Шкрім дайберділыны аартушылы ызметі

Аартушылы идеясы аза оамына Ресей арылы келгені рас. Сонымен бірге, аза аартушылыыны мазмнды жне хронологиялы трыдан з ерекшелігі, тадыры болды. аза аартушылыын, сіресе оны ХХ асырды басына тн кезеін, еуропалы жне орысты аартушылыа еліктеуден туан былыс ретінде арастыру оны табиатын тура тсіне алмаушылыа рындырар еді. Осы ретте аза аартушылыына тиесілі оны мынадай ерекшеліктерін ескерген жн. аза топыраындаы аартушылы идеясы ескі феодалды тртіп пен оамды атынастара, діни фанатизмге арсы баытталуымен бірге, ресейлік отарлы езгіден тылуа, заман сранысына лайы білім мен ылымды игеруге ндеді. лт-азатты шін крес басшылары бл негізгі масата жетуді жолы азаты лт ретінде біржола алыптастырып, оны лтты мемлекеттігін жаырту арылы жретіндігін жасы тсінді. Басаша айтанда, аза аартушылыыны идеясы аза аын, жазушы, философ алымдарыны шыармашылы ізденісі арылы жалпы лтты жобаа айналды. Кезінде кеестік идеология аза аартушылыын Шоан, Ыбырай жне Абайды ызметімен шектеуге тырысты. Ал аза аартушылыыны раны – ретінде лы Абайды «орысты ылымы, нері-дниені кілті... балаа орысты ылымын йрет!» ,-деген тжырымы алынды. аза аартушылыыны раны ретінде Абай сзін алан идеологияны масаты аза мдениетін ыли да йренуші шкірт жне еліктеуші мдениет дрежесінде стау болатын. Бл станымдаы аза мдениетіні тпнсалы (оригиналды) мазмны кн ткен сайын лсіреп, е соында кшірме мдениет дрежесіне тсуге тиіс еді. Мндай тадырдан бізді 1991 жылы келген мемлекеттік туелсіздік сатап алды. Осы трыдан аланда Мемлекеттік Туелсіздік бірнеше асырлардан бері халымызды е озы, ойлы азаматтары асаан басты ндылы екендігі айын. Бл арада Абай айтан пікірге кмандана арауа негіз жо. лы ойшыл сзінде тарихи шындыты табы жатыр. Орыс мдениеті мен тілі азаты лемдік ркениетпен жаластыран кпір боланы даусыз шынды. Сонымен бірге, кеестік идеология жасаан тжырымды малданып тарихи шындыа кз жму да ділетсіздік болар еді.

Ал тарихи шынды аза аартушылыыны оам мойындаан девизі Міржаып Дулатлыны «Оян, аза!» (1909) деп тастаан раны боландыын крсетеді. азаты «Маса» болып ояту Ахмет Байтрсынлыны «ыры мысал» (1909) жне «Маса» (1911) атты кітаптарыны негізгі зегі боландыы аян. Тіптен, XX асыр басындаы кітап, маала жазан лт оыандарыны масат-мраты осы орта станыма келіп тоысып жатты. Енді аза аартушылыыны хронологиялы ауымы жнінде. Салыстырмалы трыдан аланда, мселен еуропалык аартушылы ешандай да сырты араласусыз барлы алыптасу жне даму сатыларынан емін-еркін жріп тті. Сондай-а оны кілдері ешандай да репрессия рбаны болан емес. Ал аза аартушылыы барлы белгілерімен толыанды ттас оамды процесс ретінде XX асырды басында арынды ріс аланымен, заа созылан жо. Бар боланы жиырма жыла жетер-жетпес мерзімге созылды.

Ал оны бастап, баыт-бадарын анытаан тлалар тгелдей дерлік саяси репрессия рбаны болды. Мндай трагедияны бірде-бір еуропалы лт басынан кешірген жо. Соан арамастан аза зиялыларыны 20-30 жыл клемінде жріп ткен жолы кез-келген зерделі адамды та алдырмай оймайды. Осы мезгілде олар заман сранысына лайы лт-азатты крес идеологиясын алыптастыра отырып, отаршыл билікке арыз-тілек (петиция) жазудан (1905) лтты мемлекеттілікті жаырту мселесін ола алып, оны іске асыру рекетіне дейін ктерілді (1917). Мндай жадайды адамзат тарихында жиі кріне бермейтіндігін айтан арты емес.

аза аартушылыыны сондай-а мынадай бір ерекшелігіне назар аударан жн. Ол оамды станым жне кзарас ретінде аза, лтшылдыына сопай те алмайтын еді. Ал аза лтшылдыы оамды ойдаы негізгі де ыпалды аым ретінде «Айап» журналы мен «аза» газеті арылы толы крініс тапты. Бл ретте «Айапты» орны мен рлі (1911-1915) аза лтшылдыыны бастапы алыптасу кезеіне сай келсе, ал «аза» газетіні ызметі оны, яни аза лтшылдыыны біржола кемел аым ретінде орныуына тс келді. лтшылды (оамды ойдаы аым, станым ретінде) бл жалыз аза оамына ана емес, жалпы барлы отар елдерге орта былыс болатын. Сондытан болса керек, Дж. Неру осы тарихи кезеде лтшыл ды «бкіл Азия елдерінде стемдік ран прогресшіл кш болды», - деп крсетті. XX асыр басындаы аза оамы жадайында білімді жне саналы азамат а лтшылды станымында болмау ммкін емес-тін. Міржаып Дулат лы айтандай сол тарихи кезедегі аза оамында «шын лтшылды зі аз еді. лтшыл еместерді кбі, зімшіл, дрежемар, зорлышыл еді». Бл мезгіл дегі аза лтшылдыыны зі аартушылы сипат алды. Бл трыдан аланда ол Абай мектебінен шыан лтшылды, яни з лты – аза еліні кемші лігін ашы сына алып, онымен ымырасыз креске шыан сыншыл рі оранысты станымдаы лтшылды болатын. Советтік идеология XX асыр басындаы алашы зиялылар буынын аза оамын ілгері емес, кейінге сйрейтін кш ретінде крсетуге тырысты. Бл тарихи шындыа, лтты руханията жасалан иянат еді.

Шын мнінде XX асырды басындаы алашы буын лт зиялылары здеріне аса зор да жауапты тарихи міндет жктеді. Егер біз оны Мстафа Шоай сзімен айтар болса, ол «халыты лт дегейіне ктеру, яни жері, суы, азынасы, тілі мен діні бір болан халы барасын бірлестіріп, оларды санасын бірттас саяси, леуметтік, лтты санаа жеткізу» еді. «Бізді асырымыз, - деп жазды Шоай. Шоан дуіріне араанда млде баса. Шоан ол кезде жалыз еді. Жне оны алдында халын лт дегейіне ктеру міндеті тран жо болатын. Бл мселені ойдан шыарып алан жопыз. Тарих пен мір ажеті, оянан халыты маыналы тйсінулері осы бір маызды міндетті бізді алдымыздан шыарып отыр». Егер М. Шоай пікірін орыта айтса, XX асырды басындаы лт зиялыларыны алдына ойан міндеті аза деген «халын лт дегейіне ктеру», з елін «жат стемдікті тепкісінен тарып з мекемелеріне ие, туелсіз бір жеке тлаа айналдыру» болды жне осы мрата жету жолында халы барасымен арада орта сана алыптастыруа тырысты. Осы ретте аза аартушылыы мен лтшылдыына тиесілі мынадай бір жадайа назар аударуа тура келеді. алыпты да бейбіт даму жадайында аар ту шылы ызмет лтты тілді, білім жйесіні, жаа сатыдаы лтты мдениет ті, лтты бірегейлік пен сананы алыптасуымен аяталма. Басаша айтканда, аартушылы алыпты да бейбіт жадайда лтты оамды мірін жаа сапаа туге бастайтын йыты элемент міндетін атарма. Сол сияты лтшылдыты да тпкі масат-мраты бар. Отарлы езгі жадайындаы елдер шін ол лтты мемлекеттілікті жаырту немесе оны алыптастыру. лтты мемлекет азатты жолына тскен елді территориялы ттастыы мен еркін дамуыны кепілі.

аза аартушылыымен аза лтшылдыыны тадыры кінішке орай айылы алыптасты. Олар кздеген масатына жете алмай, бар боланы жиырма жыла жетер-жетпес уаытта тарих сахнасынан ыыстырылды. Патшалы билікті орнына келген кеестік билік аза лт-азатты озалысын гуманизмге, ркениеттік станымдара млдем жат діс-ралдар арылы басып жаншыды. Бгінгі каза оамны кптеген мселелері аартушылы жне лтшылды идеяларыны зіні табии логикалы соына жетпей зіліп алуына байла нысты. Сонымен, Алаш озалысы – бл баса елдердегі трлі оамды аымдара еліктеуден, соларды соынан еруден туан былыс емес, ол е алдымен аза оамыны этнос ретінде сан асырлы алыптастыран ндылытарын сатаудан, сондай-а оларды жаа заман сраныстарына бейімдеу ажеттілігінен туындаан былыс жне аым. рине баса оамдар мірінен йренбейтін жаымды жаа лгілерді абылдамайтын ел болмайды. Дегенмен «Алаш» озалы сыны негізінде лтты, аза міріні талап-тілектері жатты. Наты сол тарихи уаыт трысынан аланда «Алаш» идеясы кандай негізгі элементтерден трды? Оларды екі топа жіктеуге болады. Бірінші топа аза оамны ішкі міріне тн мселелерді жатызан жн.

XX асырды басындаы аза міріні басты ерекшелігі оны экономикалы жне мдени дамуда алдыы елдерден артта алуы еді. оамды ызметпен траты трде айналыса бастаан лт зиялыларын мазалаан негізгі мселе де осы жадай еді. оамды дамуда, яни білім, ылым, жаа техника мен технологияны игеру ісінде артта алан елді табии байлытарына дамуды жоары сатысында тран мемлекеттерді кз салмай оймайтындыын лт зиялылары жасы білді. Біз кп жадайда «Алаш» озалысын мірге келген себептер жнінде айтанда басымдылыты мселені тура осы ішкі себептеріне беруді естен шыарып аламыз. Алаш зиялылары аза оамына тн мерездерді тп тркінін сырттан емес, лтты ішкі мірінен іздеді. Кезінде Абай негіздеген бл дстр бгін де з зектілігін жоалта ойан жо. Алаш озалысыны мірге келуіне трткі болан келесі бір себеп, ол рине, аза міріне отарлы туелділікпен бірге келген трлі ауыртпалытар жиынтыы еді. Адамзат тжірибесі крсетіп бергендей, кез-келген халы зіне тн ндылытарын, табии байлытарын лтты мемлекеттік арылы ана сатай алады. Ал лтты мемлекеттігі жо халы е басты байлыы атамекен жеріне, оны байлыына ие емес, ол оны мдениеті, тілі, салт-дстрі, мінезі тере дадарыса шырама.

XX асырды басында аза халы зіні лтты мддесін орай алатын мемлекеттік жйені жотыын аны сезінді. Осы келтірілген салыстырмалы фактілерден мынадай тжырым еріксіз сранып – а тр: XX асырды басындаы аза зиялылары тарапынан байалан лтшылды идеологиясы мен станымы аншалыты негізді рі табии былыс болса, ал Ресейлік ошыл жне солшыл кштерді, патшалы жне советтік биліктерді тарапынан аза саяси элитасына таылан «сепаратистік», «лтшылды» сияты айыптаулар соншалыты негізсіз рі жасанды, сондытан да ділетсіз шаралар еді. Дегенмен, 1917 жылы апан революциясынан кейінгі кндері аза зиялыларыны белсенді ызметі нтижесінде мірге келген аза Комитеттері лтты мемлекеттілікті жаырту ісіндегі алашы адам болды. Осы жылы шілде айынан бастап йымдастырыла бастаан «Алаш» партиясы бкіл аза жртын негізгі масат – лтты бостандыа жету жолындаы креске жмылдыруа тиіс еді. Ал оны абылдаан бадарламасы большевиктер партиясы сынан советтік даму жолына балама жол ретінде сынылды. Ал бл бадарламаны іске асыру міндеті ІІ жалпыаза съезінде (Орынбор, 1917 ж, желтосан) сайланан Алашорда кіметіне жктелді. кінішке орай, оиалар аымы аза оамына Алаш партиясы сынан жола тсуге ммкіндік берген жо. Ал бл тарихи мезгілдегі аза лтшылдыы – жалпы лемдік даму арасында мірге келген, аза еліні баса да этностар сияты толы табии ыын айатайтын былыс-тын. Алдымен патшалы билік, сонан со оны мрагері советтік билікті идеологиялы аппаратын XX асыр бойы аза лтшылдыымен реакциялы, кертартпа былыс ретінде жария трде крес жргізді, аза халыны талантты, озы ойлы лдарын осы станымда боланы шін аяусыз жазалаумен болды.

Ш.Улихановты, Ы.Алтынсаринні жаа жадайда лтты алай сатап алу керек, оны рухани рлеуі, лемдік ркениет биігіне осылуы шін не істеу керек деген мірше пайымдаулары жастарды лтты сана-сезімі дамуыны айнар кздері болып табылады. Шоан Улиханов – лемдік дегейдегі алым жне ойшыл. Ш.Улихановты ойынша, тек оу мен білім ана адама кш береді жне халыты сауатын ашу мен л-ауатын ктеру шін кресте жасы ару болып табылады. Тек аартушылы ана аза халын еркін жне адами кемелділікке алып шыа алады... Оны ойы бойынша, аартушылы – бл халыты ала басу жолындаы озаушы кші, оны масаты еуропа лы ркениетті (еуропалы аар тушылы пен мдениет) дегейіне жету болып табылады. Халыа білім беру мселесін алым аза даласы на ажетті «айта ру» идеяларымен байланыстырды. Ол географиядан, этнографиядан, тарихтан, фольклористикадан, дінтанудан, шыыстанудан, философиядан, леуметтанудан жне т.б. кптеген ебектер жазып алдырды. Оны ылыми ебектері алдыы атарлы орыс ылыми ойыны крнекті кілдері жоары баалады. Ш.Улиханов зіні ылыми ізденістеріні арасында ана танымал болан жо. Орыс жне аза оамыны трлі топтарында ол барлы халытарды ала басуына тезірек жетуге жне оамды мірді жаа, діл бастамаларын ныайту жолында немрайдылыа, ескілікке, ортаасырлы тоырауа арсы шыан дана крескер ретінде кеінен млім болды. Ол з кезіні алдыы атарлы леуметтік-экономикалы жне философиялы ойына баа жетпес лес осан лы ойшыл ретінде де йгілі. Ш.Улиханов ырыздар мен азатарды екі трлі халы екеніне жне оларды «ырыздар» деген бір ана этнониммен атау дрыс емес екеніне ылыми лемні назарын алашы болып аударды.

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 азанда (ескіше 1 араша) Торай облысыны Николаевск уезіні Араараай болысында туан. 1857 жылы Ыбырай Алтынсарин Орынбор шекаралы комиссиясы жанындаы мектепті алтын медальмен бітірді. Мектепте баса пндермен атар орыс, араб, татар жне парсы тілдерінен здік нтиже крсетті. Ыбырай Алтынсарин – аартушы-демократ, алым, ойшыл, оам айраткері, жазушы, фольклорист, алым-этнограф, «аза хрестоматиясы» (1879;2 басылым, 1906), «азатара орыс тілін йретуді бастауыш ралы» (1879) аза тіліндегі оулытар авторы, мысалдар мен гімелерді, сондай-а Л.Н.Толстой, И.А.Крылов аудармаларыны авторы болып табылады. Ол аза мтіндері шін орыс жазуы негізінде тл ліпби нсаларын жасады. Алтынсарин аза халыны зайырлы білім алуына жол ашты. Біреуі олнер, екіншісі йелдерге арналан трт екі сыныпты орталы орыс-аза училищелерін, бес болыс мектептерін, орыс трындарыны балаларына арнап екі училище ашты. Сондай-а Троицкіден, кейіннен Орынбора кшірілген малімдер мектебін ашты. Ы. Алтынсарин адамгершілік трбиені маыз ды кзі ретінде аза халыны мірі мен трмысын, лтжандылы, салт-дстрді бей нелейтін халы ауыз дебиетіне ерекше кіл блді. Бл ретте наты адамгершілік-этикалы тр биелік мазмндаы ертегілерден, иссалардан, маал дардан, ибратты маалалардан тратын «аза хрестоматиясы» айатайды. Адамдарды кісілі гіні алыптасуыны негізгі шарты ретінде Ы.Алтын сарин алы жртшылы арасында сауаттылыпен ылыми кзарастарды таралуын бірінші орына ояды. Адамгершілікті негізі – білім мен трбие. Ы.Алтынсарин зіні «Шараитли ислам» шыармасында лемді йлестіре алатын андай да бір ажайып рухты бар екенін малдады. Алтынсарин діндар адамдара «дрыс білім алу олара жасылы пен злымдыты ажыратуларына ммкіндік беретінін» тсіндіреді. Аартушылы идея лармен шабыттанан ол ауылдара барып, трындара зайырлы білімні мнін тсіндірді. Ол аза даласындаы йелдер біліміні негізін алаушы болып табылады. Оны бл саладаы жетістігі ретінде Ырыз аласындаы аза ыздарына арналан мектеп-интернатты ашылуы болды. Аартушы сонымен атар бастауыш мектеп малімдерін даярлауа арналан оу мекемесін йымдастыру ісімен де айналысты. Троицкіде ашылан, кейіннен Орынбора кшірілген малімдер мектебі з заманыны алдыы атарлы оу мекемесі болды. Алтынсарин орысты демократиялы оу жйесіні тжірибесін кеінен олданды: з мектептерінде Ушинскийді, Тихомировты, Бунаковты, Фармаковскийді, лы жазушы Лев Толстойды педагогикалы мрасын енгізді. Ыбырай Алтынсарин жаашыл педагог жне аартушы ана емес, аза халы ауыз дебиетіні лгілерін жинаушы ретінде белгілі. Оны халы тарихы да ызытырды. з шыармаларында ол оны трбиелік мніне де кіл блді. «ыпша Сейітл» деген белгілі гімесінде ол егіншілікпен айналысатын азатар міріндегі згерістерді птап, рашанда аза егін шаруашылыы дамуын олдады. «Талантты пайдасы», «Байлы неде?» шыармаларында адам мірі жайлы з арманын, аза халыны жарын болашаы жайлы мітін білдірді. Ы.Алтынсарин есімі аза халыны лтты матанышын райтын тарихи айраткерлерді есімдері атарында рметті орын алды. лы аартушы-педагог, ірі жазушы, талантты аын зіні барлы саналы мірін халыны оны баыты шін креске арнады. Ы.Алтынсаринны барлы сан ырлы шыармашылы жне оамды ызметі – аза халыны озы лемдік мдениетке осылуы, халытар арасындаы достыты ныаюы міндеттеріне баышталды. лы аартушы мірден терінде зіне тиесілі жерлерді Торайды ауылшаруашылы мектебіне пайдалануа беруді сиет етіп кетті.

3. А.нанбайлыны ізгілік философиясы. Абай нанбаев – лы аын, ойшыл, композитор, оам айраткері, азіргі аза жазба дебиетіні негізін салушы, либералды ислам негізінде орыс жне еуропалы мдениетті жаындасуы рухындаы мдениет реформаторы. Ахмет Байтрсынов Абайды лылыын былай крсетті: «азаты бас аыны Абай (шын аты Ибраим) нанбаев. Онан асан брынысоы заманда аза баласында біз білетін аын болан жо». Абай Таяу Шыыс тарихындаы ана здік тла емес. Ол дуірді араылыы мен мешеулігін жарып тіп, з жолымен ала жрді. Абай бізді рпаты аза халыты жне орыс классикалы поэзиясынан нр алан шпес туындыларымен таалдырып келді. з халыны тарихында ол тауа біткен биік шы іспетті. Ол аза халыны кпасырлы мдениетінен е жасыларын алып, бл азыналарды лемдік жне орыс мдениетіні игі серімен толытырды . Абай нанбаев ХІХ . соы – ХХ . басында алыптаса бастаан аза лтты зиялы ауымына лкен ыпал етті. Осылайша, Алаш-Орда озалысыны басшылары Абайды аза лтыны рлеуіні рухани ксемі деп абылдады. лихан Бкейханов Абайды бірінші мірбаяншысы болды. 1914 жылы тркітанушы В.В.Гордлевский белгілі шыыстанушы, академик Н.И.Веселовскийді 70-жылдыына арналан «Шыыс жинаына» аза дебиетіні крнекті кілдері ретінде Абай нанбаев пен Міржаып Дулатовты оларды мтіндерін жариялау шін тадап алды. Абай нанбаев мірі белсенді де жемісті болды. Ол з халыны амын жеп, оан адал ызмет етті, оларды: «Кітаптан бас алмай оы, ажымай оы» деп білімге, «Байлы – жауызды, аман алу ебекте ана. Байлыа асыан дана емес – жылпос» деп ебек пен абырой биігіне; «Екіжзді алая сені бкпес шін адал бол, абыройлы бол» деп адамгершілікке шаырды. Абай ресми оамды ызметпен белсенді айналысты. Екі ш жылдыта би болып сайланып ызмет етті, ш шжылдыта – Шыыс болысыны басшысы жне келесі шжылдыта – кіметтен сайланан Семей уезі Мыр болысыны басарушысы, бірнеше рет трлі уездер руларыны арасындаы кикілжідерді шешуде тбе-би (бітісті руші) болып сайланды. Ол барашыл аыны болатын, домбырада тамаша ойнап, з ледерін нге айналдырды. Оны туындыларын аза даласына таратып, аындар ндері мен ледері жиын-тойларда орындалып, ауыздан ауыза жетіп отырды, ааз бетіне тсіп, айта кшірілді. Осылайша олжазба жинатары пайда болды. Абайды йгілі шыармасы 45 ысаша ара сздерден немесе философиялы трактаттардан тратын сздерде» тарих, педагогика, мораль жне азатарды этникалы ыы мселелері ктерілген. Абайды «ара сздері» тере философиялы идеяларымен, адамгершілік таылымымен, гуманистік станымдарымен, адамды рухани-ізгілік кемелдендіру бадарламасымен, адамны танымды асиеттері мен діл ерекшеліктерін саралауымен баалы. Оларда азаты ойшыл аыны замандар тоысында кн кешкен з халыны рухани-адамгершілік келбеті мен мір алпын зерделейді. Сондытан да бл ебекті дуірді «сындарлы ары» деп атауы толы негіз бар. «ара сздер» авторды оршаан лем болмысын танумен оса адамны ішкі дниесін зерделеуге баытталан зіндік айталанбас рі бірегей лемін бейнелейді. Ол Абайды з-зімен жне бізбен - оырмандарымен схбаты іспетті. Мнда философиялы ой-толамдар мен діни тжірибе, кркем сз мен адамгершілік неге, тере білім мен сарылмас сезім, ойшыла тн даналы пен пайамбара хас кріпкелдік бір-бірімен йлесім тауып, астасан. Абайды «ара сздеріндегі» философиялы кзарастарын арастыра отырып, Г.Гачев оны сздеріні Дуіт діни жырларымен (псалом), Екклезиаст Кітабымен, Соломоны Тмсілдер Кітабымен маынасы жаынан ндесіп жатандыын айтады. Себебі оларда сыр мен уаыз, тарихты шешуші стінде зін-зі тануа талпынан аза халыны дниетанымы туралы толамдар зара йлесім тапан. Ол аза халыны халы ауыз дебиеті мен Шыыс классикалы дебиетіні, орыс мдениетіні рухани ндылытары мен Батысты философиялы ойды зара сер-ыпалыны жарын крінісі. Сонымен оса мнда Абайды ойшыл жне философ ретіндегі зіндік болмысы мен жеке асиеттері барынша ашылан. Испан философы рі жазушысы Унамуно айтандай, «Барша испан философиясы Сервантесті «Дон Кихотында» болса, азаты бкіл философиясы Абайды «ара сзінде» деуге болады. Онда аза мдениетіні негізі аланып, жаласын тапты. Абайды «ара сздері» – сонымен оса бізді санамыза, бізді арымыза арата айтылан арнау сз. Ол бізге алай мір сретінімізді жне алай мір сру керектігін еске салады. Ол кнделікті кйбе тіршілікте е бастыны – рухани дниені мыт алдырмау керектігін жадыа оралтады. Абайды философия дамуына осан лесін саралай отырып, .Есім былай деп жазады: «аза философиясыны тарихында Абай бірінші болып кемел тланы болмысы моделіні тжырымдамалы крінісін сипаттап берді». Абай азаты оыан, мдени дамуда озы, лемде беделді елдер атарында те болуын алады. Шоан Улиханов пен Ыбырай Алтынсаринні армандаан Абайды ізгі-тілектері орындалды. Бгінде азастан Республикасы – з университеттері, академиялары, институттары, консерваториялары, колледждері, лицейлері, техникумдары, гимназиялары, трлі дегейдегі мектептері, кітапханалары, театрлары, шыармашылы кеестері жне т.б. бар егемен мемлекет. «азіргі уаыт трысынан арайтын болса, Абай тек азаты ана емес, бкіл адамзатты аыны» – деген еді ол туралы Б-ны білім, ылым жне мдениет мселелері жніндегі мамандандырылан йымы – ЮНЕСКО-ны Бас директоры Федерико Майор. Осы беделді халыаралы йым 1993 жылы арашада Парижде ткен ХVІІ конференциясы аясында Абайды туанына 150-жыл толуын атап туді йарды; сол кездегі оны мшелері болан 180 мемлекет бір ауыздан бл шешімді малдап, 1995 жылды Абай жылы деп жариялады. Тыш Президент Н..Назарбаевты: «Бізге, ашыын айтанда, бізді жаа бастамаларымызды негіздемесін сырттан іздеуді ажеті жо. Брін Абайдан табамыз... Оны сиетінде философиялы мір ана емес, бкіл адамзатты бірлік пен бауырластыты негізі болатын принцип негізделген. Абай лемі – бізді жол сілтейтін жлдызымыз... Халыны амандыы, оны уаты мен глденуін ойлайтын р адам Абайды кбірек оысын, оны дана кеестеріне жгінсін»,- деген сздері ерекше рмет белгісі болып табылады (1995 ж.).

4. Шкрім дайберділыфилософиясыны рухани-адамгершілік аспек тілері. Шкрім дайберділы – аза дебиеті тарихындаы жарын тлаларды бірі. Шкрім дайберділы 1858 жылы Семей облысы (азіргі Шыыс азастан) Шыыстау ауданыны (азіргі Абай ауданы) беделді негелі отбасында дниеге келген. Оны кесі дайберді – нанбайды лы, лы аза аыны Абай нанбаевты лкен аасы. Жеті жасында, 37 жастаы кесі айтыс болып, Шкрім Абайды йінде трбиеленеді, бл оны кзарасы мен шыармашылы абілетіне шпес із алдырды. Бес жасынан оуа йреніп, рдайым зін зі дамытуды арасында араб, парсы, трік, орыс тілдерін мегерді, осылайша Шкрім сол кездегі білімді адамдарды бірі болады. дебиет, тарих, философия, шешендік нер, музыка, дін, жаратылыстану ылымдары – брі жас Шкрімні ызыушылыын тудырып, оны шыармашылыыны интеллектуалды тередігіні бірден бір кзі болады. Шкрім жазандай:

Жасымнан жетік білдім трік тілін, Сол тілге аударылан барлы білім. Ерінбей ебек еттім, ебек жанды, Жарырап араыдан туып кнім. Оятан мені ерте Шыыс жыры, Айнадай айын болды лем сыры. Талпынып орыс тілін йренумен Надандыты тазарып, кетті кірі.

Пушкинні «Дубровский» романына лемен жазылан аудармасындаы алысзінде ол Байронды, Пушкинді, Лермонтовты, Некрасовты, Хафизді, Навоиді, Физулиді сзі ауруа ем, жана мар, тауып айтыш ттті тіл сайраушылар деп атайды. Шкрім батысты философиялы ой тарихымен, Огюст Конт пен Артур Шопенгауэр секілді ойшылдарды идеяларымен ызыты. Ол з уаытыны леуметтік мселелері толантып, ауаттылар билігіні зорлы-зомбылыы, зімшілдік пен наданды болмайтын ділетті мір орнауын армандады. Шкрім аиат іздеуді иын жолын тадап алды, ол жааны білуге штар болды. 1903 жылы ол Орыс императорлы географиялы оамыны Батыс-Сібір блімі Семей блімшесіні мшесі болып сайланды. Жаа ізденістер жолында Тркияа сапар шегеді, сондай-а діни кзараспен ана емес, танымды масатпен де Меккеге ажылыа барады. Шкрім «Мтыланны мірі» автобиографиялы поэмасында жазандай, ол трлі кітаптар алдырып, жан-жаына сын кзбен арады, жаландыты теріске шыарды. Шкрім дайберділы кптеген ледер мен поэмаларды, повестьтер мен аудармаларды авторы болды. Аынны кзі тірісінде «аза айнасы» (1912) ледер жинаы жарияланып, оны кптеген ледері олжазба трінде жне халы жадында саталды. Шкрім сюжетті романтикалы «аламанМамыр», «Елік-Кебек» (екеуі де 1912 ж. жарыа шыты), «Нартайла-Айслу» поэмаларын,«діл-Мария» романын жазып, адамгершілік таырыбына бірнеше гімелер жазды. Ш.дайберділы азатарды тарихы мен діні жайында 1911-1912 жж. Орынборда жары крген «Трік, ырыз, аза м хандар шежіресі», «Мсылманды шарты» трактаттарын жазды. «Трік, ырыз, аза м хандар шежіресін» Шкрім Абайды кеесімен жазды. Ол бл ебекке зіні бар мірін арнады. Шкрім млдем туелсіз болды жне з бетінше ой тйді. Ол ешашан зіні аяасты пайда болмаан, за іздену мен табанды зерттеулері жне тере ойларыны нтижесінде алыптасан пікірінен айнымады. Бан оны тамаша философиялы «ш аны» шыармасы длел, бл ебегінде Шкрім трлі философиялы баыттарды жатаушыларды, материализм мен идеализмді олдаушыларды, діни алымдарды, христиан, мсылман, будда жне баса дін кілдеріні аламынан шыан те кп деректерді пайдаланды. Шкрімні пікірінше: «Адал ебек, ар-намысты сана, таза жрек – осы ш асиет брінен стем болуы керек. Бларсыз мірде бейбітшілік пен татулы болмайды». Шкрім орысты классикалы дебиетін ерекше рмет ттты. Ол А.С.Пушкин ні «Дубровский», «Боран» прозалы шыармаларын лемен аударып, Л.Н.Толстойды біратар гімелерін аза тіліне тржімалады. Ол Пушкинге, Лермонтова, Толстойа зіні шын жректен шыан лирикалы ледерін арнады. Шкрім Бичер-Стоуды «Том аайды лашыы» романын да аза тіліне аударан. Ш.дайберділы кркем туындылары мен аудармаларында аартушылы гуманизм станымында болып, з шыармашылыы арылы ХІХ . соы–ХХ . басындаы аза дебиетіні дамуына лкен лес осты. Ш.дайберділы трлі рухани тжырымдамаларды тере зерделеу негізінде Ар ізгі сезімін тырландыру арылы адамны рухани тлеуі идеясына негізделген з ілімін алыптастырды. «Адами арапайымдылы, ділеттілік, мейірімділік бірлігін мен исламды ждан сзімен атаймын, орысша – совесть (ар)», - деп жазады ол.

Шкрімні пайымдауынша, жанны суіне жетелейтін себеп адамны адамгершілік тазалыы, істеген істері мен ниет тазалыы. Оны жоары адамгершілік сезім, аморальды ылытара жол бермейтін тежеу, мейірбандылыа бастайтын пейіл ретінде ар ана іске асыра алады. Шкрімні айтуынша, ар адамны адамгершілігіні лшемі. Арды млде болмауы оны мейірімділік пен злымдыты, сауап пен кнні ажыратуа абілетсіз етеді. Сондытан, ізгілік пен дниетанымды бадар блыыр тартан заманда адамны адамгершілік трыда тлеуі тек ара бет бру арылы ана ммкін болма деп есептейді ол. Шкрімні ойына сйкес:

- ар деген жанны аса алауы мен мраты. «Себебі жан ешашан жоалмайтын, бзылмайтын, кемелдене тсетін, биіктей беретін болмыс. Ол зіні суін жеделдететін мндай себептерді міндетті парыз санады»

- ар згелерге ізгілік трысынан арау, адам арын аяа таптайтын ылытардан бойды аула ету, адал ебек жне т.б. маызды адами асиеттерді дарытады. Блардан тыс индивидтер зіні адами келбетін жоалтады, ол тла ретінде трлаусыз.

- ар жанны субстанционарлы негізі, оны жаыруы мен дамуыны мбебап заы болып табылады; - ар адамны адамгершілігі мен жеке абыройын сатап алуа ммкіндік береді;

- арды адамны зін-зі кемелдендіруіне ажет рухани арау ретінде абылдау адамды злымды пен арамдытан сатайды, оны тзу жола салады; Сондытан адам болмысыны мні оны жеке адамгершілік кемелденуі, мейірімділікке мтылуы болуы керек. Шкрім философиясына сйкес, осы маыналардан тыс индивид зіні шынайы адами болмысы мен жаратылысынан айырылады. Оны ойынша, егер адал да саналы адам зге тлалара злымды жасамайтын болса, осындай асиетке жаппай ие болу арылы адамдар мен оам ттастай игілікке кенелмек. Осыан орай, адам кемшіліктерін тзеуді ажет алышарты оамны ізгіленуі, жеке тланы рухани саушылыы ттастай леуметті рухани-адамгершілік келбетіне сер ететіндігін саналы трді мойындау. Ол саяси билікті реттеуге септігін тигізетін біратар шараларды сынады: жоары моральды асиеттерге ие адамдарды лауазымдара сайлау жне таайындау арылы, сондай-а за шыару ісін ізгілендіру арылы. Шкрім дайберділыны ерекше діндар адам боландыын айтып ткен абзал. Сондытан арды адамгершілік сезімін ол жанны лмейтіндігіне деген сеніммен, сол арылы Жаратушы идеясымен байланыстырады. Бл аиаттар болмаан жадайда, ар адамны ажет моральды асиеті ретінде з нын жоалтады, ал мораль зіні айындауышты мнін жояды. Сондытан ол адам ны адамгершілік трыда тазаруына септігін тигізе алмайды. дайды кллі тіршілікті, лімсіз м тнсіз субстанция ретіндегі жанды, оны мраты ретіндегі арды жаратушы ретінде мойындауа атысты аиат ана адамды айта тлете алады. Ш.дайберділы келесі толамдара кміл сенеді: - аиатты тек сезім арылы ана тану ммкін емес, себебі сезім тпелі рі алдамшы. Тек сана арылы ана аны тануа болады. Себебі «адам аиатты жанарымен ана емес, аыл кзімен кріп, абылдайды»

Шкрім дайберділы философиясыны орталы мселесі адамды адам етуді негізі мен оамды дамуа ізгі бадар нсайтын руханият болып табылады. Осыан орай, Шкрімні пайымдауынша: - оамны міндеті адамды саналы, ізгі, рухани тіршілік иесі ретінде алыптастыру. Адамны руханилытан тыс іс-рекеті з мнін жоалтады. Руханилы адамны леуметтенуін іске асыруа ажет алышарт рі оны ізгілендіруді ралы; - рухтан айырылу адамдарды белсенді іс-рекетіні мнін жояды. Себебі оны негізгі міндеті материалды-затты жадайды жасау мен ттастай тіршілік амын кйттеу емес, адамгершілік трыда маыза ие іс-рекет пен оны оны німдері мен нтижелерін ндіру; - жеке жне оам санасында рухани ндылытарды кмескіленуі адамны оамды жатсынуына, осыны салдарынан кемшіліктерді кбеюіне, замандастарды аыл-ойында зімшіл пейілді беле алуына, леуметтік шиеленістерді рбуіне алып келеді; - адам мен оамны рухсыздыыны беле алуы леуметтік мселелерді ршітіп, оларды шешудегі тарихи перспективаларды айтарлытай алыстатып жібереді; - рухтылы адамны з кшіне деген сенімін айта оралтады, леуметтік кйзелісті жойып, бараны тыырытан алып шыады; - бара халыты білім мен мдениетке бет бруы руханиятты алыптастыратын, леуметтік згерістерді ажеттігін саналы трді мойындататын жол. Рухтылыты жалпыадамзатты асиет, жеке тладаы адамгершілік пен мдениетті мбебап лшемі ретінде баалай отырып, жне де рухсыздыты антигуманизм мен мдениетсіздікті айын крсеткіші ретінде баалай отырып, Шкрім тжырымдамалы жне ылыми негізделген жаа оу пнін – АР ілімін енгізуді сынады. Оны ойынша, пнні негізгі міндеті скеле рпаа рухани-адамгершілік трбие беру, оларды бойында адамгершілік ізгі асиеттерді алыптастырып дамыту, кемшіліктер мен олылытара жиіркенішін ояту болып табылады. Р.Б. Омаразин айтандай, «Ш.дайберділыны философиясы тзімділікке ара сйейтін ойлау тсілі болып табылады. Яни кез келген тжырымдаманы абылдау, рбір дниетаным формасын сыни пайымдау арылы аиатты іздеу, з пікіріне, жоары мраттара сенім негізіндегі ндылы кодына сйкес ойлау типін тадау».

дебиеттер:

1.азаты этнографиялы категориялар, ымдар мен атауларыны дстрлі жйесі. Энциклопедия. - Алматы: 2011

2.“азастан”: лтты энцклопедия/Бас редактор . Нысанбаев – Алматы “аза энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998

3.Тарихи тлалар. Танымды - кпшілік басылым. Тоысбаев Б. Сужикова А. – Алматы.2009