ауіп кзін баалау
Теориялы матрица:
Ароморфоз (грекше "airo"- ктеру, "morpha"-пішіні),арогенез-организмні рылысы мен ызметін крделендіруге, рылымы мен тіршілік етуге абілетіні жалпы дегейін ктеруге акелетін эволция- лы згеріс.Аромофозды нтижесінде жаа ірі систематикалы топ-тар мен кластар пайда болады.
Сторектілерді рылым дегейі-миыны крделенуі,тірі туу,жылыандылы прогресс жолымен дамуы негізінде крделенді.
Эволюцияны даму баыты:
а)бір жасушалылардан кп жасушалылара:
)екі абатты организмнен ш абаттыа:
б)тменгі сатыдаыдан хордалылара дейін дамуы жне т.б.
Идиоадаптация( грекше "idios"-"ерекшелігі",латынша "adaptatio"-"беімдеушілік" деген маына береді), аллогенез-биология рылым дегейін крделендірмей,згертпей тіршілік жадайында бейімделушілігі. рбір тр белгілі бір ортада тіршілік ететіндіктен дл осы ортаа тн пайдалы бейімделушілік алыптасады
Жануарларды бркенгіш (жасырушы)реі,сімдіктерді тікен- тері,безді ттіктері,скат,камбала балытарыны су тбіне бейімделіп, жалпа пішінді болуы-идиоадаптация.Идиоадаптация-тірі организм- дерді тіршілік ортасына жеке бейімделуі.Жануарлардаы наыз идио- адаптация-аятарыны рылысындаы ерекшеліктер (кртышандар, тятылар, ескекаятылар); с тмсытарыны трлі пішінді болуы (жыртыш старда-имек тмсы, балшышы старда-те зын тмсы, т.б.); трлі жндіктерді, балытарды бркеніш редері.
Жмыс барысы: Жануарлар мен сімдіктерді зерттей отырып, бл лгілердегі ароморфоздарды жне анытаймын. Кестені толтырамын.
Мк
| |
| Ароморфоз | Идиоадаптация |
| Мктріздестерді балдырлардан айырмашылыы- жапыраы мен сабаы болады, ал кбею мшелері – кпжасушалы. | Мктрізді сімдіктерде тамырлары жо боландытан олар зіне ажетті заттарды жеткілікті млшерде алу шін тек ана суы, минералды тздары кп жерде ана се алады. Алайда мктерді белгілі бір жерге бекіну шін сетін ризоидтары бар. Бл мктрізділерді атты жерде суіне байланысты пайда болан бейімделушілік. Мктрізділерді кбеюі шін олара сулы орта ажет. Осыан орай оршаан ортаа бейімделушілік нтижесінде олар ылалды ауада зіні арнайы ораныс рылымы бар (антеридия, архегония )жыныс жасушаларын бліп , кбейе алады. |
ырыбуын
| |
| Ароморфоз | Идиоадаптация |
| Мктріздестерде тірек лппасы жетілмесе, ырыбуынтріздес сімдіктерде тірек лпасы жне тамырлары жетіліп олар мекен ету ортасында берік орналаса алды, ал ойыс жерлеріні астында фотосинтездеуші лпалар жетілді. ырыбуынтріздес сімдіктерде лпалар жасы жетіле бастады. Суды, минералды заттарды тасымалдайтын ткізгіш лпа, ор жинаушы лпа пайда болды. Кбеюі спора арылы жре бастады. | Тіршілікке олайсыз жерлерде тамырланып се алады. |
ырыжапыра
| |
| Ароморфоз | Идиоадаптация |
| Жанама тамырларды пайда болуы. ырыжапыратрізді сімдіктерді жапыратары жасы жетілген жне екі ызмет атарады(фотосинтездеуші, спора тзуші). Гаметофитінде хлорофилл болады. | Жапыратары шынан шексіз сетіндіктен, те ірі болады. Оларды млшері бірнеше миллиметрден 30 метрге дейін жетеді. ырыжапыратрізділерді оршаан ортаа адаптациясы оларды жапыра татасыны ауданыны згеруінен крінеді. Ылалы аз жерлерде бл сімдіктерді вайя жапыратары сукулентизация асиетін оланады. |
Балытар
| |
| Ароморфоз | Идиоадаптация |
| Балытарды физиологиясында алашы крделенуіне ааны шеміршекті рылымынан сйекті рылыма айналуы болып табылады. Оан оса жп жзбеанаттары пайда болды. Екі камералы жрек, анайналым жйесі тйы .Желілермен салыстыранда балытарда сезім мшелері жетілді жне жйке ттігіні орнына жлын жйкелер алыптасты. Балытарда е алашы зршыару мшелері (бйрек, несепаар, уы)пайда болды. | Балытары идиоадаптациясына ртрлі тіршілік ету жадайларына байланысты дене формасыны згеруі мысал бола алады.Мысалы, су тбінде бейімделіп жалпа пішінді иеленетін камбала, скат балытары.Немесе атты аынды зендерде тіршілік ететін балытарды денесіні сйірленіп келуі жатады. Скат — тере суды мекендейтін шеміршекті балытардан шыанымен су тбінде тіршілік етуге бейімделуге кшкен. Эволюция процесінде суды кысымы лайандыктан скатты дене пішіні де жалпайып згерді. Баяу озалатындытан козалу кызметін аткаратын йрыы жойылды, жыртыштара жем бола бастады. Сондытан денесінде су тбіні тсіне (км, кайыр) сас бркеніш ре, жауынан орану шін кйры шаншары жетілді. Су тбі ете караы боландытан электрлі мшесі пайда болып, жаа жадайга бейімделді. Скат балыыны дене рылым дегейі ешкандай згеріске шыраан жок. |
осмекенділер
| |
| Ароморфоз | Идиоадаптация |
| Алашында оларда ая болмайды. Бастапыда суда йры кмегімен жзіп жреді. Алдымен арты аятары, содан кейін алдыы аятары пайда болады. йрыы бірте-бірте ысарып, жойылады. Блара жерде жруге бейімделген буыны шар трізді, бірнеше блімдерден тратын, бес саусаты жп аятар тн. Бас аасы аутостилиялы (стігі жасйегі бассйекке бітісіп кеткен). осмекенділерде лкен ан айналу шеберінен баса кіші (кпелік) ан айналу шебері пайда болан. осмекенділерді балытардан айырмашылыы 3- камералы жректі болуы. Жрек екі жрекшеден (О жа жрекшеде аралас ан,венозды. Сол жа жрекшеде артериалды ан) жне бір арыншадан трады. Миы балытара араанда жасы дамыан. | осмекенділерді рылыта еркін озалуа кмектесетін жп арты жне алдыы аятары алыптасан . Оан оса осмекенділерде тыныс алу жолы кпелік жне тері арылы да бола алады. Сол арылы ол рылыта да , суда да оттегімен амтамасыз етіледі. |
Жоралаушылар
| |
| Ароморфоз | Идиоадаптация |
| Жоралаушыларды мекен ету ареалы ке. Себебі олар суда да, рылыта да тіршілік ете алады. Крделі озалыс жасауларына байланысты аятарында, жасйектерінде, мойнында жне кеуде уысында блшыеттері жасы дамыан. осмекенділерді артерия аны мен вена аны жоралаушырадаы сияты раласпайды. Соны арасында оттегімен жасы амтамасыз етіледі. Олар іштей рытанады жне жмырталайды. | Жоралаушыларды терісі ра жне онда бездер те аз. Теріні сырты мйізді абыршатар мен, аланшалармен, сауытпен апталан. Мндай мйізді тзілістер теріні рап кетуден сатайды рі ораныш ызметін атарады. су кезінде терісі немі тлеп, тсіп отырады. |
стар
| |
| Ароморфоз | Идиоадаптация |
| стардаы е негізгі ароморфоз бл оларды жрегіні 4-камералы болуы. Бл стара дене температурасыны траты болып, оан оса газалмасуыны жасы жруіне септігін тигізеді. Осы асиеттерді кмегімен старды мекен ету ареалы кеейді. стар Арктикадан Антарктика жаалауларына дейінгі барлы табии белдемдерде таралан .старда лкен ми сыарларыны абыы пайда болды. | Тропиктік жерлерде тіршілік ететін старды тмсытарыны пішіндері лкендігімен ерекшеленеді. Оларды осндай лкен тмсытары олара лкен жеміс –жидектерді, жаатарды жеуге ммкіндік туызады. Ал дндермен, жндіктермен оректенетін старды тмсыы жіішке рі кішкентай болып келеді. Страустар мен пингвиндер лкен салмаа ие боландытан шпайды сондытан оларды анаттары дамымаан. аз , ау , йрек сияты стар судан орек тауып жеуге машытанан. Аятарындаы башайлары арасындаы жара тері суда жасы жзуге кмектеседі |
| Сторектілер | |
| Ароморфоз | Идиоадаптация |
| Ст бездері мен аанаты, балаларын рсата ктеруді дамуы, ткті жабын, жылыандылы жне зат алмасуды жоары сатыда туі, миды кбірек дамып, крделі мінез-лыты пайда болуы нтижесінде сторектілер класы аламшарымызда стемдікке ие болды. Сторектілерді жылыандылыы баса организмдер бара алмайтын Арктика мен Антарктидаа таралуына себепші болды. Организмдерді орта жадайларына бейімділігі артып, жаа кеістікке кбірек таралуына серін тигізеді. | Сторектілерде идиоадаптацияа зебра, жолбарысты тері жабыныны тсі; таутеке, жылыны тятары; итбалы, теіз тасбаасы, морж сияты теіз жануарларыны жара аятары мысал бола алады. Осыны барлыы сторектілерге мір сру аймаында тіршілік жасау шін ажет. |
орытынды: Бл жмыста мен ртрлі азаларды ароморфоздары мен идиоадаптацияларымен танысып бл былыстар тірі азаларды рылымды жне ызметтік жаынан крделеніп, жоары сатыа ктерілуі екенін, ал идиоадаптация азалара оршаан ортаа , рылымды дегейіні згермей, крделенбей бейімделуі екенін анытады.Ароморфоз да, идиоадаптация да биологиялы эволюцияны негізгі баыттары. Жоарыдаы кестедегі барлы тірі азаларды мір сру процесінде ртрлі згерістер, бейімделушіліктер болан. Ароморфты згерістер бл азалара эволюциялы дамуда едуір биік дегейге ктерілуге себеп болды. Идиоадаптацияланан азалар табиатта зіні тіршілігі шін лкен ауматы амтып, онда мір сру ммкіндігіне ие болды.