Аза би- шешендері мен аын- жырауларды рухани мралары

 

1.аза хандыы туралы бізге жеткен наты жазба деректерді бірі Мхаммед Хайдар Дулатиды «Тарих-и-Рашиди» атты ебегі. Жалпы бл ебек Моолстан хандыы тарихына арналан. Алайда сол кездегі саяси жадайа байланысты аза хандыы туралы да кп млімет келтірілген. Абулазы, адырали Жалайыри з ебектерінде аза хандыы, оны билеушілері туралы мліметтер алдырды. Сонымен атар аза хандыы кезеіне байланысты шыыс деректеріні маызы зор.

аза хандыы — шаруашылыты дамуы, ндіргіш кштерді суі, феодалды атынастарды алыптасуы нтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияны лан-байта ірін мекендеген кшпенді тайпаларды бірыай этникалы топ — аза халыны негізінде бірігуі арылы XV асырды орта шенінде рылды. аза хандыыны рылуына 1457 жылдан кейін Керей мен Жнібек слтандарды білхайыр хан стемдігіне арсы крескен аза тайпаларын бастап шыыс Дешті-ыпшатан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас іріне оныс аударуы себеп болды.

Оларды збектер «азатар» деп атады.

аза хандыы — бгінгі азастан Республикасы мен крші айматарды территориясында 1465-1847 жылдар аралыында мір срген мемлекет. аза хандыыны мемлекеттік рылымы дала демократиясына негізделген монархияа негізделген. Мемлекет басшысы - хандар саяси билік жргізді

аза хандыы – кшпелі жне жартылай кшпелі мал шаруашылыымен айналысан феодалды мемлекет болды.

Алашында аза хандыыны территориясы батыс Жетісу жері, Шу зені мен Талас зеніні алабы еді. Жаа крылан аза хандыы рамына, яни батыс Жетісу іріне он шаты жыл айналасында екі жз мыдай саны бар кшпелі тайпаларды жиналуы ке ріс-онысты керек етті. Сонымен атар кшпелі елді отырышы-егіншілігі кркейген аудандармен, сіресе олнері мен саудасы дамыан экономикалы орталы - Сырдария жаалауыдаы алалармен сауда-саттык арым-атынаса олайлы жадай жасау маызды мселеге айналды. Бл арым-атынасть оалуына тек кшпелі ел ана емес отырышы айматардаы халытар да мдделі болды. Осы жоарыдаы жадайларды талабына сай, аза хандыыны алдында лкен тарихи міндеттер трды.

1. Мал жайылымдарын пайдалануды Дешті-ыпша даласында брыннан алыптасан дстрлі тртібін алпына келтіру (бл тртіп білхайыр хандыындаы аласапыран кезінде бзылан еді).

2. Шыыс пен батыс сауда керуен жолы стіне орнаан Сырдария жаасындаы Сыана, Соза, Отырар, Яса (Тркістан) т. б. алаларды аза хандыына арату. Себебі Сырдария бойындаы бай алалар бдан брыны мемлекеттік бірлестіктерді — А Орданы, білхайыр хандыыны саяси-кімшілік жне сауда-экономикалы орталытары еді. Сырдария бойындаы алаларды зіні экономикалы жне скери тірегіне айналдыру Дешті-ыпша даласын билеуді басты шарты болып келген. Сондытан бл алаларды саяси-экономикалы жне соыс-стратегиялы маызы зор еді.

3. аза тайпаларыны басын осып, азаты этникалы территориясын біріктіру.

Сырдария бойындаы алалар мен Дешті-ыпша даласы шін кресте аза хандыыны басты бсекелесі жне ата жауы білхайыр хан болды. аза хандыы білхайыра арсы кресу шін е алдымен Моолстан мемлекетімен тату кршілік, одаты байланыс орнатты. Бл ода жоар тайшысы Амасанжыны Моолстана жне білхайыр ханны аза хандыына арсы шабуылдарынан біріге отырып орануа ммкіндік берді.

1468-жылы ыста білхайыр хан аза хандыына арсы Жетісуа жорыа аттанды, осы жоры кезінде аза тапты. білхайырды аза болуы аза хандыыны ныаюына жне оны клеміні кееюіне лкен жадай тудырды. збек лысыны лкен блігі Керей мен Жнібек хана кшіп кетті. XV асырды 70-жылдарында азатар Сырдария бойымен аратау ірін басып алды.

аза хандыыны рылуы аза халыны тарихындаы ттенше маызды оиа болды. Ол лан-байта ірді мекендеген аза тайпаларыны басын осып шоырландыруда, азаты этникалы территориясын біріктуде, азаты байыры заманнан басталан з алдына жеке ел болып алыптасуын біржолата аятауда аса маызды жне тбегейлі шешуші роль атарды.

2.XVI-XVII . аза хандыы ныайып, оны шекарасы едуір лая тсті. з тсында «жерді біріктіру» процесін жедел жзеге асырып, кзге тскен хандарды бірі Жнібекті лы асым. асым ханны (1511-1523 жж.) тсында аза хандыыны саяси жне экономикалы жадайы ныая тсті. Ол билік ран жылдары аза халыны азіргі мекен траы алыптасты. Батыс Еуропа да аза хандыын осы кезде танып білді.

«асым ханны аса жолы» деген дет-рып ережелері негізінде аза задары жасалынды.

асым хан лгеннен кейін слтандар мен феодалдарды зара баталасы, ырысы кшейді. Сырты саяси жадай олайсыз болып тран кезде, зара ырысуыны зиянды зардаптары хандыты лсіретуге кеп соты.

зара тартыс кезінде асым ханны лы жне мрагері Мамаш аза тапты. Бдан со асымны немере інісі Тахир хан болды (1523-1533 жж.).

Тахир хан скери – саяси істеріне ола, дипломатиялы дарыны жо, ол астындаылара атал,ытымыр адам болды. Ол ішкі енжарлы пен феодалды ырыстарды тия алмады, бан арамастан тіректегі елдерді брімен жауласты.

1533 жылы Тахир хан айтыс боланнан со, аза хандыына Бйдаш (1533-1534 жж.) хан болды. Ішкі енжарлы ырыстар мен феодалды соыстар Бйдаш хан тсында да туып отырды. Сйтіп, аза хандыы бден лсіреп, бірнеше иеліктерге блініп кетеді.

Сйтіп, асым хан айтыс болан со аза хандыына туылан саяси дадырыс 15 жыла созылды. Ішкі енжарлы ырыстар мен феодалды соыстарды ауыртпалыы жне кн санап кшейген феодалды езгі мен анау халы барасын атты кйзелтті. Сонымен атар аза хандыын да бден лсіретті.

XVI . хандыты біріктіруде асым ханны баласы Ханазар (1538-1580 жж.) з лесін осты. Ноай Ордасындаы алауыздыты стті пайдаланан ол, Жайы зеніні сол жаындаы жерді осып алды. Ол ханды билікті ныайтуа жне кшейтуге ажырлы айрат жмсады. Ханазар аза-ырыз одаын одан рі ныайтты, сол заманны тарихи деректерінде оны «азатар мен ырыздарды патшасы» деп атады.

Ханазар Ноай Ордасыны кп лысын (бларды кбі азаты Кіші жзі – алшын одаына енген тайпалар) зіне аратып алды.

Ханазарды мрагері Ждікті баласы жне Жнібек ханны немересі артайан Шыай (1580-1582) болды. 1582 жылы Шыай хан айтыс боланнан кейін таа Туекел (1582-1598 жж.) отырды.

Туекел сырты саясатында хандыты отстігіндегі алаларда билікті ныайтуа кш салады. Туекел хан аза хандыыны сырты саясатын ныайту барысында орыс мемлекетімен дипломатиялы арым-атынастарды жандандырды.

Туекелден со Шыайлы Есім хан (1628-1645) ханды билік жргізді. Оны халы «Есегей бойлы ер Есім» деп ардатайды.

Ол крші елдерде болып жатан жадайды жіті адаалап, оларды тайпалары арасындаы алауыздыты з пайдасына шешуге мтылып баты.

Есім ханны билігі тсында (1598-1645) халы жадында «Есім салан ескі жол» деген атпен алан дет-рып нормаларын алыптастыран конституциялы жат боланы белгілі. оныс-траа, мал-млікке, адамдар арасындаы арым-атынаса атысты туындайтын дау-шарды шешімдері осы кезде сараланды.

Есім хан дние салан со аза хандыыны таына Жгір хан (1645-1652) отырды. Халы оны ел шін жасаан ерлігіне орай «Салам Жгір» деп атанан.

Жгір хан тсында ойрат жоарлары арасында ш ірі шайас – біріншісі 1635 ж., екіншісі 1643 ж., шіншісі 1652 ж. болан.

1680 ж. Жгірді баласы Туке (1680-1718) хан болды. Оны тсында «Жеті жары» деген задар жинап растырылды. Жеті жары кшпелілерді ел билеу заы болып табылады.

Ол аза тарихында «з Туке», «адамзатты данасы» деп аталды. Ол бір орталыа баынан аза хандыын руа кш жмсады.

Феодал шонжарларыны кілдері мен билерден ралан «ханды кеесті» жне «билік кеесіні» рлін арттырды. Жыл сайын Ташкент аласыны тбіндегі Клтбеде ш жзді басын осан рылтайын ашып отырды.

1718 жылы Туке хан айтыс болып, орнына Болат хан болды. Оны кезінде алматарды аза жеріне жорыы кшейді

(1742 жылы 20 тамызда Ор аласында Ресей, жоар жне араалпа, азатарды Кіші, Орта жне лы жзді кілдері атысан келіссз жргізілді. Онда Ресей кілі аза пен жоар арасындаы атыыса байланысты мміле айтпашы болды. Біра жоарлар оны тыдаан жо. Ендігі жерде азатар з кшіне ана сенуіне тура келді. Осы идеяны орнытыруа Абылай хан зор кш жмсады.

1711 жылы дниеге келген Абылай Улилыны бастапы есімі білманср болды. 1731 жылы жоарлармен шайаста кзге тсті.

аза жерін алматардан толы тазарту масатымен Абылай бастаан аза жасатары 1750 жылы жауды жоар апасы маында одырмай соы берді.

1755 жылы жоарлар бірнеше са иеліктерге блініп кетті. Осыдан кейін 1758 жылы Жоар мемлекеті лады. 1758 ж. Цинь ытайлары Шыыс Тркістандаы азіргі Синь-Цзянь жерін басып алды. Цинь империясыны батыс шекарасы аза жерімен шектесті. Абылай келісімге келу туралы Пекинге адамдар жіберді. Сйтіп, ытаймен сауда, экономикалы атынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де арым-атынас орнатты.)

1771 жылы білммбет хан лгеннен кейін, Тркістанда Абылайды Орта жзді ханы етіп сайлады. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында айтыс болды. Орнына Ули сайланды.

аза хандыыны ішкі жне сырты саяси жадайын жетік білген патша кіметі ханды билікті сатай отырып, азатарды ішкі істеріне араласа бастайды. 1781 ж. Орта жзге Ули хан (1781-1819 жж.) болып бекітілді. Ал, 1819 ж. Ули хан айтыс боланнан кейін Орта жзде жаадан хан сайланбады.

(Ресей аза даласын отарлауды табанды трде жргізе отырып, саяси сахнадан білайыр ханны рпатарын ыыстырып, Кіші жздегі ханды билікті жоюа рекет жасады. 1797 жылы Ресей кіметіні олдауымен хан сайланан Айшуаты халы арасында беделі тмен болатын. Оны тсында ел ішіндегі арым-атынас шиеленісіп, саяси билік атты дадарыса шырайды. Ресей кіметіні сенімін атамаан Айшуаты орнына оны баласы Жантре хан (1805-1809 жж.) сайланады. 1808 жылды соына арай Жантре ханны жадайы иындай тсті. Кіші жзді хандыы брыны бірттастыынан айрыла бастады. 1809 жылды кзінде арсыластарыны бірі аратай слтан 200 жігітпен оны ауылына шабуыл жасап, ханны зін лтіріп кетеді. Жантре лген со Ресей кіметі оны орнына білайырды тымы дарынсыз Шеразыны хан таайындайды. Біра, оны халы жиналысы мойындамайды да, орнына ел арасында ыпалы кшті Арыназы слтанды хан сайлайды. Арыназы тез арада Кіші жздегі билікті бір орталыа баындырады. Ханды билікті жоюа мдделі патша кіметі Арыназыны ханды билікті кшейту рекетіне ммкіндігінше кедергі жасауа тырысты. 1821 жылы Санк-Петербургке келген Арыназы ханды патша кіметі амауа алады да, Сібірге жер аударып жібереді. Бдан кейін Кіші жзде хан таайындау ісі жзеге асырылмады. 1801 жылы осзен аралыында екінші ханды - Бкей Ордасы (Ішкі Орда) рылан еді. Бл жадайды барлыы Кіші жздегі трлі леуметтік топтарды арасындаы атынастарды шиеленісуіне келді.)

Осылайша, ХVІІІ . аяы мен ХІХ . басында Орта жне Кіші жзді территориясы Ресей империясыны ыпалында, лы жзді территориясы оан хандыыны ол астында болды.

1822-1824 жылдардаы Жарыны абылдануымен Орта жне Кіші жзде ханды билік жойылды. «Сібір ырыздары туралы» Жары бойынша Орта жз территориясы «Сібір ырыздарыны облысы» аталып Батыс Сібір генерал-губернаторына баынатын болды да орталыы алаш Тобыл, 1839 ж. бастап Омбы болды. Ханды билік жойыланнан кейін Отстік-батыс Сібірде тратын азатар ішкі округтерге біріктірілді, ал Орта жзді алан азатары сырты округтерді рады. 1838 жыла арай 7 сырты округ рылды: араралы (1824 ж.), Ккшетау (1824 ж.), Аягз (1831 ж.), Амола (1832 ж.), Баянауыл (1833 ж.), смрын (1834 ж.), Ккпекті (1838 ж.).

р округ болыстар мен ауылдара блінді. Батыс-Сібір генерал-губернаторлыын генерал-губернатор басарды, оан сібір ырыздарыны облысы баынды. Округтерді басшылыында округтік приказдар трды жне оларды слтандар жиналысында 3 жыла сайланатын аа слтандар басарды. Округке 15-тен 20-а дейін болыс кірді. Болыстарды слтандар басарды. Бір болысты рамында 10-нан 12-ге дейін ауыл болды. Ауылдарды ауыл старшындары басарды, р ауылда 50-ден 70-ке дейін й болды. азатара тек ана з округында ана кшіп-онуа рсат берілді, ал бір округтен екінші округке ту шін жергілікті басшылардан рсат алуы керек болды.

Жаа кімшілік блініс азатарды дстрлі жер атынасын кйретті де – рулы ауым лдырады.

3. шешендерді ханнан бетер баалаан.

йткені, шешендік сздер - нерді шыы аза - табиатынан ділмар, шешен халы. аза халы ел ішінен шыан тума дарын шешендерді, аылгй ария, кміс кмей нші - жыршыларды айрыша рметтеген. Тілі ткір, ойы салиалы шешендерді діл трелігіне тотай да білген. Халы тура билік айтан ана емес, елді леуметтік мірінде, трмыс - тіршілігінде аса маызды роль атаран.

(Ежелгі грек, рим елдерінде шешендік нерді "риторика" деген атпен жеке пн ретінде оыан. Дние жзіне йгілі ерте заман шешендері Пратогор, Демоссфен, Цицерон, Квинтилиан сияты з заманыны мемлекет айраткерлері, ел аузына араан ойшылдары болан. "Риторика" ылымы нерді падишасы ретінде ерекше бааланан.)

азаты шешендік сз тарихы Майы би мен Аяз билерден басталып (XII - XIII .), Жиренше шешен, Асан айы (XIV - XV .) есімдерімен атысты алыптасып, ркендей тсті. Шалкиіз, Бхар (XV - XVIII .), Шортанбай, Дулат, Мрат, Тле, аз дауысты азыбек, йтекелерге жаласты. Шешендік неріні кеінен дамып биіктеген кезеі – XV - XVIII . Бл кез аза халыны жоар, алма, ытай басыншыларына арсы трып, з туелсіздігін орау жолындаы крес жылдары еді.

лтты тарихи дстр трлеріні бірі – йгілі жыраулар айтан аза толаулары. аза жыраулары – Атамберді, мбетей, Шалкиіз, ожаберген, Бар, Жиембет, Доспамбет жыраулары – аза халыны ерлік кезеіні кілдері болды жне з шыармаларымен кшпелі оамны леуметтік идеологиясыны алыптасуына жрдемдемдесті. Халыа олар ерекше тлалар болып крінді, бл шын мнінде де солай, йткені жыраулар креген деп есептелді, оларды айтаны кейде хан билігінен де жоары трды. Оларды шыармаларында асырды аса маызды оиалары сз етілді, аыза айналан тлалар, скербасылар жне басалары туралы айтылды.

Асанайы Сбитлы (XIV-XV) Еділ бойында дниеге келген. Халидлы рбанали зіні “Тауарих хамел” атты ебегінде йгілі Майы биді Асанайыны ары атасы еді дейді. Асанайыны “Жерйы” іздеуіне атысты айтылатын аыздардан да халыты бас рап, ірге орнытырып, ел болу амын ойлауда оан шешуші міндетті жктелгені байалады.

Сыпыра жырау — XIV асырда Батыс азастан еірін жайлаан тркі тайпаларыны ортасынан шыан ататы жырау, ноайлы-аза эпосыны негізін салушыларды бірі. Сыпыра жырау шыармалары бізді заманымыза жетпеді, алайда оны кезінде Дешті ыпшатаы е ататы сз зергері боланы, мол мра туызаны байалады.

азтуан жырау Сйінлы шамамен 15 асырды 20–30 жылдарында Еділ бойында мірге келген. Кшпенді шонжарлар улетінен шыан азтуан Еділді салалары Атба, Бозан бойын жайлаан тркі тайпаларыны рубасы ксемі, скербасы батыры болады. азтуан – ірі эпик, ерлік жырларын шыарушы жоры жырауы, рі нзік лирик аын болан. азтуан з артына мір туралы, ата мекен, туан ел жайлы жне скери таырыптаы сан алуан мазмнды туындылардан ралан мол мра алдырды.

аза жыраулы поэзиясыны атасы – Шалкиіз Тіленлы 1465 жыл шамасында Жайыты шыыс бетінде дниеге келеді.

Шыармаларына араанда, ол бірде скери жорытар санында, бірде міршісіні нкері атарында ырым, Терістік Кавказ, Дон бойын тегіс аралап шыады. з заманындаы саяси крестерді ешайсысынан сыртары алмаан Шалкиіз Ноайлыда XVI асырды 40-жылдары басталан Жсіп пен Исмаилді йгілі тартысы кезінде Жсіп жаын жатайды.

Алайда, дшпандары тарапынан уына, достары тарапынан кндеуге шыраан жырау кп замай наашыларымен біржола араздасып, аза Ордасына айта теді. Шалкиіз бір асыра жуы жасап, 1560 жылдарда айтыс болды деп шамаланады.

Доспамбет жырау XVI асырды 90-жылдарыны орта шенінде Азау аласында туады. Сол кезде Донны тменгі аысын, Азау маын мекендеген Кіші Орданы билеуші скери шонжарлар тымынан шыан болаша жырау заманы мен ортасыны талабына сай тамаша трбие алып скен сияты. Доспамбетті бкіл Дшті-ыпшаты жасы білгені, Стамбл мен Башасарайда да боланы, сахара трмысымен атар мсылман кенттеріні жайына да аныаны аарылады. з заманындаы талай скери жорыа атысан жауынгер жырау туыстас тркі тайпаларыны арасындаы кп ырысты бірінде, 1523 жылды бас кезінде Астрахань тбінде аза табады. мірмен оштасан стінде Доспамбетті жасы лі отыза да толмаан еді.

Жиембет жырау (XVII асыр) Бортоашлы XVI асырды соы ширегі, XVII асырды алашы жартысында мір среді. Алшын руын ежелден билеген ірі феодалдар тымынан шыан Жиембет Есегей бойлы Ер Есімні Кіші жздегі ел басарушы биі, скербасы батыры ызметін атарады. Есімні крші хандытармен арадаы соыстарына атысады, ерлігімен, іскерлігімен танылады.

ожаберген жырау (1663-1763 жж.) – рі ел ораан батырболан. ожаберген Туке хан тсында «Жеті жары» задар жинаын зірлеуге белсене атысты. ожаберген «Елім-ай» дастанында азатарды ауыр кезеін суреттейді.

Бар жырау(1668-1781) аза поэзиясыны тарихындаы е соталы тлаларды бірі ол шамамен 1668 жылдары туады. Туке тсында хан тірегіндегі ыпалды билерді бірі болан.

Атамберді жырау (1675-1768 жж.) – жауа, жоар басыншыларына арсы ліспей беріспейтін шайаса шаыран халы жаршысы, з шыармаларында ол аза халыны бейбіт жне еркін мір туралы, леуметтік айшылытар жойылып, халыты ізгі міті орындалатын заман туралы арман білдіреді.

мбетей жырау (1706-1778 жж.) – аза хандыыны е ауыр соыс заманын суреттеді. Жаугершілік заманына тстас келді. мбетей батырлы ледерінде батырларды айраты мен ерлігін, халыты елдік рухын жырлайды, ал батырлар мерт болан кезде, оларды есімдері азат етуші ер туралы жотау леде мгілікке алдыран. мбетей з толауларында даланы о.-саяси мірін жеткізеді. Бгенбай батырды лімін Абылай хана естіртуді жауапты міндеті мбетей жырауа жктелді.

Ттіара аын (XVIII асыр) останай ірінде, Сарыкл маында туып-скен. Аын кедей ортадан шыады. XIX асырды орта шенінде аза халыны басынан ткен рыс-соыстара атардаы жауынгер ретінде атысан Ттіара кне заман батырлары, оларды ел ораудаы ерлік істері туралы, жртты рухын ктеретін лкенді-кішілі жырлар айтумен атар, з жанынан кнделікті скери мірге атысты, жауынгерлерді иындытара мойымауа, ерлікке, креске ндеген ледер шыарып отыран.

Жанкісі Би (XIX асыр) XVIII асырды аяы, XIX асырды алашы жартысында жасады деп шамалауа болады. Аын Арада туып-скен жне з заманыны ділмар билеріні бірі болан. XIX асырды алашы жартысында, аумалы-ткпелі заман кезінде оан билігіндегі Сыр бойына оныс аударан сияты. Ел аузында Жанкісіні оандытар олынан лгені жне лім арты н даулаан лкен толыныса ласаны туралы дерек саталан.

19 асырда аын-жыршыларды белсенділігі арта тсті. Бл дуірдегі Махамбет теміслы(1804-1846),Шернияз Жарылаплы (1817-1881) Кіші жз азатарыны отаршылдыа арсы лт-азатты кресіні жаршысы жне ту ктерушісі болды, жалынды жырларымен халыты креске ндеді. Сйінбай Аронлы (1827-1896), Шортанбай анайлы (1818-1881), Мрат Мкелы(1843-1906) аза халыны мірін аиатпен жырлаан аындар болды.

 

дебиеттер:

1.ІХ–ХVІІІ асырлардаы аза аын-жырауларыны шыармалар жинаы. А.,1971.

2.Е.Е.Тілешов, Г.П.ріпбек. Алашты ардаы:(елтанымды жне тілтанымды жина). Астана:"Руханият", 2010ж

3.С.С.Кляшторный, Т.И.Султанов. Казахстан: летопись трех тысячилетий. А., 1992

4.Н.Мыжан. азаты кне тарихы, А., 1992

5.Л.Гумилев. Кнетрiктер. А., 1992

6..Саларин. азатыилытарихы, А., 1993