Дріс. Доалы пісірудегі ауіпсіздік техникасы. Газбен пісіру мен кесудегі кауіпсіздік техникасы.
Доалы пісірумен байланысты жмыстарды орындаанда жмысшы-ларды денсаулыына жне міріне ауіпті тмендегі жадайлар болады:
- электр тоымен заымдануы;
- доа сулесімен кзді жне теріні ашы беттеріні заымдануы:
- бйымды пісіруге дайындау процесінде жне пісіру кезінде жараат алуы;
- балыан металл мен ожды шашыраан тамшыларынан денені кйіп алуы;
- зиянды газдармен улануы;
- ысыммен тран ыдыстарды пісіргендегі жарылыстар;
- тез жанатын жне жарылыса ауіпті заттар мен жаын істегендіктен болатын жарылыстар;
- балыан металл мен ождан болатын рттер.
Электр тоымен заымдану.
Электр тоымен заымдану пісіру аппаратыны электр тізбегінде ыса тйыталу болып то адам денесінен ткенде болады.
Мндай ыса тйыталу себептері тмендегендей:
- пісіру сымдары мен аппараттарыны электр ошаулауы жеткіліксіз-діктен;
- пісірушіні арнайы киімі мен ая киіміні нашарлыынан;
- блмені ылалдыынан;
- блмені тарлыынан;
- жне баса факторлара байланысты.
ыса тйыталанда адам арылы тетін электр тоыны шамасына байланысты ол келесі жарааттар алуы ммкін (тоты жиілігі 50Гц):
- ток кші 0,6-1,5 мА – олды женіл дірілдеуі;
- ток кші 5-7 мА – олды тартылуы;
- ток кші 8-10 мА – ол жне саусатар атты ауырады жне тартылады;
- ток кші 20-25 мА – ол озалмайды, демалу иындайды;
- ток кші 50-80 мА – демалу тотатылады;
- ток кші 90-100 мА – демалу тотатылады, 3 сек. арты сер етсе жрек тотайды;
- ток кші 3000 мА жне сер ету уаыты 10 с болса – демалу мен жрек тотайды, дене рылымы бзылады.
Яни адам міріне ауіпті деп 100 мА немесе 0,1 А шамасындаы тоты кшін санау керек. Егер электр тоыны жиілігі 600 Гц болса, онда оны ауіпті сері елеулі азаяды.
Электр тоыны сері адам денесі кедергісіні шамасына елеулі байланысты. Денені кедергісі ішкі жадайлара (шаршау, психологиялы басылу т.б.) жне сырты жадайлара (температура, ылалдылыы, газдануы т.б.) баланысты. 12В кернеу ауіпсіз деп саналады, ал ра, жылытатылатын жне желдетілетін блмелерде 36 В ауіпсіз деп саналады.
Электр тоыны заымдауынан орану.
Пісірушіні электр тоыны заымдауынан орау шін тменгі шарттарды сатау ажет:
- доаны нрлендіру кзіні тырлары мен пісіру бйымын сенімді жермен осу ажет;
- жермен осу сымдарын кері сым есебінде пайдаланбау ажет;
- электродстауышты олсабын сенімді ошаулау ажет;
- ра жне мыты арнайы киім жне олаптармен жмыс істеу ажет;
- далада істегенде жауын жауанда жне ар жауанда жмысты тотату ажет;
- жабдытар мен аппараттарды жндеуге болмайды (мндай жмысты электрик жасауы керек);
- ыдыстарды ішінде істегенде резеке кілемше мен кернеуі 12В-тан аспайтындай тасылмалы шамды пайдалану ажет.
Жермен осу.
орану шін жермен осу-бл электр ондырылары блшектерін жермен металл сым арылы осу. Авариялы жмыс жадайында тйыталан тізбекте жер ткізгіш есебінде пайдаланылады. Электр жабдытарын дрыс жермен осанда екі параллель электр тармаы алыптасады: біріншісі - аз кедергімен (3-4 ом), ал екіншісі, адам кіретін жадайа, лкен кедергімен (2000 ом). Сондытан, кернеуде тран нрлендіру кзіні тырына адам денесі тигенде, то адам денесі арылы, іс жзінде тпейді. Жермен осу кернеу шамасы мен электржабдытау жйесіне (ошауланан нейтраль немесе жермен осылан нейтральмен) байланысты орындалады. 33-суретте жермен осылан жйеден пісіру трансформаторын нрлендірген жадайда оны жермен осу слбасы келтірілген. Слбада крсетілгендей, бірфазалы пісіру трансформаторын нрлендіру шін, осу пунктінен трансформаторды кіріс орабына дейін, ш талшыты шланалы кабель олданылан. Кабельді шінші талшыыны бір шеті осылу пунктыны тырына, ал екіншісі трансформатор тырыны жерге осу брандасына жаланан. Тменгі кернеу орамасы ыспа арылы пісіру блшегіне жне жерге осу металл сымымен пісіру трансформаторыны тырындаы жермен осу буранына жаланады.
1 - осылу пункті; 2 - пісіру трансформаторы; 3 - электродстауыш; 4 - пісіру бйымы; 5 - нрлендіретін ш талшыты сым; 6 - трансформаторды бірінші орамасы; 7 - трансформаторды екінші орамасы; 8 – трансформатор тыры мен осылу пунктіндегі жерге осу бурандалары; 9 – жйені нольдік сымына жалау
33 - сурет. Нейтралы жерге осылатын жйеден нрленетін пісіру трансформаторын жермен осу слбасы
Жылжитын пісіру ондырыларында тасымалы жерге осу рылымдары пайдаланылады.
Электр тоынан заым аланда бірінші крсетілетін кмек.
Бірінші ретте заымдаушыдан то тетін сымды ажырату ажет. Бны ра татаймен, аашпен т.с. алып тасталады немесе сымды ткір олсабы ошауланан сайманмен ырып жіберу ажет. Брінен жасысы, егер ммкіншілік болса, ажыратышты немесе сатандырышты бірден ажырату. Заым алан адама таза ауа аынын жне толы тынышты амтамасыз ету керек. Электр тоымен заымдананда барлы жадайда дрігерді ертерек шаыран абзал.Электр тоымен заымдананда адам клиникалы (жалан) лім жадайында болуы ммкін. Бл жадай -12 минута созылады. Бл уаытта адам медициналы кмек крсетумен, олдан демалдыру немесе жрекке массаж жасаумен брыны алпына келеді. Адам лімін тек ана дрігерлер айтады, оан дейін дрігер келгенше кмек крсете беру керек.
Кзді заымдануы.
Электр доасы ш трлі суле шыарады: жары, инфраызыл жне ультраклгін. Пісіру доасыны жары сулесі кзді крсетпей алдыратындай абілеті бар, ткені оны жарыы кзге ажетті жарытан 10000 есе арты.
Инфраызыл суле шыаруы за сер еткенде ана кзді заымдан-дырады. Ультраклгін суле шыару жаын ашытыта ыса мерзімді сер етсе де кз ауруын – электрофтальмия (жарытан ору)деп аталатын ауыру болдырады. Ауруды негізгі белгілері-кзді тілгендей ауруы, жасаурау, круді уаытша нашарлауы. Ауру белгілері сулеленгеннен кейін бірнеше сааттан кейін білінеді. Электрофтальмияны «Альбуцид» тамшылары немесе мырыш тамшыларымен 2-3 кнде емдеуге болады. Сондай-а салын шймен жуып, салын компресс жасауа болады.
Кру органдарын орау.
Электрпісірушілер доа сулелерін ткізбейтін жне сііретін жары фильтрлерімен істеу ажет. Жары фильтрлері доа уатына арай тадалады (2- кесте).
9 – кесте. Пісіру доасы уатына байланысты жары фильтріні трін тадау
| Пісіру тоыны шамасы | Жары фильтріні трі |
| 30- дан 75 А-ге дейін | Э-1 |
| 75-тен 200 А-ге дейін | Э-2 |
| 200-ден 400 А-ге дейін | Э-3 |
| 400 А –ден жоары | Э-4, Э-5 |
Жары фильтрі шынысыны млшері 52х102. Жары фильтріні сырт жаынан деттегі терезе шынысымен оралып, ластананнан кейін ол айырбасталып трады. Пісіру шеберханаларында жары сулелеріні шаылысуын болдырмау шін абыралар мен тбелерді бояуды ара трлерімен бояу керек.
Зиянды газдар мен шадардан улану.
ышылдан жне баса марганец, кміртегі, азот, хлор, фтор т.с.с.байланыстарынан тратын пісіру шаымен ауа атты ластананда пісірушіні улануы ммкін. детте улануды белгілері: су, бас айналуы, басты ауруы, лсіздік, демалуды жиілеуі т.б. Улы заттарды адам организміні ртрлі жерлерінде траты алу абілеттілігі бар жне олар за ауыратын аурулар болдырады. Ауаны ластыымен кресу шін келесі шараларды орындау ажет:
- тартатын-шыаратын желдеткіш жне жылжымалы сору ондырыларын жасау;
- респираторларды, ал жеке жадайларда противогаздарды пайдалану;
- электродстауыш немесе шлем, т.б. арылы таза ауа беруін амтамасыз ететін ондырыларды пайдалану.
Кйдірмелер.
Пісіру жмыстарын жргізгенде балыан металл мен ож шашырайды. Бл шашырандылар пісірушіні оралмаан терісіне немесе киіміне тсіп кйдіруі ммкін. Пісірушіні кйдірмелерден орау шін, ол арнайы киіммен, арнайы ая киіммен, олаппен жне бас киіммен амтамасыз етілуі ажет.
Пісіру жмыстарын тез жанатын материалдармен жаын жерде орындаанда рт болу аупі бар. Мндай ауіп сіресе рылыс жмыстарында жоары. Егер пісіру жмыстары жоарыда жргізілсе, онда тмендегі тез жанатын заттарды жоарыдан тсетін шындардан орау ажет. Пісіру жмыстарын жргізетін орындарда ртрлі рт сндіретін ралдар: жшік ммен, келтірілген су, ртсндіргіш т.с.с. болуы ажет.
Газбен пісіру жне кесу кезіндегі ауіпсіздік техникасы.
Газбен пісіру жне кесуде негізгі ауіп кздері тмендегілер:
- жалынны кері соысынан (су бекітпесі істен шыанда) ацетилен генераторыны жарылуы;
- баллонны брамасында немесе бседеткіш клапаныны май болуынан оттегі баллонын ашан уаытта оны жарылуы;
- газ жанарысы немесе кескіш жалынын абайсыз пайдалану. Бл жадайда пісірушіні киімі, шашы жанып, денесін кйдіруі ммкін жне рт шыу ауіпі бар;
- егер пісіруші жары фильтрлерін олданбаан жадайда кзін жарааттауы;
- зиянды газдармен улануы (желдеткіш болмаан жадайда).
Ацетилен генераторыны жарылысын болдырмау шін, оны жарамдыын траты тексеріп тру ажет, су бекітпесіні (затвор) керек дегейге дейін суа толып труын адаалау, бекітпені баылау кранын отын-отын ашып, оны тексеру керек.
олмен жне механикаландырылан газжалынды жмыстарды орында-анда Г-1, Г-2, Г-3 шынылары бар ораушы кзілдіріктермен істеу ажет. осымша жмысшылар В-1, В-2, В-3 шынылары бар кзілдіріктерді пайда-ланады. Газ баллондарын иыпен ктеріп тасымалдауа болмайды, бл масатта арнайы носилкалар немесе арбашытар пайдалану ажет. Оттегі жне ацетилен баллондары р уаытта тік алпында труы ажет.
Газ баллондарын кнні кзінде, жылу аспаптары жне кез-келген баса жылу кздеріне жаын жерлерге орнатуа болмайды. Баллондар газ жанарылары немесе кескіштерден 5 метрден кем емес ашытыта болуы ажет. Газбен пісіру немесе кесу жмыстарын орындаанда «Ацетилен, оттегін ндіргендегі жне металдарды газ жалынды дегендегі ауіпсіздік техникасы мен ндірістік санитария Ережелерін» басшылыа алу ажет.
дебиеттер: 1 нег. [386-400], 2 нег. [302-314], 1-3 ос.
Баылау сратары
1. Газбен пісіруді олданатын ауматы атаыз?
2. Пісіру жалыны алай тадалады жне реттеледі?
3. О жне сол пісіруді айырмашылыы андай?
4. Жанары мштігімен клдене озалыс жасау трлерін атаыз?
5. Газбен пісіргенде тбелік жіктерді пісіру бола ма?
6. Газбен пісіргенде кптпелі жіктер олданыла ма?
9 – Дріс. аптамалы металды электродтармен олмен доалы пісіру.
Пісіру техникасы тсінігінде, детте электрод немесе жанарымен ртрлі имылдар жасауды, пісіру ережесін тадауды, сапалы жік алу шін айлабуйымдарды тадап, оларды пайдалануды, т.с.с. айтамыз. Жікті сапасы пісіру техникасына ана байланысты емес, сол сияты баса факторлерге пісіру материалдарыны рамы мен сапасына, пісіру бетіні алпына, жиектерді пісіруге дайындау мен растыруына т.с.с. байланысты. Бйымны пішіні мен млшеріне байланысты жіктерді ртрлі кеістік жадайында пісіруге болады. Оларды шартты трде тменгі, тік, тбелік жне клбеу деп бледі (34 сурет). Клбеу жіктер – ол тік жазытытаы клбеу орындалатын жіктер. Пісіру ндірісіні тжрибесінде "жартылай тік пісіру" (жайманы клбеулік пен жазытыы арасындаы брышы 30-600-а те), "жартылай тбелік жадайда пісіру" (жайма жазытытарыны арасындаы брышы 120-1500) деген тсініктер бар. Пісіру урылыларын дайындаанда олданылатын аптамалы металды электродтармен доалы пісіру, азіргі кезде е кп таралан тсілдерді бірі болып саналады. Бл жадай олданылатын жабдытарды арапайымдылыы жне тез жылжыту ммкіншіліктерімен, пісіруді ртрлі алыпта жргіз жне механикалы пісіру тсілдеріні пісіре алмайтын жерлерін пісіру ммкіншіліктерімен тсіндіріледі.
34 – сурет. Жіктерді кеістіктегі алыптары:
Н – тменгі; В – тік; П – тбелік.
Металды электродтармен олмен доалы пісіруді елеулі кемшілігі, ол рдіс німділігіні аздыы жне пісіру жігі сапасыны пісіруші тжрибесіне байланыстылыы. Доалы пісіруді бірінші жылдары пайдалананда, жа иондаушы аптамасымен металды электродтар олданылды. Дегенмен, мнда жік металыны асиеттері тмен болды. Сондытан азіргі кезде мндай электродтар іс жзінде пісіру шін олданылмайды.
35 – сурет. аптамалы металды электродтармен олмен доалы пісіру (мезермен пісіру баыты крсетілген): 1 – металды зек; 2 – электрод аптамасы; 3 – доаны газды атмосферасы; 4 – пісіру ваннасы; 5 – атайан ож; 6 – кристалданан жік металы; 7 – негізгі металл (бйым); 8 – балыан электрод металыны тамшылары; 9 – балу тередігі.
дісті мнісі.Пісіру доасыны пайда болуы жне оны стау шін, электрод пен пісіру бйымына пісіру тоы орек кздерінен траты немесе айнымалы то беріледі (9 - сурет). Доа электродты металды зегін, оны аптамасын жне негізгі металды балытады. Балыан электродты металды зегі ожбен оралан жеке тамшылар трінде пісіру ваннасына теді. Пісіру ваннасында электрод металы бйымны балыан металымен (негізгі металмен) араласады, ал балыан ож оны бетіне алып шыады. Негізгі металды балыан тередігі балу тередігі деп аталады. Ол пісіру ережесіне (пісіру тоыны кші мен электрод диаметріне), пісіруді кеістіктегі алпына, бйымны бетімен доаны жылжыту жылдамдыына, пісіру жаласыны рылымына, пісіру жиектерін деуді млшері мен тріне т.с.с. байланысты. Пісіру ваннасыны млшері пісіру ережесіне байланысты ол, детте мына аралытарда болады: тередігі 7мм – ге дейін, ені 8-15 мм, зындыы 10-30 мм. Жік металыны алыптасуында негізгі металды лесі детте 15-35 пайыз райды. Электродты балыан бетіндегі белсенді датан пісіру ваннасыны бетіндегі доаны баса белсенді даыны аралыы доаны зындыы деп аталады. Электродты балыан аптамасы доа айналасында жне пісіру ваннасыны бетінде газды атмосфера райды, ол пісіру аумаынан ауаны ыыстырып, оны балыан металмен серлесуіне тосауыл жасайды.
Газды атмосферада сондай-а, негізгі жне электрод металдарыны легірлеуші элементтеріні булары болады. ож электрод металыны тамшыларын жне пісіру ваннасыны балыан металыны ьетін жауып, оларды ауамен араласудан орайды жне балыан металмен металлургиялы серлесуге атысады. Доаны ашытатан сайын пісіру ваннасы металыны кристалдануы пісіру блшектерін жаластыратын жіктерді алыптастырады. Доаны байаусызда зілуінде немесе электродты айырбастаанда пісіру ваннасыны металында пісіру кратері (ойшыы) пайда болуына алып келеді. атан ож жік бетінде ож абатын райды. То беруші сым арылы то электрод стаыштан пісіру электродыны зегінен теді де, зекті ыздырады. Пісіру тоыны зектен ту уаыты мен оны кші кп болан сайын, бл ызуда кбірек. Металл зегіні температурасы пісіру алдында оршаан ауаны температурасымен те, ал электрод балуыны соында, оны температурасы 500-6000С – а дейін жоарылайды. Бл электродты балу жылдамдыыны (балыан электрод металыны млшеріні) басында жне аяындаы ртрлілігіне алып келеді. Доаны пісіру ваннасыны сйы металл абатынан ткенде жылу беріліс жадайларыны згеруіне байланысты, негізгі металды балу тередігі згереді. Нтижесінде жік металыны алыптасуына атысатын электрод металымен негізгі металды лестік атынастары згереді, яни бір электродпен орындалан жік металыны асиеттері мен рамы ртрлі болады. Бл аптамалы электродтармен олмен доалы пісіруді кемшіліктеріні бірі.
Доаны жау жне стап тру.Доаны жауды алдында электрод маркасына, пісіруді кеістік алпына жне пісіру жаластары тріне байланысты пісіру тоыны кшін т. б. ою керек. Доаны екі діспен жауа болады. Бірінші дісте электродты бйымны бетіне тигенше тігінен жаындатады жне тез жоары доаны ажетті зындыына дейін тартады. Екіншісінде – электродты металл бетіне шапатайды. Доаны жауды дістерін олдану, пісіру жадайына жне пісірушіні тжрибесіне байланысты.
Доаны зындыы электрод диаметрі мен маркасіне, пісіруді кеістіктегі алпына, пісіру жиектеріні делуіне байланысты. Доаны млшерлі зындыы LД = (0,5 
1,1)dэл (dэл – электрод диаметрі) шамасында. Доаны зындыын кбейту балытылан жік металыны сапасын тмендетеді, мнда арынды тотыу мен азоттану орын алады, металды кю жне шашырауы шыындарын кбейтеді, негізгі металды балу тередігін азайтады. Сондай-а жікті сырт пішінін нашарлатады. рдісті жргізгенде пісіруші электродты детте, кемінде екі баытта жылжытады. Біріншіден, ол электродты зіні осіні бойымен доаа береді, электродты ажетті балу жылдамдыын , доаны зындыын амтамасыз етеді. Екіншіден, жік алыптастыру шін пісіру немесе аптастыру баытымен электродты жылжытады. Бл жадайда жіішке жік алыптасады, оны ені балытанда жы шамамен (0,8 1,5) dэл те, ол пісіру тоыны кшіне жне доаны бйымны бетімен жылжыту жылдамдыына байланысты. Енсіз жіктерді детте жікті тбірін пісіргенде, жа жаймаларды пісіргенде, т.с.с. жадайларда жасайды. Электрод диаметрі мен пісіру тоыны кшін дрыс тадаанда, доаны жылжу жылдамдыыны жік сапасы шін мні зор. Жоары жылдамдыта доа негізгі металды аз тередікке ыздырады, мнда шалапісірімдер алыптасуы ммкін. Аз жылдамдыта негізгі метала шамадан тыс кбірек доа жылуын енгізуі салдарынан, жиірек кйдірмелер алыптасады жне балыан металл пісіру ваннасынан аып кетеді.
Кейде пісірушіге электродты жікке клдене жылжытуа тура келеді, бл жадайда ол негізгі металды ажетті балу тередігін жне жік енін алу шін, доа жылуыны жікке клдене блінуін реттейді. Негізгі металды балу тередігімен жікті алыптасуы негізінде, электродты клдене тербелісіні тріне байланысты, детте жік осінен оны траты жиілік жне амплитудамен жылжытады (12 - сурет). Электрод шыны озалу траекториясы пісіруді кеістіктегі жадайына, жиектерді дайындалу тріне жне пісірушіні тжрибесіне байланысты. Клдене тербеліспен пісіргенде енділеу жік алынады, оны ені детте (2-4) dэл райды, ал балыту трі электрод шыны клдене тербеліс траекториясына, яни негізгі метала жылу енгізу жадайына байланысты. Пісіруді соында, доа зілгенде кратерді (ойшыты) дрыстап пісіру ажет. Металды кристализациялану жылдамдыыны жоары боландыынан, кратер зиянды осындыларды кбірек жиналан аумаы болып табылады, сондытан онда сызат пайда болу ммкіншілігі жоарыра. Пісіру аяталарда электродты бйымнан бірден алып кетіп, доаны зге болмайды. Бітерде электродты барлы жылжыуын тотатып, доаны жайлап, зілгенге дейін зарту ажет, бл жадайда балыан электрод металы кратерді толтырады. Тмен кміртекті болаттарды пісіргенде кейде кратерді жіктен тыс негізгі метала шыарады. Доаны кездейсо зілгенінде немесе электродты ауыстыранда, доаны лі балымаан негізгі металда кратерді алдында жаады, сосын металды кратерде балытады. Бйымны бетіне араандаы электродты алпы жне пісіруді кеістіктегі алпы жікті трі мен негізгі металды балуына лкен сер етеді. Кері брышпен пісіргенде доаны астындаы сйы металды, абатыны алыдыы азайандытан, оны ыыстыру жадайы жасарады. Бл жадайда доадан негізгі метала жылу берілу жадайы жасарады жне оны балыту тередігі седі. Осындай жадай клбеу немесе тік жазытыында ктере пісіру жіктерін пісіргенде де байалады. Тмен арай немесе брышымен ала арай пісіргенде, пісіру ваннасындаы балыан металл доаны астына йылып, одан негізі метала жылу берілісі нашарлайды, балу тередігі азайып, жік ені лаяды.
дебиеттер: 2 – негізгі [17-30].
Баылау сратары:
1. Кеістіктегі алпына байланысты пісіру жіктеріні трлерін атаыз.
2. Пісіру доасы алай жаылады.
3. Пісіруді соында жікте кратерді (ойыты) алай болдырмауа болады.
4. Пісіргенде жік бетіндегі ожды ролі андай?
5. Доа зындыы неге байланысты?
6. Доа зындыыны млшерлі шамасын атаныз?