quot;Мхммдия" мдрссе

Мдрсне тзел тарихы шактый гыйбртле. вл бу мдрс 1882 елда Галиман Барудины атасы Мхммтан тарафыннан озынлыгы уналты, килеге сигез метр итеп бер катлы м таштан бина кылынган була. Беренче бинаны корган Мхммтан исемен нисбт ителеп мдрс “Мхммдия” исемен ала. Лкин салынган елны ук шкертлр сыймый башлагач, Мхммтан шул таш йне астын казытып, трзлр куйдырткан м анда да шкертлр тота башлаган.

Галиман Барудины уку-укыту эшлрен айга салуы, зур хзерлекле мдррис булуы, атасыны укучы яшлр ихтияын кнгатьлндерерлек матди шартлар тудыруы аркасында шкертлр саны аман саен арта барган. Моны испт тотып татарны бай сдгре Габдулла тмишев хрте белн мдрсне ченче каты торгызылган. Мдрсне даны ки таралган, шкертлр саны да арткан. Кн тртибен бинаны тагын да зурайту мсьлсе килеп баса. 1894 елда Г.тмишев м Г.Барудины хатыны ярдме белн мдрсне кршесеннн ир алынып ике катлы агач бина кылынган. Кызганычка каршы, 1898 елгы янгында бу агач мдрс харап була. мма озак та тми Казан м тир-як татар байларыны ярдме белн ике катлы ина яадан иткерел.

“Мхммдия”не даны тир-юньг ген тгел, бтен Россия мселманнары арасында да таралгач, аны кптн тгел ген салынган стеналарына да шкертлр сыймый башлый. Биред татар яшьлре ген тгел, блки башкорт, казакъ, кыргыз, кумык .б. трки халык вкиллре д гыйлем алырга омтыла.

Ачылган елларында мдрс башка кадими уку йортларыннан берни белн д аерылмый диярлек, фкать дамелла Баруди башлангычы белн гарп теле м дин дин дреслре ген яа баскычы куела.

Мдрсд тртип ныклы режимга салына: шкертлрне дреск киле м ките, бинадан чыгуы м кере, йокларга яту м йокылан тору кебекгамллр махсус кн тртибен нигезлн. Яш урыны, дресхан м ашхан – ммсе аерым биналарда упнашып, шкертлр гомуми ашау урыннын сакларга тиеш булалар. “Мхммдия”д тбнгрк парталар, кара такталар, тарих м география карталары плакатлар булдырыла.

Мдрсне уку-укыту программасы, дрес бир сыйфаты, мгаллимнр корпусы м зерлп чыгарылган кадрлар турында сз башлаудан элек, бу мдрсне яарыш дыеренд татар миллте тормышында нинди зур роль уйнаганына тукталып кит зарур. Чнки биред милли мдниятны яа баскычка ктргн татар зыялыларыны бер буыны сеп чыккан.

1903-1904 елларда “Мхммдия” мдрссенд Ф.мирхан иткчелегенд дбият тгрге оеша. Аны гзаларыннан сорак кренекле мдният хезмткрлре сеп чыга.

дби тгрклрд чыныгу алган “Мхммдия” шкертлре арасында шул ук чорларга татарча схн срлре кую башланып кит.

1891 елдан яа методлы мдрс булып киткннн со ук “Мхммдия”д дини предметлардан тыш кп кен дньяви фннр: хисап, география, табигать белеме, рус теле .б. укытыла башлый.

1907 елны 2 маенда хзерлекле галимнр итештер максаты белн “Мхммдия” мдрссе каршында татар укытучылар зерл буенча педагогик курслар ачыла.

“Мдрси Мхммдия”д заманында рус-европа гомуми белем бир мктплрендге барлык дньяви фннр д диярлек укытылган, кайберлре югары уку йортларындагылар белн тгл килгн. Мслн, XX гасыр башында рус теле, арифметика, матур язу, рсем (сызым), хисап, география, физика (табигать белеме), Россия тарихы, гомуми тарих, трки халыклар тарихы, фн м сыйныфлар тарихы, фраиз (мирас бл турындагы фн), этика, гигиена, юриспруденция, метрика, риторика, психология, мантыйк (логика), флсф, укыту методикасы, педагогика, гарп теле, фарсы теле, гарп дбияты укытылган. Табигый ки, иншалар (сочинениелр), изложениелр язылган, трле текстлар да ятланган. Татар телен килгнд ис, ул гомуми “трки тел” исеме астында укытылган, туган телд уку ис “кырате трки” (тркич уку) дип аталган.

“Мхммдия” мдрссенд рус телен йрнг гаять нык игътибар бирелгн. Мслн, башлангыч м урта сыйныфларда, 11 ел буена (мдрсд 1913 елда 14 еллык укыту курсы булган) шкертлр кн саен рус телен йрнгннр, ягъни, аа атнасына алты дрес бленгн булган, башка предметларга – и кп дигнд ике дрес. Шуа да, “Мхммдия” мдрссен тмамлаучылар рус мдниятен пропагандалауга зур леш керткннр, трем эше белн актив шгыльлнгннр.

Мдрс идарсе з шкертлре арасыннан и слтлелрен сайлап, аларга яшь шкертлрен укыту хокукын да биргн.

“Мхммдия”не тулы хаклык белн Октябрьг кадрге чордагы татар университеты дип атау хаклыкка туры кил. Бгенге кнд д “Мхммдия” Татарстанны мселман уку йортлары арасында и яхшыларыннан санала. 36 ел диди уку йорты булып эшл дверенд (1882-1918), аны диварларыннан миллт алгарышына хезмт куйган менрч югары хзерлекле шхеслр чыккан. Аларны миллтебезне “эне кашы” м горурлыгы дип санарга була.

 

 

Йомгаклау

Татар халкыны мгрифтчелек сешене тарихын барлау м йрн зур миятк ия. Мктп ачу, мдрс тоту традициялре гасырлар аша килгн. Мктп-мдрслр халкыбызны дби теле, дбяиты, мдниятен нигез салуда турыдан-туры йогынты йогынты ясаганнар. Шуны да йтерг кирк, шригать кануннары буенча наданлык зур хурлык булып санала. Адм баласыны тге догасы лифба булган. Шуа кр кешелрне кпчелеге грамоталыкка омтылган м р авылда, р мчет каршында мдрслр эшлгн. дидчелр мдрслрд дньяви фннрне укытуны керт чен тырышканнар. Мдрслрд аерым фннрдн махсус иазландырылган кабинетлар оешытырылган. Анда шкертлр тезлнеп тгел, парталар артында утырганнар. Мдрсд укучылар дистлгн дреслек, кулланма, сзлеклр белн файдаланганнар.

р мктп-мдрсд дип йтерлек шкертлр дби тгрклрг берлшкннр, кичлр ткргннр, кулъязма журналлар, стена газетлары чыгарганнар. Анда шкертлрне и матур срлре басылган. Болардан тыш мдрслрд дби омгалар, шигъри-музыкаль кичлр ткрелгн, тынлы м кырлы оркестрлар оештырылган, нфис сз, драма тгрклре эшлп килгн. Нтид бу уку йортларын тмамлап чыгучыларны кпчелеге я дбиятка, я снгатьк, я журналистикага юл алган м шкертлрне зур леше халыкка хезмт итг и сызганып эшк керешкн. Татар егет м кызлары атаклы мдрслрне бусагаларын атлап чыгып дньяклм мшр фн зклрен барып кергннр, аларда гыйлем туплап туган халкына, туган иллрен кайтып хезмт иткннр.