Лы философ л Фарабиді мемлекеттік жне оамды рылым туралы ілімдері

Х асырдан бастап исламны саяси iлiмi шеберiнде мемлекет пен саясатты зерттеу заманы басталды.

азаты бірінші философы, леуметтанушысы, математигі, физигі, астрономы, ботанигі, логика жне тіл маманы жне музыка зерттеушісі бу Насыр Мхаммед ибн Тархан л-Фараби 870-950 жылдары мір кешті. Ол Фараб (кейінгі Отырар) аласында туды. Жасында сонда оу-трбие алып, кейін Бхара, Александрия, Каир, Дамаск, Бадат алаларында трып, білімін штап, ызмет атарды.

Дегенмен, з міріні кп жылдарын ол араб халифатыны саяси жне мдени орталыы болан Бададта ткізді. Мнда ол з білімін бден тиянаты мегеріп, толытырады. Крнекті алымдармен байланыс жасайды, сйтіп зіні білімдарлыы, аылыны алырлыы жне аскан байсалдылыы арасында кп замай оларды арасында лкен абырой-беделге ие болады.

Оны ріптестері кзі тірісінде-а «екінші Аристотель» деп атаан болатын.

л-Фараби 950 жылы 80 жасында айтыс болады.

Фараби Шыыс пен Батысты ылымы мен ежелгі мдениетін таныстыруда лкен рл атарды. Сондытан да XI асырда мір срген Фарабиді ізін уушы ататы ибн-Сина (980—1037) тек бу Насыр тсіндірмелері арылы ана Аристотель ебектеріні идеяларын ан.

Бабамыз ылымны сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына мол мра алдырды. Саясаттануа байланысты «айырымды ала трындары кзарастары туралы», «Азаматты саятсат», «Баыта жету жолдары», «Саясат туралы» деген ебектері бар.

л-Фараби зіні "Риторика", "Поэзия нері туралы", "Баыта жол сілтеу" туралы трактаттарында этикалык, эстетикалы мселелерге кіл бліп, кркемдік, слулы, баыт, мейірбанды, білім категорияларыны бетін ашып, соларды негізін длелдеп берді.

Этиканы ол, е алдымен, жасылы пен жамандыты ажыратуа ммкіндік беретін ылым деп арады. Сондытан оны этика жніндегі тжырымдамаларында жасылы, мейірбандык категориясы басты орын алады. Фараби жасаан орытыдыны басты тйіні — білім, мейірбанды, слулы шеуіні бірлігінде. Фарабиді гуманистік идеялары лемге ке тарады. Ол аыл-ой мен білімні биік мнін дріптеді.

Фараби "Баыта жол сілтеу" трактатында баыта, оан жетуге бастайтын жола айрыша назар аударады. л-Фараби лгеннен кейінгі баянсыз баыт туралы емес, тірі адамны баыты туралы айтады. Оан жету шін адам зін-зі жетілдіре отырып, иын жолдан туі керек. Адамны табии абілеті здігінше жасы ылыты да, жаман ылыты да істеуге бірдей ммкіндік береді. Адамны жетілуі мінез-лытьщ жетілуімен йлес келеді, осыдан келіп баыта жету мен мінез-клытын жетілуі арасында байланыс туады.

бу Насыр л-Фарабидi ебектерiнде орта асырлы араб философиясында саясат, мемлекет жне билiк пен ы туралы ойлар жан-жаты талыланды.

Араб саяси философиясыны атасы атанан л-Фараби саяси теория айырымды басаруды сатау мен оны йымдастыруды тсiлдерiн, ала трындарына айырымдылы пен игiлiктi алай келетiндiгiн жне бл нтижеге андай жолмен жетуге болатындыын оытып йретедi деп атап крсеттi. зiнi саяси кзарастарын ол «айырымды ала трындарыны кзарастары туралы», «Мемлекеттiк билеушiнi наыл сздерi» жне «Азаматты саясат» трактаттарында кеiрек баяндайды.

Адамдарды рухани жетiлуiнде де дiн мен философияны салыстыран л-Фараби, философия длелдеудi, дiн сенудi ажет етедi, бiра екеуi де адамдарды аиата жету жолына кмек бере алады дейдi. Философия мен дiндi, сiресе этиканы жасылы пен жамандыты ажыратуа ммкiндiк беретiн ылым ретiнде араан ол, адам баласын жаратылысты е ндылыы, сондытан да адамдар арасындаы зара рмет пен мейiрбандыты, сыйластыты жоары ояды.

Адамны шын баыта ол жеткiзу тек осы дниеде ана ммкiн екендiгiне назар аударан л-Фараби, адамдар зiн-зi жетiлдiруi жне иындытан ашпауы тиiс дейдi. Оны айтуынша, адам мiрiндегi «жасылы» пен «жаманды» дайдан емес, адамдарды кнделiктi белсендi рекетiне ана байланысты. Сондытан да адамны жасы iстерге йiр болуы оны мiнез-лыты жетiлуiне де туелдi.

Сондытан л-Фараби саясатты басты масаты адамдарды баыта жеткiзу, игiлiкпен жеткiзу деп санайды.

л-Фарабидi саясат туралы айтан нды ойлары Араб шыысы мен Орта Азия елдерiнде саяси-ыты iлiмнi одан кейiнгi дамуына з ыпалын тигiзе алды. Оны саяси-ыты идеялары орта асырлы жне жаа заман ойшылдарыны ебектерiнде крiнiс тапты.

л-Фараби «айырымды ала трындарыны кзарастары туралы» трактатында ала трындарын бес топа бледi. Оны ойынша, «айырымды ала бес трлi адамдар тобынан ралады: е рметтi адамдардан, шешендерден, лшеушiлерден, жауынгерлерден жне байлардан». л-Фараби е рметтi адамдара аылдыларды, пайымдаыш адамдарды, маызды iстерде беделге ие боландарды жатызады. Екiншi топтаы шешендерге — дiни ызметкерлердi, аындарды, музыканттарды, хатшыларды сол сияты шыармашылы жмыспен айналысатындарды, ал лшеушiлерге-есепшiлердi, дрiгерлердi, астрологтарды, математиканы оытушыларды осады. л-Фараби бойынша, байлар дегенiмiз — алада байлы табатындар, егiншiлер, мал сiрушiлер, саудагерлер, ол нершiлер.

л-Фараби айырымды ала басшысында алты трлi асиет болу керек деп есептейдi. Олар: даналы, асан пайымдымдылы, сенiмдiлiк, ойлау абiлетiнi жоары болуы, соыс нерiн жетiк бiлуi, денсаулыыны мыты болуы.

«айырымды ала» трактатында л-Фараби леуметтiк дiлеттiлiк пен еркiндiктi орнытыратын — iзгiлiктi оам туралы ой озайды.

л-Фараби басаруды айырлы жне айырсыз деп екіге блді. айырлы, білімді, мдениетті басару халыты баыта бастайды, оларды іс-рекетін, ерік-асиетін осы жола баыттайды. Ол шін басару за кшіне, игі тжірибеге негізделуі тиіс. Ал айырымсыз, надан басаруда теріс рекеттер мен жаман асиеттер бой алады. Сондытан ол надан адам басаран, озбырлыа суйенген, айырымсыз, атал мемлекеттік тртіпті ткір сынайды. Ол мінсіз мемлекетті уаыздайды.

«Баыта жету» ебегiнде ол «баыт дегенiмiз игiлiктердi iшiндегi е адiрлiсi, е лкенi жне е жетiлгенi» деп атап крсетедi жне р адамны оан толы ыы бар дейдi. Ал ондай ыа ие болуа айырымды ала трындарыны ана ммкiндiгi бар, сондытан да айырымды билеушiлер билеген ала трындары ана баыта жете алатындыын айтады. Мндай алаларды баса алалардан басты айырмашылыы жне негiзгi белгiсi жоары тртiп пен оны трындарыны мдениеттiлiгi жне билеушiлерiнi айырымдылыы, аыл-парасаты. Сондытан, л-Фараби бндай алаларды мiр сруi зiнi бiлгiрлiгi мен стамдылыына толы жауап бере алатын билеушiге тiкелей байланысты деп тжырымдайды.

л-Фарабиді азаматты, саяси, адам, оам жніндегі ойлары "Фусул ал-мадани" ("Мемлекеттік айраткерді наыл сздері") трактатында аралады. Бл трактатты таырыптары р трлі болса да, негізінен бір масата — адам мен оамны араатынасы, оны жетілуіне арналан. Ебекті зіне тн бір ерекшелік сипаты - тндік жне рухани былыстарды салыстырылып отыратындыы.

Осы ебегінде ол отбасы мшелерiн (Аристотель сияты) бiрнеше блiкке бледi. Олар ерi мен йелi, ожайыны мен ызметшiсi, ата-ана мен балалары, млкi жне оны иелерi. Мемлекет белгілейтін отбасына тн масатты л-Фараби адамдарды адамгершiлiк асиеттерiнi крiнiсi деп есептейдi. Ал адамдарды кздеген масаттарына жетуi оны зiне ана байланысты, шын аыл-парасата, iзгiлiкке, игiлiкке тек адам ана абiлеттi, бл адамны олы жете алатын е биiк баыт деп ой озайды лы ойшыл.

л-Фарабиді мемлекет, ел басару жніндегі тжырымдары, леуметтік-этикалы саяси кзарастары бгінгі оам шін де айрыша маызды.