Quot;Хсения" мдрссе

АЛАБУГА ИНСТИТУТЫ

РЕФЕРАТ

Яа диди мдрслр

Башкарды: 241 группа талибсе

Слиманова Л.А.

2013 ел.

Эчтлек

1. Кереш

2. “Хсения” мдрссе

3. "Мхммдия" мдрссе

4. Йомгаклау

Кереш

Мгълм булганча, XIX йзне азакларына таба кадими мктп-мдрслрг яа методлы, диди уку йортлары алмашка кил башлый. Патша хкмте татарларда дньяви мктпне гамлг куелуына каршы кил. Патша хакимияте татарларны артта калуын мгелек итрг, аларны ярлылыкка, мескенлекк дучар итрг, хуалык алып баруны, снгатьне алдынгы рвешен злштерлрен булдырмаска, фн м мдниятне югары казанышларыннан ераграк тотарга тырышкан.

XIX гасыр ахырына патша строе м консерватив даирлрне куйган киртлрен д карамастан, татар мгатьчелегенд дньяви белем алуга таба итди борылыш кзтел. Элекке уку-укыту алымнарына кнеккн мдрслрне реформалау чен татар буржуазиясене радикальрк леше, эшлекле даирлре чыгыш ясый. Аларга гамли эшчнлеклрен – снгатьне стер чен, дньяви белемнрг аз гына булса да ия хезмткрлр кирк була. Дньяви белем бир яклылар арасында хмт м Гани Хсеновлар, Шакир м Закир Рмиевлр, фабрикант Акчуриннар, тмешевлр, Азимовлар кебек зур снгатьчелр булганнар. Шул туфракта татар милли хйриячелеге ччк аткан. Хсеновларны, аеруча хмт Хсеновны (хмт бай), татар рухи мдниятене танылган химаячелре, яклаучылары булып даны таралган булган. Алар мчетлр тзг, мктплр, мдрслр ачуга йзрлгн ме акчаларын химая иткннр, уннарча уку йортларын з акчаларына яшткннр, аеруча слтле шкертлрне чит ил уку йортларына югары белем, триб туплау чен ибргннр .б.

Табигый, милли дньви мктплрне бик каты тыю, аларны дин юнлешенд ген эшл ммкинлеклре булу шартларында, диди мдрслрд дини предметларга зур урын бирелгн. ичбер искрмсез, рбер мдрсд тп предметлар итеп, Корън тфсире, хдислр (пйгамбребез Мхммд салл-ллау галйи слм сзлре), гакыйд (иман), фикъе (шригать нигезлре) . б. куелган. Лкин яа двер, хакимнрч, дньяви предметлар кертне талп иткн, м бу яа предметлар диди мдрслрне программаларына тагын да кбрк кертел башлаган. Яага омтылыш татарлар аеруча кплп яшгн тбклрд урнашкан мдрслрд: “Мхммдия”, “Касыймия” (Казан), “Галия” (Уфа), “Хсения” (Оренбург), Иж-Бубый (элекке Вятка губернасы Сарапул язе гере волостены Иж-Бубый авылы) мдрссенд . б. аеруча кчле була. Аларда аерым-аерым фннр буенча бай иазланган кабинетлар оештырылган була. Монда байтак татар мктп-мдрслреннн аермалы буларак, шкертлр таза тормыш шартларында яши м укыйлар: мдрс иткчелре аларны уку кирк-яраклары белн д, кием-салым м яш шартлары белн д тулаем тэмин иткннр. Монда заманча иазлы уку классларыннан тыш йокы, ашау-эч блмлре д булдырылган. лбтт, мондый уку йортларыны чыгымы зур булган. Шунлыктан андыйларны саны да чагыштырмача аз. Ул вакытта татар мктп-мдрслре чен патша хкмте бер тиен д тотмыйча, киресенч, аларны трле сбплр табып эзрлеклгнлеге ген мгълм. Кайбер диди мдрслрд, ичбер искрмсез, урта мктп курсына кер торган з вакытыны барлык дисциплиналары да укытылган. Шулай итеп, яалык зен юлны искелек белн аяусыз крш нтисенд ярган.

quot;Хсения" мдрссе

Оренбург губернасында унсигезенче гасырдан ук халкыбыз мдниятын м мгърифтен стерг зур леш керткн Каргалы авылы (Сет бистсе) м Эстрлебаш авылы мдрслре булган. Гомумн алганда, татарлар кплп яшгн тбклрд ген тгел, Россия империясене трле почмакларында да татар зыялылары тарафыннан байтак кына мшр уку йортлары булдырылган, алар з миллтебез вкиллреннн тыш тугандаш трки халыкларга да хезмт иткннр. Каргалы, Эстрлебаш яис Казан тбгендге атаклы Кышкар мдрссенд трбия алып чыккан хлф-мгаллимнр илебезне трле тбклрен таралып яадан-яа мктп-мдрслр ачканнар. Шушы мктп-мдрслр эшчнлеге нтисенд халкыбыз арасында а-белемг омтылу кчйгннн-кчя барган. Илне трле почмакларында яадан-яа мктп м мдрслр ачылган.

Унтугызынчы гасырны сиксненче елларында абый-энеле Хсеновлар м аларны фикердшлре Россияне югары уку йортлары дрсен якын торган мдрс ачу хыялы белн яшилр. Баштарак мдрсне Каргалы авылында ачарга ниятлп йрилр. Лкин соыннан бу фикердн кире кайталар м "Хсения" Оренбургта арендага алынган бернич бинада 1889 елны кзенд, ниаять, ишеклрен ачып ибр.

Оренбург шренд мшр миллионер-сдгрлр, абыйлы-энеле Хсеновлар тарафыннан 1889 елда ачылган "Хсения" мдрссе д уку-укыту тртиплре буенча яа шартларга туры кил. "Хсения"д д укулар башлыча тлсез м интернат тибында оештырылган була: уку кирк-яраклары, ашау-эч, кием-салым - бтенесе д леге байлар хисабыннан.

"Хсения" мдрссене чагыштырмача кыска вакытта татар, башкортлардан тыш Казакъстан, Урта Азия м Кавказ халыклары арасында абруй казануыны тп сббе шушылар м, лбтт, заман талплрен авап бирердй рвешт укыту булган. Чнки беренче кннн к "Хсения" мдрссе тп максат итеп алдынгы карашлы м белемле белгечлр зерл юнлешен ала. Башка мдрслрдн аермалы буларак, мулла-мзиннр биредн бик аз чыгалар. Мондый фактны иске караштагы зыялыларыбызны бер ише, зур гнака исплп, патша набларына, Синод еллрен м Диния нзартен кат-кат язып, лклп торалар: имештер, "Хсения" мдрссе чынлыкта мселман кануннарын алга срче уку йорты тгел, аны йз шкертеннн нибары сигез-уны гына хак мселман юлын сайлый, мулла-мзин булып китрг зерлн.

Бу гаепллрд, лбтт, дреслек бар: "Хсения" з заманында и алдынгы карашлы, Европача фикер йртче шхеслр трбиялне стен куйды, шуа йз тотты. Мслн, тарихчы Зки Влиди, Сгыйть Рмиев, Ильясбк Кудашев-Ашказарский, Мирхйдр Фйзи, Афзал Таиров, Шамил Усманов, Шехзад Бабич, Крим Хкимов м башка бик кп язучылар, мгать эшлек-лелре, илчелр – шушы мдрс шкертлре.

р елны мдрсне уышлы тмамлаган бернич шкерт миллионер Хсеновлар билгелгн стипендия исбен чит иллрг китеп укуларын двам иттергннр. Алар арасында Истанбул, Каир, Димшкъ, Бйрут кебек мселман дньясында мгълм уку зклреннн тыш Россия, Франция, Бельгия университетлары м институтларында укып, европача белем стерчелр д булган. Шунлыктан бу мдрсне тгллчелр арасында физика, математика, химия ише тгл фннрне тирнтен злштерчелр д, медицина белгечлеген сайлаучылар да байтак очрый.

"Хсения" мдрссен нигез салучы бертуган Хсеновлар тумышлары белн Оренбургтан егерме чакрым чамасы ераклыкта урнашкан Каргалы бистсеннн булганнар. Гади авыллардан зур булганлыктан м кайчандыр "Сгыйть бистсе" дип нигезлнгнлектн, аны шулай "бист" дип т, "шр" дип т атау гамлг кергн. Хер, авыл згендге бай йорт-утарлар шр ирендгеч икешр катлы итеп салынганнар, мчет м кибетлр, йлрне аскы лешлре зур-зур итеп тау ташыннан ктрелгннр м каладагы биналардан аларны ич кен ким урыннары юк. Ккк ашкан мчет манаралары да шр кренешен хтерлт. Егерменче гасыр башларында Каргалыда ун ме чамасы кеше яшгн. Авылда унбер мхлл булган. Шагыйрь Ишнияз бине Ширниязны атаклы мдрссеннн тыш монда бернич мктп-мдрс, шул исптн хатын-кыз мгаллимлр зерлче мктп т эшлп килгн.

Бертуган Хсеновлар узган гасырны итмешенче-сиксненче елларыннан башлап революцияг кадр Казан, Оренбург, Уфа, Самара губерналарында м башка шрлрд алтмышлап мктп м мдрс ачканнар м тотканнар. Алар тарафыннан уку-укыту сбаплары белн тэмин ителгн мондый уку йортларыны саны ис ике йзг якынлаша. Кайбер белем учаклары, шул исптн "Хсения" мдрссе д ярлырак шкертлр чен бушлай укуга кйлнгн була. Алар ашау м интернатта тлсез яшдн тыш с киемнре белн д тэмин ителгннр. Бу льготалар ярлылар чен ген тгел, ерактан килеп укучылар чен д, фннрне яхшы злштергн алдынгы шкертлр чен д каралган була. Шкертлрне с киемнре – кара тстге затлы постаудан тегелгн утыртма якалы казаки м чалбар, ак клмк – реаль училищеларда укучылар киемен тартымрак була. Билгеле инде, башта – татар клпше.

зара килеш буенча “Хсения”г нигез итеп моа чаклы эшлп килгн ч мдрс алына: "Хйретдин хлф мдрссе", "Дамелла Ша-имрдн хзрт мдрссе" м "Снгатулла фндене трек мдрссе". Бу мдрс м мктп иткчелре Влиев Хйретдин, тгнов Шаимрдн белн Галиев Снгатулла "Хсения"не трле сыйныфларында хлф-мгаллимнр булып калалар. Бу мдрслрдн фкать Шаимрдн хзрт уку йортында гына югары галия сыйныфлары була. Казан губернасы, Малмыж язе, Тнтр авылында туып-скн Шаимрдн хзрт "Хсения" мдрссе тарихында да якты эз калдырган шхес санала, башлыча гарп телен м гарп иллре тарихын укытучы буларак таныла.

Бгенге кнд Оренбургны длт архивында мдрс тарихына кагылышлы алтмыш ч бермлек документ саклана (213 нче фонд). Мондый эчтлекле материаллар шулай ук Уфа шре архивларында да булырга тиеш.

Узган гасырны туксанынчы елларында шр згеннн чит-трк, татар бистсе белн ике арада, мдрсне з утарын тз чен заманына кр бик кыйммтк ир сатып алына. Озакламыйча шунда "Хсения"не ч катлы тп уку корпусы, таш мчете, имам е м мдрсне хезмткрлрен исплнгн ике этажлы кечерк торак биналары чен дип нигез салына. Бу корылмаларны барысын да нык таштан м кирпечтн салалар. Мдрсне тп бинасы 1905 елда тзелеп бет м шр буйлап таралышып яшгн м укыган шкертлр шушында тупланалар. Бу ч катлы иркен йортта заманча иазландырылган уку классларыннан тыш бай гына китапхан м ашау-эч, йокы блмлре д була. Мдрс утары бген д исн, тик беркадр тыгызланган, згргн.

"Хсения"д уку двере ундрт ел була: ч баскычлы башлангыч ибтидаи сыйныфлар, дрт сыйныфлы урта белем бирче ршдия блеге, дрт сыйныфлы тулы булмаган югары белем бирче игъдадия блеге м ч еллык югары белем бирче галия блеге. Телгн шкерт игъдадияне тмамлагач та гомуми, ягъни, башлыча авыл ирлрендге мктп м мдрслрд укыту ммкинлеге биргн таныклык алып чыгып кит алган. Ршдия блегеннн со да трле нр училищеларына кчеп укучылар ишле ген булган. Мслн, Риза Фхретдин, Закир м Шакир Рмиевлрне уллары шулай иткннр м, Оренбург реаль училищесын тгллгннн со, Россия м чит ил институтларында укып, инженерлык дипломнары алганнар. "Хсения"не танылган хлфсене улы Шамил Усманов та ршдиядн со нр училищесында белем ала.

Мдрсд шкертлр саны биш йздн д артмаска тиеш дип исплнс д кайбер елларда анда укучылар кпк артык булган. Мгаллим-хлфлр саны утыз-утыз бишк иткн. Монда аларны хезмт хакы бтн мдр с лр дгедн шактый артыграк булган. Шунлыктан мдрс идарсен аларны и трибле м белем-лелрен сайлап алу ммкинлеге туган. Шуа кр д "Хсения"-не педагоглары арасында трле-трле губерналардан чакырылган мхтрм шхеслр байтак кына була.

"Хсения" мдрссенд шкертлр русча укырга м язарга да йрнгннр. Элегрк бу хл башлангыч сыйныфларда гына булган. Дньяви фннрдн "Хсения" мдрссенд Россия тарихы м мселман дньясы тарихы, хлак м флсф, логика м з-зене ничек тоту кагыйдлре, педагогика укытыла. Башлангыч сыйныфларда матур язу, сызым, рсем ясау м сорак музыка дреслре д кергн. 1905 елдан со шкертлр оркестры оешкан. 1917 елны кзенд "Хсения" мгаллимнре м шкертлре тырышлыгы белн мдрс каршында "Музыка-драма" дигн мгыять оеша. Шушы мгыять з хисабына "Музыка-дбият" исемле кызыклы гына ыентык бастырып чыгара. 1918 елда ис монда музыка мктбе д ачыла, анда дреслр бирд мдрс укытучыларыннан тыш рус музыкантлары да катнашалар. Тиздн аны директоры итеп булачак мшр композитор Салих Сйдшев сайлана. Шушы музыка мктбе тылаучылары арасында элекке "Хсения" шкерте, композитор буларак танылачак дт Фйзи д була.

Тгл фннрдн мдрс шкертлре гадти хисап (арифметика), алгебра, геометрия м тригонометрия кануннарын йрнгннр. Аларга шулай ук физика, химия, астрономия, табигать белеме м география фннреннн д ныклы белем бирелгн. Укыту сгатьлрен чагыштырып караудан кренгнч, "Хсения" мдрссенд мондый дньяви м тгл фннрне укытуга сарыф ителгн вакыт башка байтак кына мдрслр белн чагыштырганда берм-бер артык була диярлек.

Мдрс китапхансенд татар м рус теллрендге дреслеклрдн тыш, гарп, трек, фарсы, инглиз, немец, француз теллренд басылган трле китаплар, белешмлр м энциклопедиялр д тупланган булган. Китапханг шулай ук Россия, Тркия, Мисыр м Европа иллре вакытлы матбугаты белн беррттн кпсанлы матур дбият китаплары да алдырылган.

"Хсения" мдрссе 1918-1919 уку елы тмамланганчы яши. Аннары ул "Хсеновлар укытучылар институты" итеп згртел. Утыз ике ел яш дверенд мдрсд мгысе йз иллелп мгаллим м хлф дрес бирлр.

Шулай итеп "Хсения" мдр ссе 1919 елны ен килеп ит. Бу вакытта мдрсне Совет власте талп иткнч згрт, "халыклаштыру" бурычы килеп баса. 1918 елда шр мгариф блегене милли мктп-мдрслре буенча мдире итеп билгелнгн Нургали Надиев иткчелегенд аны башта "Хсеновлар укытучылар институты" рвешенд згртлр, м билгеле инде, ул шушы байлар мирасы хисабына яшвен двам иттер. инде 1920 елдан со мдрс татар, башкорт, казакъ, м башка шрык халыклары мгариф институтлары рвешен ала.