Жсіп Баласаниді мемлекеттілік, оамды, саяси жне-философиялы кзарастары

Жсіп Хас Хажиб Баласани (1020) - аын, ойшыл, алым, мемлекет айраткері болан.

Жалпы Баласаниді мірі туралы мліметтер аз саталан. Ол философия, математика, медицина, астрономия, астрология, нертану, дебиеттану, тіл білімі, таы баса ылым салаларыны дамуына зор лес осан тла. Оны есімі лемдік дебиет пен мдениет тарихында "таду білік" ("тты білік") дастаны арылы алды. Ол з шыармасын "хандарды ханы" - арахандар улеті мемлекетіні (942 - 1210) негізін салушы Слеймен Арслан хана (908 - 955) тарту етеді. Сол шін хан з жарлыымен Жсіп Баласаниа "хас хажиб" - "бас узір" немесе "лы кеесші" деген лауазым берген.

арахан улеті билік жргізген дуірде лан-айыр лкені алып жатан осы мемлекетті басару тртібін белгілейтін ережелер, сондай-а, оам мшелеріні ытары мен міндеттерін айындайтын тиісті задар жо еді. Міне, елдегі осы олылыты орнын толтыру масатымен Баласани зіні “тты білік” дастанын жазды. Демек, дастан белгілі бір маынада елдегі Ата за (Конституция) ызметін атаран.

Баласани дастанда патшалар мен узірлерді, хан сарайы ызметкерлері мен елшілерді, скербасылар мен нкерлерді, туіптер мен аспаздарды, диандар мен малшыларды, т.б. оам мшелеріні мінез-лы, білім дрежесі, аыл-парасаты, ытары мен міндеттері андай болу керектігін жеке-жеке баяндап шыады.

Аын мселені мірші-патшаны зінен бастайды. Ел-жртты басаратын адам – аыл-парасаты шан-теіз, ниеті тзу, сзі шырын, білім мен нерге жетік, олы ашы, пейілі ке, жзі жарын, ешкімге кек сатамайтын жан болуы шарт екенін айтады. Ел басаран кімдерді кншілдік, ашкздік, сауы-сайрана штарлы, атыгездік, кекшілдік сияты жаман ылытардан сатандырады.

Бдан кейін аын патшаны бас узірді міндеттерін тізбектеп, зор білгірлікпен айтып шыады. Бас узір халыты талап-тілектерін патшаа, ал патшаны айтар ой-пікірін, жарлытарын халыа жеткізіп отыруы тиіс. “тты білікте” елшіге ойылатын талаптар егжей-тегжейлі сипатталып жазылан. Елші ерекше зерек, зі крікті, кп тіл білетін, шешен,жасы ашы, сбегі, жлдызшы (астролог), тс жори білетін, музыкант сияты кптеген асиеттерге ие жан болуы ажет. Осылайша дастанда осылайша елдегі барлы лауазым, ксіп иелеріне ойылатын моральдік-этикиалы талаптар сипатталып крсетілген.

Дастанны азіргі замана жеткен ш нсасы бар. Біріншісі, Герат аласында 1439 жылы кне йыр жазуымен кшірілген (азір ол Вена аласындаы Корольдік кітапханада сатаулы). Екіншісі, 14 асырды 1-жартысында Египетте араб рпімен (Каирды Кедивен кітапханасы орында) кшірілген. Ал Наманан аласынан табылан шінші нса 12 асырда араб рпімен ааза тсірілген. Бл олжазба Ташкенттегі Шыыстану институтыны орында сатаулы тр. алымдар осы ш кшірме нсканы райсысына тн зіндік ерекшеліктерді жинатай отырып, "тты білік" дастаныны ылымыны негізделген толы мтінін жасап шыты.

Венгер алымы Герман Вамбери (1832 - 1913) "тты білікті" бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, 1870 жылы Инсбрук аласында жеке кітап етіп бастырып шыарды. Бл шыарманы зерттеу, ылымыны мтінін дайындау жне аударма жасау ісімен орыс алымы В.В. Радлов (1837 - 1918) жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысан. Тркия алымдары 1942-43 жылдары "тты білікті" ш нсасын да Стамблдан ш том кітап етіп шыарды. "тты білік" дастаны орта асырларда бкіл тркі леміне тсінікті болан Карахан улеті мемлекеті тріктеріні тілінде жазылан. Оны аримов збек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев аза тіліне (1986), бір топ аудармашылар йыр тіліне (1984) тржімалаан.

Жсіп Баласани «тты білікті» 1069-1070 жылдары Баласан аласында бастап, он сегіз айды ішінде ашар аласында аятаан. “тты білік” дастаны, негізінен, мемлекетті басару мселесіне арналан шыарма. Дастанны басты идеясы трт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дрыс басару шін діл заны болуы. Автор ділдікті символды бейнесі ретінде Кнтуды патшаны крсетеді. Екіншісі, ба-дулет, яни елге т онсын деген тілек. Ба-дулет мселесі патшаны узірі Айтолды бейнесі арылы жыра осылан. шіншісі, аыл-парасат. Аыл-парасатты оамды-леуметтік рлі узірді баласы длміш бейнесінде жырланады. Тртіншісі, анаат-ынсап мселесі. Бл мселе дастанда узірді туысы, друіш Ордгрміш бейнесі арылы гіме болады. Ойшыл з шыармасында адамны оамдаы орны мен ызметін тсінуге мтылып, мінсіз оам жайындаы зіні биік философиялы мраттарын баяндайды. “тты білікте” мір мні пайымдалып, жалпыадамзатты рухани байлытар – мрат, дін, этика, нер жне даналыты мні сараланан. Жсіп Баласани аиата жету жолын адам мен лемні, лы алам мен микроаламны йлесімді болуы туралы аидаа негіздейді. Трт дірет – от, су, ауа, жер жайлы ежелгі дуірді философиялы тсінігіне сйене отырып, ойшыл лем осы трттаанны йлесімінен жаралан деп санайды. Сонымен атар, ол оам туралы ойларында ділет, баыт, аыл жне анаат категорияларын зерттеген. алам мен микроаламны ттастыы, сабатастыы туралы ой Жсіп Баласани дниетанымыны не бойынан байалады. Бл жалан дниені аыл тезіне салып тзетуге болатынына да сенген лама лемдік йлесімділік негізінде ділетті адамзат оамын руды армандады. Сондытан ол ылым мен білімге зор мн берген. Жсіп Баласани жалпыа орта парасатты танымны нтижесі ретіндегі білімге кшуі адам ммкіндігіні жзеге асуы деп біледі. лама білімні туа бітетіндігі жайлы пікірге арсы шыып, оан парасатты іс-рекетті нтижесінде ол жеткізуге болатынына сенеді. Білімге молынан сусындаан адам ана кп нрсеге ол жеткізе алады. Оны пікірінше, білім – даналы, денсаулы жне жан толысуы. Баласани з ебегінде зердеге айрыша тоталан. “тты білікте” ол, е алдымен, даналы яни азіргі тсініктегі теориялы зерде туралы ой толап, даналы табиатын, оны ерекшелігін, туа біткен абілеттер мен кейінгі білім жинатаудаы адамны з рлі, таным процесінде аиата мтылу, т.б. мселелерді арастырады. лама з туындысын сопылы аымны уатты ыпалымен жазып шыан. Ойлау ызметі тек адама ана тн, жануарларда жо асиет деп біледі ол. Егер сезім алдамшы болса, онда оан толы сенуге болмайды, ал аыл, зерде рашан адама ызмет етеді, оны жаландыы жо. “тты білікті” негізгі айтар ойы – адамны адами жетілуі мен кісілік кемелденуі, сол арылы мемлекет пен оамды уатты, мыты, тты ету. Кісілік кемелдену жолына тскен адам – зіні асиетіне, алыбы мен негізіне мейлінше жаындаан асыл жан. Дастан оырманына т-берекемен, баыта з адамгершілігін асыл етумен ана жетуге болатынын тырады. Ондаы адамны адамшылыын танытар асиеті – адамгершілік пен кісілікті жетілдіруге баытталан. Аын тпелі мір мен лім жайында тере толанады. Оны ойынша, кінішті е ауыры лшеулі мірде дние ызыы мен тн тілегі жетегінде кетіп, діл тазалыын сатай алмаудан туады, сондытан адам зіні кісілік асиетімен бірге мірді ткіншілігін де мытпауы ажет. Мнан зге Жсіп Баласани шыармашылыына ізгілікке штарлы пен ікрлік, сопылы танымдаы Алланы сю, лем мен адам сырына тере бойлауа мтылушылы белгілер тн. “тты білік” дастаны 13040 ле жолынан ралан. Соны брі 85 тарауа блініп берілген. Дастанны кіріспесі ара сзбен, ал негізгі блімдері ле лшемі трімен жазылан. “тты білік” дастаныны сюжеттік желісі негізінен шыарманы бас аhармандарыны зара гімесінен, сра-жауаптарынан, бір-біріне жазан хаттарынан трады. Трт трлі ізгі асиетті символды крінісі ретінде бейнеленген негізгі трт аhарман оамны ккейкесті мселелері туралы гімелеседі. Мндай схбатта олар ел басаран кімдер андай болуы керектігін, оу-білімні ажеттігін, дептілік пен тлім-трбие мселелерін сз етеді. Мселен, аын дептілікті алуан трін жырлай келіп, соларды ішіндегі е бастысы – тіл дептілігі деген тйін жасайды. Дастанны деби, тілдік, тарихи трыдан ылыми мні ерекше.

Баласани философиялы, шаманды, исламды дниетанымда боландыы байалады. Себебі, шыармадан шаманды тсініктер крінеді. Исламды идеология да елеулі орын алады. Сондай-а бл шыармаа кшпенділер трмысы мен ашылы нерін крсететін наыл сздер, маал-мтелдер, траты сз тіркестері енген.Бл дастан кейінгі аза халыны этникалы рамын алыптастыран ру-тайпаларды орта асырлардаы трмыс-тіршілігін, наным-сенімін, дет-рпын, сз нерін, тілін, т.б. зерттеп білу шін аса ажетті, нды мра болып табылады.

бебиеттер:

1.л Фарабиді «айырымды ала трындарыны кзарасы» ебектері.

2.Жсіп Баласан тты Білік. А.,1986ж

3.Асан айы «Жер йы» Мхтар уезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамра» баспасы, 2011 жыл.

4.Сыздыов С.,анаев С., Жеіс Ж. «Мгілік ел идеясы: алыптасуы,ш негізі,тарихи сабатастыы». Астана, 2013.-320 б.

5.Сыздыов С.М., Селиверстов С.В., Сыздыова Ж.С., Джаферсой Н., Кара А., абылдинов З.Е. Н.Назарбаевты еуразиялы идеясы жне тркі кеістігі. жымды монография. — Астана, «Сарыара» баспасы, 2011. — 404 бет.(орыс тілінде)

6.Тоысбаев Б., Сужикова А. Тарихи тлалар. — Алматы, «Алматыкітап» баспасы, 2005. — 368 бет.

7.Ханкелді бжанов, Зардыхан инаятлы, Дихан амзабеклы, Глшат Нрымбетова, Абдулкадыр Ювалы. Тркі леміні кшбасшылары: ткені мен бгіні. I кітап. жымды монография. — Астана, «Сарыара» баспасы, 2011.— 456 бет.