітапханасында (Германия) саталан толы нсасыны фотокшірмесі, орыс жне аза тілдеріндегі аудармаларыны тадаулы лгілері берілген.
«орыт ата кітабындаы» аыз-гімелер ра иялдан емес, тарихи оиалар негізінде туан. Сол кне заман адамдарыны досты, асты, жасылы, жаманды, ар-намыс, адамгершілік т.б. толып жатан мселелер тірегіндегі тсінік-ымын бл жырлар бгінгі рпаа айна атесіз, блжытпай жеткізіп отыр. сіресе, сол кездегі оыз-ыпша жртыны дстрлі салт-санасын, дет-рпын, моральды-этикалы пайымдаулары баяндалан.
Бкіл тркі халытарыны ата мекеніде алан азаты екі танымал ерлік эпосы бар. Бірі-«Алпамыс батыр», екіншісі-«обыланды батыр». алымдарды айтуынша, «араыпша обыланды» жырыны негізінде XIV асырдаы ноай- аза арасыны ажырауы, яни «ел айырылан» кйіні сарыны жатыр. Ал VII асырдан жеткен орыт Ата жырыны дерегіне сйенсек, «Алпамыс» жырыны негізіне де бірттас тркі лысыны ыдырау оиасы арау болан. Демек, халы жады бауырынан айырылан оианы мгі –баи мытпай, жрегіндегі жараны орыт сынды кемегерлерді аузымен болашаа жеткізген.
Бл былыс бгінгі кні айта табысан барша тркі халытарыны ынтымаы мен бауырластыын кзіні арашыындай сатау ажеттігін таы да ындыра тседі. орыт Ата сиетінен алар басты таылым- осы.
орыт Ата жырларынан туындайтын тарихи таылымдарды бірі- жерді жаудан орау, ерлікке, батырлыа, адалдыа трбиелеу жне барша тркі жртына сиет айту.
орыт жырларындаы отаншылды пен ерлік, ізгілік пен дептілік, сабырлы пен тзімділік- бізді брімізді ата-бабаларымызды андай иын сыннан да алып шыан тркілік анымызда бар асиеттер. Осы болмысымыз бен дниетанымымызды келер рпатарымызда мгілікке жаластырып, адамзат ркениетіні тарихында лайыты орнымызды иелену шін біз орыт Ата мрасын ыптылыпен жинап, жан – жаты зерделеп, скеле буына немі лгі- неге етуіміз ажет.
орыт мрасыны лтты тарихымыза атысты мселелеріні бірі- осы жырды тарихи деректер, сол кезедегі мірде болан оыздардан шыан ірі тлалар, шешен билер, аылды, данышпан слтанда, батырлар атап крсетілген.
орыт Ата мрасындаы адам мселесі, оны мір сру аидалары, масат-мраттары жне оам мен лтты болмыс хаындаы леуметтік-трмысты толаныстарына алып келеді. Онда халыны болашаы, жалпы адамгершілік ндылытар мен асиеттерді сатау, тлім-трбие, ата салтын, дстрін рметтеу мен астерлеу туралы кеінен айтылан. орыт атаны аза, жалпы тркі халытарыны мдени-дстріні негізін салушыларды бірі деп арастыруа болады.
орыт Ата дана-аылшы ретінде оны таылымды кзарастары е алдымен даналы тжырымдар арылы берілетін сиетнамалардан, ибратнамалардан трады. рбір жыр соындаы орытынды сздеріні аыл-кеес пен батасы, тлімдік-трбиелік ой толаныстарынан байалады.
Оны дидактикалы трыдан берілетін наыл сздеріні, оны ішінде ата-салтын астерлеу, жалпы адамзатты, адамгершілік ндылытар туралы айтан аидалары бгін де з мнін жойан жо. Наыл сздерді трбиелік мні теренде жатыр.
орыт атадан алан наыл сздерінен мысал келтірсек:
«Тірге сиынбаан адамны тілегі абыл болмайды»
«Тірі пендесіні мадайына не жазса, сол болады”.
“Менмен, ткаппар адамды тірі сймейді».
Басаларды зін жоары стаан адама тірі ба бермейді”.
“зінен тумаса л гей: аншама баып, аанмен ол саан л болмайды».
Ер жетіп, ат жалын тартып мінген со з жніне кетеді, блки ол трбиелеген адама крдім-білдім деген де сзді айтпас”.
“Анадан неге крмеген ыз жаман, атадан таылым алмаан л жаман. Ондай бала ел басы рап, йінен дм беруге де жарымайды”.
“Ананы кілі балада болар”.
“Аылсыз баладан ата дулетінен айран жо”.
орыт Ата зіні ел-жртына таы мынадай сиет айтан:
“Батыр туан жігітті садаыны оы да ылыштай кесіп тседі”
“Атаны атын былаан аылсыз баланы ке омыртасынан жаралып, ана рсаында шырланып, тумааны жасы”
“Ата даын шыарып, зіні тегін уан балаа ешкім жетпейді”
“тірік сз рге баспайды, тірікші боланнан, жары кріп, мір срмеген кп арты”.
Біріншіден, орыт — шаманды дін кілі.
Екіншіден, бл аызда адам баласыны мгілік мір жніндегі арманы жатыр.
шіншіден, мірді зартса, артында алатын нері ана зартады деген идея жатыр.
Осы аыздан орыт атаны мір сйгіштік дниетанымы кнделікті кйкі тірлікті шеберінен шыа білу жне адамзат шін рбір тіршілік стіні нды екенін ескерту, айталанбас уаытты адірлеуге шаыру, сол арылы мірді мгілік етуді ансаандыын білеміз.
орыт ата зіні жырлары арылы рпатарын алауыздытан аула болуа, ебекті рметтеуге, ерлікті адірін біліп, батырлыа бейімдейді.
орыт ата- халы стазы болды.
Ол йелді трлерін салыстыра сипаттап, йел-ананы оам дамуына негіз болатындай лаатты болуын уаыздайды.
орыт жырларында йел ананы аыл-ойы, ерге беріліп, ел шін ерлік жасауы, ана абыройы астерлене баяндалады.
Сондытан ананы рметтеу, ананы аялау, ананы абыройын ардатау - кісілікті белгісі, ерді инабаты, лтты лаатты асиеті деп айтан. Осы ойын жырларына зек етіп, рпаын ананы ардатауа баурайды.
орыта айтанда, орыт Ата мраларыны азастанны тарихы мен мдениетінде алатын орны зор. орыт мраларынан таылым ала отырып, ткен замандаы тарихи ндылытарды мнін жоалтпай сатай білу, лтты тарихымызды жааша зерделеу, лтты сана мен рухани дниені кеейту - XXI асыр рпаыны парызы.