Орден Красного Знамени 2 ордена Красной Звезды
Шигапов Р.А.
«Олы шнк авылы»
«Кайсы гына якка караса да,
Бары таныш, бар да яп-якын,
н «Клле», «Баскан», «Ирек», «Урсай”,
н урман чорный як-ягын.
н безне «шнк» кырларында
Тезелеп утыра куе сосланнар.
зндге яшел куаклыкта
йрп ята безне станнар».
Ш. Маннур, «Гайжан бабай» поэмасыннан 1934 нче ел.
Балык Бистсе районында урнашкан “Олы шнк” авылы Идел буе Болгар длте чорындагы и борынгы авылларны берсе. ОЛЫ ШНК авылы, Татарстан мрияте, Балык Бистсе районында. Шр тибындагы Балык Бистсе посёлогыннан 19 чакырым тньяк-кнбатышта шнк елгасы буенда урнашкан.
XVIII йзд — IX йзне 1 нче яртысында халкы длт крстияннре катлавына кергн, авыл халкы игенчелек, терлекчелек, урманчылык, умартачылык, балта эше м тегчелек белн шгыльлнгн. XX йз башында Олы шнкт 2 мчет, 2 тимерчелек алачыгы, 2 тегермн, 3 ярма яргыч, 12 вак-тяклр кибете (лавкалары) эшлгн. Бу елларда авыл мгатене имана ире 2794,8 дистин тшкил ит. 1920 нче елга кадр Казан губернасыны Лаеш язе Масловка волостенда, 1920 дан ТАССР ны Лаеш кантонында, 1927 нче елны 14 февраленнн — Балык Бистсе, 1944 нче елны 19 февраленнн — Солтан, 1946 нчы елны 5 апреленнн — Корноухово, 1954 нче елны 19 ноябреннн — Балык Бистсе, 1963 нче елны 1 февраленнн — Питрч, 1965 нче елны 12 гыйнварыннан Балык Бистсе районына кер. Олы шнк авылы зиратында XIII - XIV йзлрг карый торган ташъязма истлеклре (кабер ташлары) саклана.
Халык саны:1782 елда — 236 ир-ат; 1859 да — барлык халык саны 1482 кеше, 1897 д — 1942, 1908 д — 2240, 1920 д — 2337, 1926 да — 1982, 1949 да — 1236, 1958 д — 1159, 1970 т — 921, 1989 да — 562, 2002 д — 405 кеше, 2008 д- 356, 2010 елда 330 кеше, 2015 нче елда-251 кеше (татарлар) яши * Сайт «Татары без границ» (Village history Big Oshnyak nailtimler.com›rayony_pages/rybno…big_oshnyak.html
1911 нчы елгы карта (архив рсеме)
Академик Г.Ф. Саттаров фикеренч “шнк” авылы атамасы нигезенд фарсы алынма сзе яис этимологиясе нигезендэ удмурт сзе булырга ммкин “Ош+няк”, “Ош+нюк” (“Ош” удмуртчадан гидротопономик термин буларак - чишм, елга). **Саттаров Г.Ф. «Топонимия края и некоторые вопросы этногенеза». Казан,ТГКит,1т.1997г.
Халык риваятлрен караганда “шнк” авыл атамасы “шн” – дуслар, иш(эш), шнлр(туганнар)” мгънсеннн килеп чыккан булуы ихтимал. Авыл картларыны риваятлрен караганда шнк авылына нигезне узара туганлашкан Болгар м Мари гаилсе нигез салган дигн вариант та бар.
Авыл ирлегенд и беренче археологик эзлнлрне атаклы галим Николай Филипович Калинин (1888-1959) ткр.
Рсемд археолог Калинин Н.Ф.
Ул бу фнни тикшерен эшен сугыш башланганчы керешкн була м сугыш беткч, 1948 нче елны гына двам итрг туры кил. Археологик табылдыклар С. Петербург м Мск калаларына ибрел.
2014 нче елда археолог, Фннр Академиясе тикшерен институтыны лкн фнни хезмткре Николай Истомин, Олы шнк авылында асфальт юл салу алдыннан, казу эшлре алып барганда Алтын Урда, Болгар чорына караган бик кп кен тарихи экспонатларга юлыга. Аларны кбесе борынгы Болгар, Билр шрлренд табылганнарга ти була. Галим фикеренч авылга нигез якынча ХIV нче гасыр азагы XV гасыр башларында салынган булырга тиеш. 14 гасырдан алып санаганда 6 гасырдан артык! Хзерге вакытта леге табылдыклар Санкт-Петербург шренд камераль лабораторияд тикшер т. Авылга нигез салынуны тглерк вакытын галимнр йтерг тиешлр. *(“Исследуют Ошняк”! - 9 Августа 2013 - Блог информ Р.Слободского района sloboda-ru.ucoz.ru›blog…oshnjak/2013-08-09-342)
Археолог Николай Истомин (сулдан беренче) Олы шнкт табылган экспонатлар белн (фото- oshnjak/2013-08-09)
1956 нчы елда Олы шнк авылында тарихчы галим-археолог арун ага Йосыпов булып кит. Ул зираттагы борынгы кабер ташларына игътибар ит.Ймн атлы кешене кызы- Свилне кабер ташындагы куфи ысулы белн язылган сзлрне тулы текстын укый алмаса да, Свил 1320 нче елда кмелгн дигн датаны азсызыклый. Олы шнк зиратында тарихи йкл кабер ташларына кертелгн 7 таш бар. Алар Мари Эль АССР ны Министрлар кабинеты, 1974 нче елны 21 август 565 нче карары нигезенд 1600463000 коды белн XIV гасыр тарихи миятк ия булган ташлар итеп билгелнгн. * Казаков Е.П., Старостин П.Н., Халиков А.Х. Археологические памятники Татарской АССР. К., 1987.
Свилг куелган кабер ташы (Л.Садриева фотосы)
1989 нче елда кабер ташындагы язуны тарихчылар Фрит Хакиманов белн Олы шнкт туып-скн Илшат Хлиуллин тулысынча укуга ирешлр. Бу вакытка кадр шул ук елда, куфи ысулы белн язылган кабер ташларына нигезлнеп авыл 750 еллар элек салынган дип юбилей чаралары т.
Авылны 750 еллык юбилеен ткргн вакыт, 1989 нчы ел (“Мйдан” урналы №-6/2009)
“Свил ташына: “ ...ри Мхммд-хуа улы Ймн ири Свил зерте к. Вафат болту тарих ети р ермиси ол сафа айхы ...ти”, тремсе – “ ире (ир кеше) Мхммд – хуаны улы Ймнне кызы Свилне кмелгн урыны бу. Вафат булды: тарих иде йз егерменче ел сфр аены ун...кне иде”. Свил кабере кршесенд аны тисе Ймн истлеген куелган кабер ташы да бар. Кызганычка, андагы язулар кп вакыт т, иллр-сулар белн нык ашалып беткн, аерым кайбер хрефлрен ген чамаларга ммкин.
Зираттагы борынгы таш Гарп графикасы белн язылган кабер ташы
(Л. Садриева фоторсемнре)
леге ташлар якынча 700-750 еллар элек куелыну исбатлый. Тарихчы-галимнр ул вакыттагы бер кеше гомерен уртача 25-27 ел хисабыннан санап эш ит. Свилне, аны тисе Ймнне м бабасы Мхммт-хуаны гомерен нкъ шушуы кысаларга карап тапкырласак, Олы шнкне ким дигнд 1240 елда нигез салынган булуы ачыклана”. *** Ильшат Хлиуллин, Вахит Байсарлы “Олы шнк", "Мйдан" урналы, “Идел-Пресс”,2009 нчы ел, 6 сан,122-123 нче битлр.
блки тагы да иртрк? Ник дигнд, беренчедн, кешене гомере 25 елга гына тигез тгел. Икенчедн, авыл урнашкан урынннан 7-6 чакырым ераклыкта гына Чулман елгасы янында мшр Кашан каласы булган (аны монголлар имергнлеге билгеле). Монгол яулары бу шрне имергннн со, чи олысы чорында Кашан шрен бернич чакырым ераклыкта кнбатыштарак урнашкан Шуран авылы янында торгызалар. Кызганычка каршы, 1391 нче елда Аксак Тимер тарафыннан бу шр д имерел.
Кашан шре – Болгар ханлыгындагы Кашан мирлегене башкаласы булган. Бу мирлект Болгарлар белн берглектторган (союзник булган) кабиллр яшгн. мирлеклр бар икн, димк авыллар да бар дигн сз. Шулар арасында “Олы шнк” (шнк) авылы булуы да бик ихтимал.
Болгар ханлыгында шрлр янында дистг якын чакырым ераклыкта авыл-крепостьлр тзелгнлеге мгьлм. Алар дошман яуларыннан шрне саклау, дошман кил турында тиз арада хбр ит ролен тгннр.Гадтт калкулы, таулы урынга биек башнялар салына торган булган.Бу башнялар шрг кадр бер-берсен кз кременд салынганнар. Дошман яуы кренг, башня стенд учак ягыла, санаулы минутлар эченд дошман киле билгеле була.
Шулай ук мондый авыллар товар алышу, сд ит ролен д тгннр.
Олы шнк авылыны тньяк кнбатышына т торган юлны “Пулат юлы” (“Булат” сзеннн килеп чыккан) дип атыйлар. Билгеле булганча, кнчыгыш Европада яхшы сыйфатлы тимердн эшлнгн сугыш кораллары (кылыч , сге, калкан .б.) ясау зге булып нкъ мен Болгарны Кашан шре торган. Монгол яулары тарафыннан имерелгн , мен яадан торгызылган Кашанда сугыш кораллары эшлнгнлеге билгеле тгел. Димк, Пулат (булат) юлы атамасыны Болгар чорына каравы бхссез. Бу мисал да Олы шнк авылына 1239 еллар тирсенд алдан нигез салынган дип уйларга ммкинлек бир.Шулай ук, авыл халкында саклана торган риваять т бу фикерне раслый сыман. Бу риваятьне кыскача эчтлеге тбндгеч :
“Авылны кнчыгышында (хзерге “Крк кле” янында) калкулык крепость (ныгытма) ролен тгн. Монгол яулары ме башланганнан со, яуларда иелгн кп кен гаскри болгарилар шушы ныгытмага киллр. Аны хуабиксе сылу м бик батыр кыз Смбелбик булган имеш. Монгол яуларына аяусыз кршне Смбелбик итклгн. Бу сугышта ул зе ген д дистлрч Монгол яу гаскрилрен юк иткн.Смбелбик зе м аны батыр сугышчылары туган ирлрен саклап гаиб (вафат) булалар. Смбелбикне дошманнар з кулларына тшер алмыйлар, ул турыдан – туры омахка элг, имеш. Шуннан со ир тетри, калкулык асты и, аннан шифалы зм-зм суына ти чишм бреп чыгып, кл хасил була. Ул кл – “Крк кле” дип атала.Кп кен яралы сугышчылар шушы клг кереп яталар, аз гына вакыт эченд аларны яралары тзл, аннары сихтлн.Алар злрене вафат булган иптшлрен авыл урнашкан урыннан кнбатыш якка, шнк елгасы буена ирлилр.Бу урынны авыл кешелре хзерд “Изгелр зираты” дип йртлр. Археологлар тарафыннан бу урыннарны тикшерелгне юк.
Хзерге вакытта да “Крк” клене лме трле тн аывруларын двалый дигн фараз яши. Крк клен Татарстаннан гына тгел Рсйне трле тбклренннн йге эссе кннрд два табу, ял ит чен кешелр килгннр. Лкин,кызганычка каршы, шушы Крк кле буендагы калкулык та археологлар тарафыннан тикшерелмгн. грд бу эш ткрелгн булса, авылны барлыкка кил вакыты да шулай ук, тглерк ачыкланган булыр иде.
Крк кле ирлеге (Л. Садриева фотосы)
Тарихи чыганаклардан безг Билр каласыны 1236 нчы елда Бату хан гаскрлре тарафыннан имереле ачык мгълм.
Билр каласы харблре (интернет челтреннн)
Исн калган халыкны бер леше имерек шрдн качып китрг мбр була. Бату гаскрлре урыс кензлеклрен м Европаны тезлндер чен кнбатышка киткч, ик-мргн м Баян-батыр иткчелегендге Болгарлар 1238 елда з иллрен кабат торгызу чен милли-азатлык кршен ктрелеп чыгалар. Шул елларда, Билр каласы имерелгч, шр халкыны бер леше (кбесенч хатын-кызлар м балалар) Каманы у ягына кчеп, шул рттн “шнк” авылына нигез салганнар дигн фикер д бар. Казан ханлыгы чорында гына “шнк” атамасына “Олы” сзе стл.
Алексеевск районында “шнк” атамалы авылны булуы да бу берглекне исбатлаучы мисал булып тора. Билр тбге “шнк” авылы белн элемтне тбндге мисаллар да раслый: Олы шнк авылыны бернич ир-аты чиратлап Каманы аръягы, хзерге Алексеевск районында калган Болын-хуа ханны каберен саклый торган булганнар. Казан белн Сафаргрй хан идар иткн вакытта (1524-1549). Болын-хуа кабере стен ташпулат та тзеп куялар. Хан фрманы буенча Барямгос, Тюлялчеин Шахкамалов (урыс документларынан шулай барып кергн) м аларны 6 иптшен Билр харблреннн 2-3 чакырым ераклыкта Кече Чирмешн елгасы буенда махсус ир д блеп бирел. Лкин, 1552 нче елда Явыз Иван Казан каласын яулап алганнан со, Болын-хуа ташпулатын м аны сакчыларын юкка чыгаралар. Тик XVII гасыр башында гына яадан хтер эшен двам итчелр табыла. Олы шнк авылыннан Ишбулат Иммтов (Ишмхммтов (Ишмухаметов)), Кече Укмас авылыннан Васильев Телнче,Читыдан (Питрч районы) Брмй Кунаев м аны энесе Кадрч, Кыек Атау авылыннан (Октябрь районы) Иштуган Янсариннар Болын-хуа кабере стендге ташпулатны р-яадан тзеп, злре шул урыннан 1,5 чакырым ераклыкта “шнк” дигн авылга нигез салалар. мма 1654 елда урыс стрелецлары килеп Билр кирмнене калдыкларын м ташпулатны кабат имерлр, халкын дала ягына куып ибрлр. Алар урынына авылга мишр казакларын китетреп утырталар. Авыл гына исемен югалтмый, ул бгенге кнг кадр “шнк” атамасын йрт.
Авылдан ярты чакырым ераклыкта борынгы зиратта 1339-1347 нче елларда куелган м куфи ысулы белн язылган Олы шнктге кебек 5 кабер ташы сакланган. Мишрлр леге урынны “мазарка” дип йртлр. Алексеевск районындагы “шнк” белн Балык Бистсе ирлегендге “Олы шнк” авылын мен шундый борынгы еплр бйли. Габе шул: Олы шнкт яшп калган туганнары да читк куылган ташпулат сакчыларын озак еллар буена онытмыйлар. Олы шнктн Морза Ммт Кмл 1677-1678 нче елларда патша Алексей Михайлович исемен бернич тапкыр тенеч хаты язып, Билр ягыннан читк куылган Ишбулат м аны энесе чен ясак тлрг рхст сорап мргать ит.
Алексеевск районы, шнк авылы мчете (интернет челтреннн)
XIV-XV нче гасырларда «Олы шнк» авылы Кашан мирен буйсынып яши. Авыл кешелре ле бген д тау м сыртларны “каш” дип телг ала, сйлмд “Кашан юлы”, “Кашан” дигн сзлрне куллана. Урыс басканнары XV нче гасырда Кашан каласын, 1556 нчы елда Чаллы кирмнен имергнд Олы шнк халкы бик зур кайгылар кичер. Аксак Каратун 1742-1743 нче елларда якын-тирдге барлык мчетлрне имергн вакытта, Олы шнк авылы халкы илахи сихри кч белн 1640 нчы елда тзелгн мчетлрен саклап кала алганнар. Авыл халкы 1705-1708 нче еллардагы Алдар-Кчем фетнсенд д, Пугачев яуларында да актив катнашалар, батырлык крстлр. Бу турыда тарих фннре докторы, кренекле тарихчы Слям Хатыйп улы Алишев зене “Каарман бабайлары” дигн китабында билгелп т. Авыл кешелре Мгьсм Гомров иткчелегендге полкка туплана. 1812 нче елгы Ватан сугышында байтак кына авыл кешелре ополченияг языла. Граданнар сугышы чорында кызыл гаскрлр сафында сугышучылардан авылда иде кеше табылды. Галим бабай Галимов кызыл гаскрлр сафында сугышканда, колчак армиясе тарафыннан сирлекк тш. Колчакчылар “лем борасына” дртесен тяп алып китлр м кызыл армеецларны шунда атып терлр, Галим бабай качу бхетен иреш, суга сикереп, ярга йзеп чыга. Гражданнар сугышында катнашкан лл бабай амалиев зене истлеклренд болай дип сйли: “ ...мин и беренче Колчак армиясенд сугыштым, бернич айдан качып киттем, аннан со “кызыллар” з сафларына алдылар. Сугышны 1921 елда Омск губерниясе “Тар” фронтында тмамладым”.
Олы шнк авылы 14-15 нче гасырларда бик нык зурая м кия. Авыл картларыны сйлвен караганда аны буе 3 чакырымнан да артып киткн, килеге 1 километр чамасы булган. 1391 енче елда Кашан шре имерелгннн со, авыл кинт зураюы, шушы шр халкы хисабына арткан дип фараз итрг нигез бар. ирле сйлмд шрне еш кына “кала” дип йт ки таралган.Аннан со моа стп “Эзр” атамасы турында да йтерг кирк. “Эзр” атамасы ул – “билбау” дигнне алата. Хзер д “эзр” дип йртлр (бу атаманы Болгар чорында ки таралганы мгълм).
Тарихчы Д. Кикильман 1566-1568 елларга И. Болтеннны 1606-1603 нче елларга тзелгн санаулы китапларында элгрге Казан патшалыгы авыллары буларак, Олы шнк м Кече шнк авыллары терклгн. Димк, Олы шнктн чакырым ярым ераклыктагы Кече шнк авылыны Олы шнкне борынгы тарихы белн уртаклыгы юк. Иван Грозный яулары басып алганчы Кече шнк кешелре Шри Казан тирсенд яшгн булганнар.
шнк авылы урнашкан тбкне канализациял 18 енче гасырны урталарында гына башланып кит. 1718 нче елда Петр 1 патшаны Указы буенча Казанда адмиралтейство (суднолар, кораблар) эшлгн. Хзерге шнк авылы урнашкан урынны кньяк-кнчыгышында иксез-чиксез, Чулман елгасына кадр иткн, кораблар тзг яраклы имннр скн. Элек шушы урманлыклар уртасынныан зур гына инеш аккан. Бу инешне соыннан ”Лашман елгасы” дип атый башлаганнар. Хзер д авылда “ Лашман юлы” “ Лашман чокыры” “Лашман тбге” дигн атамалар яшп кил. Эчтлеген килгн вакытта, ул атама урман кисчелр, урман зерлчелр дигнне алата. Авыл кешелре нигезд длт крестьяннары - “лашманчылар” булып та эшлгннр. **** Гарипова Венера Минулла кызы, Гарипов Ильяс Нип улы м мктп музее эзтабарлары тарафыннан ыелган мгълмат, Олы шнк авылы.
“Лашманчылар”- Петр I заманында ясала башлаган сугыш кймлре чен, агач кисче крстианнар. Лашман сзе немецчдн- “Laschmann” – «кисче кеше» дигн сздн алынган. 1721 елда махсус штаб ачыла м лашман хезмтен башта 170 ме, сорак 120 ме кеше билгелн. Шул вакытлардан башлап, сугыш кймлре ясау тукталганчы м лашман хезмте беткнче, халыкны имн кискне исбатланса, ул яман зага тартыла м аа лем куркынычы яный.Лашман хезмтен язылган кеше 15 яшьтн 60 яшьк кадр хезмт иткн. Байлар яллап эшлткннр. з кул кчлре белн эшлмгн чен, байлар казнага 2 сум 30 тиен акча тлгннр. XVIII йз двамында лашманчыларга эш хакы тбндгеч тлн: 1729 елда кнлек хезмт хакы 4–6 тиен, 1757 елда 5–8 тиен, 1776 елда 10–16 тиен, 1782 елда 10–20 тиен, 1797 елда 20–40 тиен (ялег – 20 тиен, атлыга – 40 тиен) булган.Петр I заманында лашманчылар бер нинди д салым тлмгннр. Ул лгч, аларны, башка халыктан алган тсле, салым тлтеп, башка трле эшлр эшлтеп, солдатка да ала башлаганнар. Хтта хкмт аларны иткн хезмтлре ткабелен мунчадан алына торган бер сум салымны да алудан туктамаган. 1859 елда «Лашман» хезмтен, атлы м ялесен д бетерлр.
Лашманчылар, архив фотосы
1719 елда Казанда, корабларга илкннр эшл максатында, мануфактуралар барлыкка кил. Бу мануфактураларга м адмиралтействоларга авылны шактый кешелре даими эшк кчлп кчерелгннр. Картлар йтенч, аерым алганда монда 20 еллар элек, 90 яшьлренд мрхм булган Гайнетдинов Гайнетдин истлеклренннн кренгнч, Казанда авылдан чыккан кп кен кешелр байтак заманнардан бирле яшп килгн туганлык еплрене зелмве шул турыда сйли.
Шул елларда длт, ччлек ирлре белн беррттн, урманннардан чистартып, элек авылга караган ирлрне Макашин, Завалишин кебек бай кешелрг бир. 16 нчы гасырларда Мскдн ерак булмаган “Корноухово” дигн авылдан Мертвага дигн кеше кчеп килеп “Ырга м “шнк” елгалары кушылган урында “Корноухово” дигн авылга нигез сала. Бу ирлр бик удырышлы була, су буйларындагы болыннарда терлек йртерлек ки болыннар елгн. 19 нчы гасырны беренче яртысында Мертвагоны токымы- Мертваго (Депрейс) Марья Николаевна дигн бай алпавыт хакимлек иткн. Аны ире- Мертваго Петр Дмитриевич (штаб-ротмистр) була. Аларны 190 крестиян м 2.372 дистин ирлре була. Соыннан аларны уллары Александр, бай хуалыкны блгенлекк тшер. нисе Марья Николаевна лгч, боларны барлык хуалыгын Лаештан килгн елга хуалыгында эшлгн приказчик, урта куллы бай Капитон Макашин сатып ала. Ул кп хезмт куеп, хуалыкны ктр, трле миллт кешелре аа эшк яллана. Авылда яа мктп, кирпеч, спирт заводы ача, чирк сала, ат конюшнре тзи, ир билмлрен арттыра. Якын- тирдге авыллардан кп кен кеше бу хлле байга эшк ялланалар. 1919 нчы елда Корноухово авылына Германиядн м Польшадан эшчелр кил. Алман иленнн (Германиядн) Россияд беренче трактор кайтартыла. Шул елларда бу авылда хуалык МРС (медународная рабочая солидарность) дип згртел.Бтен Макашин байлыгы МРС ка кч. Аны иткчесе Фридрих Фриц була. 1921 нче елда крестияннар эшчелрг верел. Авылда ач балалар чен 2 ашхан ачыла. Совхоз кренлп ктрел. 1930 нчы елларда бу авылга сугыштан качып немец м поляк гаиллре кчеп кил. Трле миллт кешелре яши.
Завалишин Иринарх Иванович “Йзем” (“Зюзино”) авылында алпавытлык ит, отставкадагы генерал-майор. шнк халкы аа да эшк яллана. Аны ике туган абыйлары- рус шагыйре Ф.И. Тютчев м атаклы астрофизик Д.И. Еропкин. Улы- Дмитрий Завалишин атаклы Декабрист була.
1783 нче елда халык исбен алу вакытында (перепись) Олы шнкт 119 йомышлы татар иреген испк алынса, 1834 нче елда авылдагы 134 хуалыкта 460 ир-ат м 463 хатын-кыз яши (уртача алганда рбер гаилд 6-7 кеше).
“Ревизские сказки” 1834 нче ел, Олы шнк халкы
1830-1840 нчы елларда авыл мчетенд Сйфетдин Хмзин белн Фазыл (Фазлый) Бикмхммтов имам-хатыйб, Фтхулла Нигмтуллин азанчы вазыйфаларын ти. Шушы елларда 60 ир-балага исплнгн аерым мдрс эшли.
Мчет
Крше Кече шнк авлында да нк шундый ук сандагы балалар укытыла. Анда Шаимрдн Нигматуллин имам м азанчы вазифаларын башкара.
“Ревизские сказки” 1858 нче ел, (архив фотосы)
1866 нчы елда авылдагы хуалыклар саны 231 г ит. Аларда 771 ир-ат м 711 хатын-кыз яши. Халык саны кпк арткач, авыл 2 мхллг блен. 1872 елда тагы бер яа мчет ачыла. Фазыл Бикмхммтовтан башка дини вазифаларны Шаимрдн Фйзуллин, Бдретдин Сйфетдинов м Гыймадедтин Фтхуллиннар башкаралар. Мдрсд 50 ир бала м аерым бинада 45 кыз бала укый. 1883 нче елда иске мчет урынына яасы тзел. ***** Гарипова Венера Минулла кызы, Гарипов Ильяс Нип улы м мктп музее эзтабарлары тарафыннан ыелган мглмат, Олы шнк авылы.
1891 нче, ачлык елында туган Мина кари Гйнетдиновны гыйбртле треми хле, авыл картларыны сйлгн истлеге булып тора. Аны авыл кешелре Карый бабай исеме белн хтерлилр. йлре Фаттахов Каюм бабайлар каршында, су буенда була. Алардан ерак тгел мдрс (мптек) бинасы. Аны тисе Гйнетдин иманага тллр кп булу сбпле атын да, сыерын да сатырга мбр була. Зур гаил фкыйрьлект кала. 1893 нче елда, ике яшьт чагында аны ччк авыруыннан кзлре сукырая. ч яшенд пычрак вакытта абыйсы яис апасы аны илклрен салып мдрсг укырга илт торган булганнар. Бу дм сукырлыктан тгел, аяк киеме булмау аркасында шулай эшлгннр. 16-17 яшьлр тирсенд зе мдрсд дин сабаклары укыта башлый. 1932 нче елдан со крше авыларда шлп ала. Сукыр килеш Корън ятлаган, кари булган егет Оренбург якларында туып-скн, дини белемле, бик матур мнтлр сйлче Маибдр исемле затлы кызга яучы ибр. Яшь кыз гарип егетне рне тшр дип кияг чыгарга риза була. Аларны Шафия, Кафия, Факия исемле кызлары, Нип, Даниял исемле уллары туа. Нип дигн малайлары лаеклы ялга чыккач, Казан шре Киров районындагы “Рамазан” мчетенд имам-хатыйб булып тора м зе д инвалид булган бертуган энекшен трбияли. Карый бабай: “...балаларымны белемле итсем кил сбпле, 1945 нче елны 1 сентяберен кадр колхозда шлгн тормыш иптшем Маибдр белн балаларны алып, шнктн Казанга кчендек- дип сйли. Казандагы “Мрни” мчетенд хезмт ит.
1907 нче ел да - халык кп яшгн чор булып тора. Барлык халык саны- 2468, 350 хуалык була. 2794,8 дистин ир, 2 мчет, 2 тимерчелек алачыгы, 3 тегермн. 12 лавка (ваклап сату .б.). Халык саны тиз арту, ччлек ире итм аркасында Олы шнктн 70, Кече шнктн 35 ир-ат Кама елгасына бурлак хезмтен ялланырга мбр булалар.
1917 нче елгы инкыйлаб (революция) авыл кешелрен лл-ни бхет китерми. Илдге взгыять авылда да чагылыш таба. Кп кен ир-егетлрне мбри рвешт Кызыл Армия сафларына алып китлр. Садриев Гариф гражданнар сугышы чорында легендар полк командиры Якуп Чанышевны шси ординарецы булып хезмт ит. 1919 елны бер аягын здереп (Дудов армиясен каршы сугышканда) авылга кайта. Авылда трле аваплы эшлрд эшли, 1927 нче елда авыл советыны беренче рисе итеп сайлана. Озак еллар Якуп Чанышев белн хат алышып тора. 1947 елны Оренбургка кчеп кит. Озак еллар буена мулла вазифасын ти. Граданнар сугышы чорында, гадтт, мондый эшт эшлгн чен атканнар. Аны да атырга хкем итлр. Хкем карарын трг Якуп Чанышев зе алына. Ул атып, Гариф аганы кулын гына яралый. Гариф ага исн кала. Легендар полк командиры бу адымны зене ординарецын бик ихтирам иткнг шулай эшли.
Легендар Якуб Дигангир улы Чанышев Татар атлы кавалериясе (интернет челтреннн)
Гражданнар сугышында (алда йтеп кителгнч) лл амалиев та катнаша. Соыннан “Кызыл юл” колхозында трле аваплы урыннарда эшли.
лл амалиев (Шиапов Габдулла фото-архивыннан)
1918 нче елда, елга буенда мдрс бинасында беренче мктп ачыла. Аны беренче укытучылары булып Фазылов Шмрдннаны балалалары Зки м Сгдия булалар. Алар тисе тарафыннан Пенза лксе е авылынннан чакырылып китереллр. Шулай ук мктпт Хмзин Бдретдинны балалары Фатыйма м Сгдт, Насыйбуллин Габделхак м Хснов Млик т эшли. Алар башлангычта яача укыта башлыйлар. Авыл халкы аларны бик ихтирам ит м озак еллар горурланып иск ала. Мктп 1918-1930 нчы елларга кадр эшлп кил. 1931 елда мктп ШКМ (школа молодёжи) дип згртел. 1933 нче елда мктпк ТГУМ (татарская гимназия учёбы молодёжи) исеме бирел. ****** Гарипова Венера Минулла кызы, Гарипов Ильяс Нип улы м мктп музее эзтабарлары тарафыннан ыелган мглмат, Олы шнк авылы.
1920-1921 нче елларда Идел буе районнарында корылык м ачлык еллары була. Олы шнк авылында халык саны 1926 нчы елда 1920 нче ел белн чагыштырганда 355 кешег кими. 1920-1930 нчы елларда кп кен кешелр эш эзлп читк чыгып китлр. Шундыйларны берсе-Мисылу би Бдретдинова. Ул 1910 нчы елны 15 июненд туа. Аны ике селесе Минзифа м Минниса авылда калалар. Аларны тисе Вли абзый була. Ул умарталык тота. Авыл халкы ле д “Вли” аннары “Ибни чнниге” дип иск ала.Мисылу би 1930 нчы елда Сахалин утравына, Оха шрен чыгып кит. Шунда тплнеп кала. Тормышлар ртлнгч, й айлары туган авылына еш кайтырга тырыша.
Мисылу би (сулдан беренче) авылда кунакта(Г.Шиапов фото-архивыннан)
2013нче елда Татар конгрессы тркеме белн Сахалинга барган язучы,магать эшлеклесе Фузия Бйрамова Мисылу би белн очрашуы турында болай дип яза: “Сахалин утравыны и карт кешесе д – 102 яшьлек татар карчыгы Мисылу би Бдретдинова да биред яшп ята! Ул гаилсе белн утызынчы елларда ук Охага килгн була, аны туган яклары – Балык Бистсе районыны Олы шнк авылы булып чыкты. Мин Мисылу би белн махсус очраштым, аны кзлре крмгнен алдан ук белгнг, туган якларыны исе-тсе итеп, кипкн мтршклр алып килгн идем… Мисылу бине сукыр кзлреннн кипкн мтршклр стен яшь тамчылары тгрп тште… Аны 6 баласыннан инде 2 кызы гына исн, алары да материкта яшилр икн, инде злрен д 80 яшь… би хзер лгн тпчек улыны хатынында – Люба килененд яши, татарлар да рвакыт аны хлен белеп торалар икн…”.
Язучы Ф.Бйрмова Бдретдинова М. очрашу вакытында (Татар конгрессы фото-архивыннан)
Оха шре татарлары Мисылу би белн, 2013 нче ел
Мисылу би 2014 елны 103 яшенд бакый дняга кит.
Олы шнк авылыннан 1933 нчы елда мктпне тмамлаган 28 укучы Чистай педагогия техникумына укырга керлр. Аларны кбесе техникумны тмамлагач туган авылларына укытучы булып кайталар, башкалар- алган нрлре буенча крше-тир авылларда эшли башлыйлар.
“Кулакка чыгару” (“Раскулачивание”) чоры башлана.
Хлле крестяннарны кулакка чыгару
Олы шнктн Солтан Бикмхммтов (мулла Фазылны энесе булырга тиеш), “Чрк” кушаматлы Шмсетдин, Гайфулла Ибтуллиннар кулакка чыгарылып Себерг срел. Авылны 9 ярлысы кмк хуалыкка берлш. “Кулаклар”дан ыелган 4 ат белн 7 сыерны Гайфулла Ибтуллин абзарына кертеп “тутыралар”. Кмк хуалыкны беренче рисе итеп Йосыф Хафизов атлы крестиян сайлана.
Беренче колхоз рисе Йосыф Колхозга берлшеп эшл
Хафизов гаилсе белн (“Мйдан” урналы №6/2009)
Ни сбптер, авыл рисе Садриев Гариф кмк хуалыкка керерг ашыкмый.Аннан крмеш, башкалар да бик керми.
1931 елны 1 мартында Иосиф Сталин мкалсе басылып чыкканнан со кмклш анланып кит. 1929 нчы елда оешкан колхозга “Кызыл юл” дигн ктренке исем бирлр. 1930-34 нче елларда авыл хуалыгы продуктларын зерл буенча Татарстанда и алдынгы колхозчыларны самолётка (“кукурузник”) утыртып авада йлндер торган булганнар. 1934 елда Балык Бистсендге МТС (машина-трактор паркы)ны полит-оешма иткчесе Вли Шафигуллин районга агит-самолет чакыра. “Тимер кош” ны кп кешене леге вакытта кргне булмый.
Шагыйрь Шйхи Маннур 1934 нче елда Олы шнк авылына иади командировкага шул самолётка утырып кил. Шул елны зене атаклы “Гайан бабай” дигн поэмасын яза. Ул авылны мртбле кешесе, мктп директоры Валиев Мннан абзыйларда тора. Гайан Хисаметдин улы Хисамов ул вакытларда ат караучы булып эшли. Ул елны 28 тай трбиялп стер. Ш. Маннур соыннан «Гайан бабайны алтын кшеле» дигн поэмасын да яза, лкин ср утызынчы елларда ук укучы келен кереп утырган Гайан бабай характерыны сеше, яа яклары белн ачылышы буларак ягырамый. Шуа кр бу ср матбугатта басылып чыкмый. “Гайан бабай” поэмасы кп еллар дбият фненнн мктп программасына кертелде.
Кренекле язучы Шйхи Маннур “Гайан бабай” поэмасына иллюстрация
1934 нче елны февраль аенда “Кызыл юл” колхозында арыш игче, звено башлыгы Нфис Минаеваны колхозчы-ударникларны 1 нче Бтенрсй съездына делегат итеп сайлыйлар. Ул анда Михаил Калинин итклгн Бтенсоюз башкарма комитеты м ТатЦик гъзасы итеп сайлана.
Делегат Нфис Минаева Съездан кренеш (архиф фотосы)
Шагыйрь Ш. Маннур депутат Нфис белн очрашу чен д кил. Гайан бабай ул вакытларда Нфис звеносында (бригадасында) эшли. 1935 нче елда Н. Минаеваны крше Олы Солтан авылына авыл советы рисе итеп кчерелр. Бек Ватан сугышы чорларында ул Гобй авылындагы “Урал” колхозын иткли.
1935 нче елда Олы шнкт 180 балага исплнгн яа мктп бинасы ачыла. 1938 нче елда ул урта мктп буларак эшли башлый. 1935 нче елны эссе енд, янгын чыгып, авылны ике урамы (3/1 диярлек) юкка чыга. Кплр авылдан кчеп китрг мбр булалар. 1936 нчы елда авылда 465 йорт, 2300 г якын кеше яши, 1959 нчы елда 356 йорт 1930 кеше исплн. ******* Ильшат Хлиуллин, Вахит Байсарлы “Олы шнк", "Мйдан" урналы, “Идел-Пресс”,2009 нчы ел, 6 сан,122-123 нче битлр.
1941 нче дштле сугыш еллары башлана. Кан- койгыч сугышка Олы шнк авылыннан 204 ир-егет кит. Шуларны 157 дн артык кешег туган авылларына йлнеп кайтырга насыйп булмый.
Татарстан Республикасы “Хтер китабы”ннан:
Олы шнк авылында туган, Бек Ватан сугышында корбан булганнар: