ЖОО-да білім беруді психологиялы теориясы мен практикасы

33. азастанда жоары оу орындарыны ашылу мен даму тенденциясы.
азастандаы азан ткерісіне дейінгі Жоары оу орындарыдары ретінде Шымкент, улиеата, Тркістан, Амешіт медреселерін атауа болады. 1919–20 ж. Орынборда, Ордада, Семейде халы аарту институттары ашылды. Бл институттар жоары білімді малімдер даярлауда зор рл атарды. Кеес кіметіні алашы жылдарында жмысшы жне шаруа жастарына жалпы орта білім беру жне Жоары оу орындарына тсуге ммкіндік туызу масатында жмысшы ф-ттері ашылды. 1921 ж. ашылан Орынбордаы жмысшы факультетін С.Манов, .М.Мсірепов трізді танымал жазушылар оып бітірді. 1920 ж. арашада Тркістан мемлекеттік университеті (кейінгі Орта Азия ун-ті) рылды.Бл университ Орта Азия мен азастана маман кадрлар даярлауды негізгі орталы болды. Университет жанында аза жастары шін арнаулы даярлы блімі ашылды. Одан жздеген аза жастары білім алды. 1920 ж. Ордада Бкей халы аарту блімі Бкей аарту институтын рды. Сондай-а осы жылды кзінде Семейде халы аарту институты рылса, 1921 ж. Орынборда аза халы аарту ин-ты (кейін ызылордаа кшірілді) жне Верныйда (Алматы) аза аарту институты ашылды. 1926 ж. 2 шілдеде Ташкенттегіхалы аарту институты аза пед. институты болып айта рылды. Бл ин-тты тыш директоры Т.К.Жргенов болды. Институтты физика-математика, жаратылыстану, леумет-экономикасы жне лингвистика блімдері болды. азастандаы тыш жоары оу орны – 1928 ж. Алматыда ашылан аза педагогикалы институты. Бірінші жылы онда 124 студент, 9 малім болды. Алашы оытушылар атарында А.Байтрсынов, М.О.уезов, С.Сейфуллин, ..Жбанов, т.б. дріс оыды. Бдан кейін Алматы малдрігерлік ин-ты (1929), аза ауыл шаруашыфлы институты (1930), аза медициналы институты (1931), Орал пед. институты (1931) ашылды. 1932 ж. азастанны 6 Жоары оу орындарында 2 мы студент оыды, оны 40,5%-ы аза жастары болды. 1934 ж. аза мемл. университеті мен Кен-металлургия институты ашылды. 1950–60 ж. Атбе, Атырау, Тараз, останай, Ккшетау, скемен, Павлодар, Петропавл, Амола (азіргі Астана) -ларында педагогикалы институттар, Атбе, араанды, Семей, Амолада медицина институттар, Алматыда халы ш., араандыда политехнология жне кооперативтік, Павлодарда индустриал, скеменде жол рылысы, Амолада инженер рылыс, Таразда гидромелиоративтік-рылыс жне технология институттары, 1972 ж. араанды мемлекеттік университеті, Аралы, Талдыоран пед. ин-ттары ашылды. 1986–87 оу жылында азастанда 55 Жоары оу орындарында 247 мынан астам студент оыды. Кеес кіметі жылдарында Жоары оу орындарын ректор, оны ф-ттерін декан басарды. Оу-дістемелік жне ыл.-зерт. жмыстарын кафедралар йымдастырды. Жоары оу орындарыны немесе ф-тті атаратын негізгі ызметіне орай тиісті шешім абылдау шін ректор немесе декан басаратын ыл. кеес рылды. Кеес Одаы ыдырааннан кейін азастандаы Жоары оу орындарыдары елеулі рылымды згерістерге шырады. Республиканы жоспарлы экономикадан бас тартып, нарыты экономика жолын тадауына байланысты брыннан алыптасан Жоары оу орындарын айта жасатап, оларды басаруды жетілдіру (ышамдау, осу, тарату) жне соан орай леум. сраныс пен талапа жауап бере алатын сапалы мамандар даярлау ажеттілігі туындады. Сонымен атар зге меншік нысандары трізді Жоары оу орындарын да ішінара мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру процесі жргізілді, сондай-а кптеген мемлекеттік емес Жоары оу орындары рылды. азастандаы Жоары оу орындарына Білім жне ыл. мин-лігі басшылы етеді жне олар меншік трлеріне арамастан солминистрлік бекіткен негізгі бадарламалар бойынша жмыс істейді, сондай-а меншік тріне арамастан студенттерге бірдей дрежедегі дипломдар тапсырылады. Саба курсты жйемен жреді. Оу жылы 2 семестрден ралады. р семестр соында студент сынатан тіп, емтихан тапсыруы тиіс. Соы курс студенттері барлы бадарламалы жмыстарды орындап, сынатардан ткен со, мемлекеттік емтихан тапсырады. Технологиялы Жоары оу орындарында дипломды жоба, кейбіреулерінде дипломды жмыс оралады. Сонымен атар ндірістен ол збей оитындар шін Жоары оу орындарыны кешкі жне сырттай оу блімдері йымдастырылан. 2001 ж. 5 шілдеде азастан Республикасы Президентіні Жарлыымен 8 Жоары оу орындарына ерекше мртебе берілді. Олар:

· 1) аза лтты ун-ті;

· 2) Еуразия лтты ун-ті;

· 3) аза лтты агр. ун-ті;

· 4) аза лтты тех. ун-ті;

· 5) аза лтты медицина ун-ті;

· 6) аза лтты нер академиясы;

· 7) аза лтты консерваториясы;

· 8) аза лтты музыка академиясы. Ерекше мртебесі бар Жоары оу орындарына рылымы мен рамын жасатап, ебекаы таайындауда, оу, ыл. жне дістемелік жмыстарды жргізуде, жоары білім беру жйесін дамытуда, ыл.-пед. мамандара доцент жне проф. ыл. атаын таайындауда, т.б. мселелерде еркіндік беріледі. 2001 ж. 19 шілдеде 58 Жоары оу орындары мемл. аккредитациялаудан тті. Осы жылы мемл. емес оу орындарыны саны 121-ге жетті. азастандаы Жоары оу орындарыны 73%-ы мемл. емес оу орындары. Жастарды Жоары оу орындарында оып білім алуы шін оуды аылы трінен зге грант жне несие жйесін йымдастыру абитуриенттер Жоары оу орындарына абылданады.

34. Студенттерді оыту мен трбиелеуді штастыруды психологиялы мні.
35.абілет туралы тсінік - тланы ызмет трлерін атару тсілдерін жетік мегеруінен крініс табатын, оларды игеру ммкіндігін шарттастыратын, жемісті нтижеге ол жеткізу ммкіндіктерін крсететін дара - психологиялы ерекшелігі. абілет негізінен 2-ге блінеді. Адамны аыл-ой згешеліктеріні жеке асиеттерін крсететін кез келген адамнан табылатын абілет жалпы абілет деп аталады. Материалды еске тез алдыра алу, зейінділік пен баылаышты, зеректік пен тапырлы т.б. осы секілді аыл-ой рекетінде крінетін згешеліктер жалпы абілет болып табылады. Іс-рекетті жне салаларында ана крініп, оны нтижелі орындалуына ммкіндік беретін абілетті арнаулы абілет деп атайды. Бан суретшіні, музыкантты, актерді, спортшыны, математика — алымны, аын-жазушыны абілеттерін жатызуа болады. Соы кездері кейбір зерттеушілер абілетті шінші трі деп практикалы іске абілеттіліктіайтып жр. Бан йымдастырушылы, педагогты, конструктивті-техникалы абілеттерді жатызады. абілеттерді осы трлері іс-рекетті басты сапаларына орайлас блінеді. Адам абілетіні р илы болып келуі сигнал жйелеріні ерекшеліктеріне де байланысты. Жйе рекетіні жеке кріністеріне келуін И.П.Павлов адама тн жйке ызметіні ш трлі типі болады деп тжырымдады. Егер адамны нерв рекетінде бірінші сигнал жйесіні жмысы басым болса, оны «нерлі тип», ал екіншісі сигнал жйесіні жмысы басым болса, «ойшіл тип» деп атауды йарды. И.П.Павлов сигнал жйелеріні рекетті кез келген трінен байалады жне олар мірінде бір-біріне ауысып, згеріп отырады. Бл згеруі тлім-трбиемен байланысты деп крсеткен. Л.В. Лурияны зерттеулерінде адамны абілетіні оу, ойын барысындаы іс-рекетпен байланысты екенін длелдеген.
36. В.Т.Лисовскийді жйесі бойынша студенттерді типологиясы. ылымда студент ерекшеліктеріні психологиялы, биологиялы, леуметтік жатары арастырылады.
В.Т. Лисовскийді пікірі бойынша студент: оуа, ылыма, мамандыа; оамды-саяси істерге (белсенді мірлік станыма);мдениетке (жоары руханилыа); жыма (арым-атынас жасауа) баыттылы бойынша сипатталады. В.Т.Лисовскимен жасалан студенттерді типологиясы келесідей болады:

«илесімді». з мамандыын саналы трде тандады. Жасы оиды, ылыми жне оамды жмыса белсенді атысады. Мдениетті, тіл табысыш, дебиетпен тере жне байсалды ызыушылы танытады. жымда беделге ие.
«Маман». зіні мамандыын саналы трде тандаан. Жасы оиды. ылыми-зерттеу жмыстарына сирек атысады.
«Академик». з мамандыын саналы тандаан. Тек ана «здік» оиды. Асперантурада оуа бадарланан. Сондытан кп уаытты ылыми-зерттеу жмыстарына жібереді.
«оамшыл». Оан оамды іс-рекетке жарын трде икемділік тн. дебиетпен жне нермен ызыады.
«нерсигіш». Жасы оиды, бірата ылыми жмыса сирек атысады, йткені оны ызыушылытары кбінесе дебиет жне нер леміне баытталан. Оан дамыан эстетикалы талам, ке кзарас, тере шыармашылы эрудиция тн.
«Ынталы». Мамандыын шын ниетпен тандамаан, біра шын ниетпен,максимум кш жмсап оиды. жымда кп арым-атынаса тспейді. Сабапен кп айналасатындытан, дебиетпен жне нермен кп айналыспайды.
«Орташа». Сабаты алай шамасы келеді солай оиды, кп кш жмсамайды. Сондай-а онымен матан етеді. Оны принципі: «Диплом алып басалардан кеш жмыс істемеймін». Мамандыты тандау кезінде кп ойланбайды. Сабатан лззат алмаса да, жасы оуа тырысады.
«Кілі алан». Шындыында адам абілетті, біра тандаан мамандыы оан ызыты емес. Бірата жоары оу орнына тскен со оны оу керек деген ойда.
«Жалау». Сабаты нашар оиды, аз кш жмсайды. Бірата зіне толытай риза. зіні ксібі жайлы ойламайды. ылыми-зерттеушілік жне оамды жмыса атыспайды.
«Шыармашыл». Оан кез-келген сабаа немесе оамды жмыса деген шыармашылы жаы тн. Бірата, бір жерде отыратын,жинаылыты талап ететін сабатар оны ызытырмайды.
«Богемалы». йгілі факультеттерде жасы оиды, бірнеше мамандытарда оитын студенттерге жоары арайды. зі сыйатыларды компаниясында лидерлікке мтылады, ал алан студенттерге жаман кзараста арайды.

37.Студенттерді іс-ркетіндегі таным процестеріні даму ерекшеліктері. Студенттерді танымды белсенділіктеріні дегейлеріне тоталатын болса, оны е жоары дегейі танымды міндеттерді з бетінше оюмен, тапсырмаларды шешімін табуда нерлым тиімді жолдарын болжаумен жне з бетінше айындаумен, здігінен баалаумен сипатталады. Ал орташа дегей жоары дегейді кейбір элементтеріні оытушыны кмегімен орындалатынымен сипатталады, мнда оытушы танымды тапсырма беріп, оны шешілуін баылауы немесе студентке шешу тсілдерін крсетуі тиіс. Тменгі дегейдестудентке белгілі бір рекетті лгісі боланда, оларды орындау тсілдері туралы кмек боланда ана танымды рекетін ынталандыруа, белгілі тсілдерге бадарлануда крініс табады.

Зерттеуші алымдар оудаы танымды белсенділікті алыптастыру мселелерін тжірибеде шешуді трлі жолдарын бліп крсеткен. Олар тмендегіше сипатталады:

§ оу рдісіне атысушыларды екі жаты сипаты сері негізінде оытушы мен студентті бірлескен рекеті арылы (Т.Сабыров, Н.Хмель Е.Галант т.б);

§ танымды іс-рекетті дербестігін алыптастыратын зіндік жмысты йымдастыру мен оу міндеттерін іріктеп шешу арылы (Б.Есипов, Б.Айтмамбетова, Т.Сабыров, т.б.);

§ танымды іс-рекетті тсілдерін алыптастыру арылы (Н.Меньшинская, П.Пидкасистый, т.б.);

§ оытудаы дістемелік білімдер элементтерін енгізу арылы (М.дайлов, И.Лернер, Б.Коротяев);

§ іс-рекетті бадарланушылы негізін райтын жалпылама білімдерді енгізу арылы (П.Гальперин, Н.Талызина);

§ оу іс-рекетін здігінше баылауды дамыту арылы (Л.Рувинский, А.азмаамбетов).

Оыту рдісінде студентті танымды белсенділігін алыптастыру шін білімдер мен рекет тсілдерін алуды ажеттендіруді алыптастыратын шарттарды, зін-зі бейімдеу шарттарын, мселелерді шешуді трлі нысандарын йымдастыру дадыларын дамытуды шарттарын амтамасыз етуі тиіс.Студенттерді танымды белсенділігін арттыруды негізгі факторларына оларды з ммкіндігін сезінуі, студенттерді з тадауымен жмыс істеуі, оу рдісінде баланы з рекетінен анааттануы; олара оытушы тарапынан ойылатын талап пен абілеттедріні сйкес болуы; оытушыны зіндік жмысты йымдастыра алуы, т.б. жатады.К.Ушинский танымды рекет мселесіне мн беріп, «з бетінше жмыс – оытуды жетістікке жеткізуді бірден-бір жолы» деп есептеді. Ол педагогикалы ылымда алаш рет студенттерді зіндік жмысына философиялы жне психологиялы-педагогикалы талдау жасаан. зіндік жмысты студенттерді танымды іс-рекетін алыптастырудаы, дамытудаы орны ерекше. зіндік жмыс арылы студенттер сыныпта алан білімдерін сына-тжірибеден ткізіп, барлыын жинатап, орытындылап, тжырым жасайды.
зіндік жмысты студенттерді оып-тоуындаы жалпы маыздылыы мынада:

§ зіндік жмыс студенттерді шыармашылы ой-пікірлерін жне зерттеу жмыс тарыны негізін бекітуін амтамасыз етеді;

§ сыныпта алан білімдерін толыыра тередетумен бірге теория жаынан берілген діс-ралдар мен материалдарды оып-талдау абілеттілігін алыптастырады;

§ студенттерді белсенділік, шыармашылы баытта ой-рісіні дамуын баылауа ммкіндік береді;

§ студенттерді арастыратын (материала) таырыпа байланыстыжеке ой-пікірлері мен зерттеулерін айындап жетілдіреді.

Сонымен зіндік жмысты негізгі масаты – студенттерді танымды іс-рекетін алыптастыру, оуа, болаша мамандытарына деген лшынысын арттыру, шыармашылы біліктілігі мен ызыуын дамыту болып табылады екен.
38.Социометрия дістемесі, олданылуы. Социометриякіші топтардаы леуметтік былыстарды зерттеуді жеткілікті дрежеде танымал дісі болып табылады. «Социометия» термині латын тіліндегі: socius – дос, сеіктес жне mеtrum — лшеу деген екі тбірді осыдысынан ралан. Аталмыш термин ХІХ асырды соында бір топты басаларына деген ыпалын зерттеу шін аылшын леуметтанушысы мен психологы Джекобо (Якоб) Мореномен алашы рет олданылады.Социометрия мліметтеріні пайдалануы ебекті німділігін арттыруа, атыыстарды жоюа, топты шешімдерді абылдануына ммкіндік береді. Социометрия нтижелеріні сауатты олданылуы жымдарды комплектациялауда, оларды іс-рекеттеріні тімділігін арттыруда тжірибелі нтижелерге жетуге ммкіндік беретін топтарды ызмет етуі мен дамуы жайлы байсалды теориялы орытындыларды жасауда арау болады.«Мртебе» жне «леуметтік рл» сздері негізгі социометриялы ымдар болып табылады. Бдл осы ымдар тланы топтаы орнын сипаттайды. Мртебе бл – индивидті топ тіршілік рекетіні жйесіндегі, топты рдітерді дамуындаы орны. Мртебе топ мшесіні жетекші ызметімен аныталады. Ол бір уаытта обьективті трде индивидке тн бітістерді рі айналадаыларды адамны з ызметтерін абылдауын біріктіреді. Индивидті леуметтік зі мінез-лыты: «ксем», «жымны беделдісі», «діл сот» жне т.с.с.сияты ерекше ережелерімен сипатталан айсібір сызбаа біріктірілген топты индивидке жктеген ызметтеріні жиынтыымен аныталады. леуметтік рлдер ата болмайды: ол орындаушыны тласы біршама ыпал ететін динамикалы жне кп лшемді былыс.Социометрияны кмегімен тлааралы зара рекеттестікте аныталатын алауды, селостыты немесе абылдамауды санды лшемін шыаруа болады. Социометрия топ мшелеріні арасындаы натуды немесе натпауды анытау шін олданылады. Аталмыш дс те жедел жргізіледі, оны нтижелерін математикалы деп, кесте трінде шыаруа болады.Социометриялы срауды негізіне: Сен кіммен бір партада отыры келеді? Кіммен бірге демалы келеді?; Кіммен ірге жмыс жасаы келеді? деген сратарды алуа болады. Тадауды – біріккен іс-рекет бліміндегі жне кіл-ктеру бліміндегі екі баыты сынылады. Тадау алаулылыыны дрежесін натылауа жнетадауа снылан адамдарды санын шектеуге болады. Тадаулар енгізілген матрицадан зара нату мен натпауларды крделі шиелінісін, социометриялы «жлдыздарды» (кпшлікпен тадаландар), шеттетілгендерді (ешкіммен тадалынбаандар) жне сол полюстерді арасындаы аралы збелілерді ттастай иерархиясын круге болады.Срауда кбінде дихотомиялы лшем олданылады. Ол кіші топтаы зара атынастарды нерлым натыра анытауа ммкіндік береді. Мселен, адама жауапты істі кіммен бірге орындаысы келетіні сынылып ана оймай, ол істі кіммен осылып жасаысы келмейтінін де анытау ммкіндігі сынылады. Кейде респондент фамилиялады тізбектеумен шектелмей оларды наты ретпен орналастырса рангілеу дісі олданылады. Мселен, «Туан кніізге кімді (бірінші, екінші жне тртінші кезекте) шаырыыз келеді?».Социометриялы сранамада рбір сралушыа социометриялы анкета (немесе социометриялы лестірме) жне топ мшелеріні тізімі беріледі.Жмысты олайлы болуы шін, кейінгі деуді арапайымдылыы шін топ мшелеріні фамилиялары шифрленеді немесе топ тізіміндегі нмірмен белгіленеді. Кез келген социологиялы анкета ретінде социометриялы лестірме срауды масаты, оны мні мен срауа атысу сынысы жазылады. Ары арай лестірмені алай толтыруа болатыны жайлы, тадауа шектеуді бар-жотыы, бар болса андай себеппен екендігі жайлы апарат баяндалады.Социометриялы срайды талдамасы ресми жне биресми лшемдер бойынша блек жргізіледі. Срауды нтижелері топты рбір мшесіні жауаптары бар кесте трінде берілген социоматрицалара енгізіледі.
39.Студенттер тобы арасындаы шиеленісті жадайларды шешу стратегиясы, шиеліністі жадайларды талдау. леуметтік шиеленістерді жалпы объективтік себептерін арастарды. оам мірінде кездесетін шиеленісті, даулы жадайлар тек объективті себептерге ана байланысты емес. Кей жадайда адамдар арсындаы дау-жанжалдар сол адамадара байланысты субъективтік себептерден де болады. Яни адамдарды мінез-лы ерекшелітері, кіл – кйлері, таламдары, т.с.с байланысты. Батыс леуметтанушыылары шиеленістерді кпшілігі адамдар санасына байланысты туындайды деген пікірде. Жеке адамдарды, топтарды, топтарды арасындаы атыусылар апаратты жетіспеуі мен сапасыздыынан, арым-атынас жасаудаы иындатардан да болады. Адамзат оамында шиеленістерді сан алуан трлері кездеседі. Сол себепті бл былысты трліше жіктеу бар. Мселен, Р. ДАрендорф шиеленістерді жіктеуде леуметтік ауымдастыты клемі мен субъектілерді леуметтік рлдерін негіз етіп алады. Бл критерийлер бойынша автор шиеліністерді жанядаы рыс-таластан бастап лемдік клемдегі саяси шиеленістерге дейінгі 15-ке жуы трлерін атап крсетеді.

Ю. Запрудский деген автор тмендегідей жіктеуді сынады:

1.шиеленістерді себептеріне арай:

а)объективті себептерден пайда болатын шиеленіс

б) субъективті себептерден пайда болатын шиеленіс

2. айшылытарды сипатына арай:

а)Антогонистік

б) Антогонистік емес

3.Уаытына арай:

а)за мерзімге созылатын шиеленістер

б) ыса мерзімді шиеленістер

4.оамдаы ыпалына арай.

а) нтижелі шиеленістер

б) нтижесіз шиеленістер

Авторды шиеленістерді осылайша топтастыруы жан-жаты боланымен, оны бл жіктеуі крделі жне икемсіз екенін айтанымыз жн.

Біратар дебиеттерде бл оамды былысты субъектілеріне арай жіктеу сынылады:

Жеке адамны зімен зіні келіспеуі. Яни, бл адамны психологиялы кіл кйі. Мндай адамны белгілі бір рлді атарудаы инылуынан, сол сияты баса біреуге шамадан тыс туелді болуынан келіп шыады. Адамны мндай кіл-кйде болуы басалара да серін туызады. йткені кейде жекелеген адамдар з бастарындаы иындыты себебін басалардан себебін басалардан деп тсінуі кездеседі.

Жеке тлалар арасындаы шиеленістер екі немесе одан да кп адамдар арасында болады. Мндай шиеленістер мірде жиі кездеседі.

Топаралы шиеленістер – мдделері арама-арсы леуметтік топтар арасында орын алады.

Сырты ортамен шиеленіс белгілі бір топты райтын индивидтерге сырттан ысым жасалатын кезде пайда болады.

Яни, жоары жатан берілетін бйрытар, абылданан ережелр лгі топты мдделірене арама-айшы болатын жадайдаы шиеленіс. Мндай жадайда топ адамдары лгі бйрытар мен ережелерді олдайтын институттармен шиеленіске тседі.

азір кбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оны екі жолы бар. 1. Шиеленісті ммілеге келу арылы бейбіт жолмен шешу. Мміле деп дау-жанжала атысушы жатарды зара кешірімділік білдіріп, ымыраа келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ынысып, зара кешірімділік жасап, орта келісімге келуге тырысады. 2. Зорлы негізінде бітістіру, келістіру. Мндай жадай бір жаты кші айтарлытай басым боланда, екінші жа жеілгенде немесе оны толы жойып жібергенде туады.
40. ЖОО психологиялы ызмет. Психологиялы ызмет леуметтік ортаны барлы салаларында кеінен тарап келе жатыр. Кпшілікке психологиялы ызмет крсету ХVIII асырда кезінде Батыс Еуропа елдерінде ая ала бастады. ХIХ асырда психологиялы зерттеулерге ызыушылы кеінен тараандытан АШ, Германия, Франция т.б. елдерде леуметтік-психологиялы зертханалар ашылып, талапкерді психофизиологиялы ерекшеліктерін баалап беруге ммкіндік туды. Осы елдер тжірибесін зерттеп жйеге келтірген алымдар З.А.Малькова, В.М.Вульфсон, К.Р.Рональдо, Г.Б.Радионов, И.А.Соколова, А.С.Овчинников.ткен асырда жасалан кптеген психодиагностикалы дістемелерді жне оларды пайдалану ережелерін азіргі кездегі психологиялы ызметте, брыны кеес мектептер тжірибесінде олдану жолдарын анытаандар М.Р.Битянова, И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан, Р.С.Немов, В.Г.Гильбух, Е.И.Рогов, Р.Римский, С.Рмисая т.б. алымдар жасады.Оларды ебектерінде психолог ызметіні масаты мен міндеттері, психологиялы ызмет моделі, мектептегі психологиялы ызметті мазмны мен зерттеу жргізу дістемелері аныталан. С.Х.Бектеналиева, Н..Ядгарова «Бала башадаы психологиялы ызметті йымдастыру», жаында жары крген дістемелік ралдар Л.К.Кмекбаеваны «Психологиялы ызметті йымдастыру», Т.Р.Нрмхамбетова «Тжірибелік психология», Слтанова .Т. «Мектеп психологыны жмыс кітабы» дістемелік кмекші рал ретінде кітабы осы оулыты толытыруа ммкіндік жасап жатыр.

ПСИХОЛОГИЯЛЫ ЫЗМЕТ БАЫТТАРЫ

І. Психологиялы аарту – педагогтарды, ата-аналарды, балаларды психологиялы біліктілікке баулу. Психологиялы аартуды трлері сан трлі.айталы оан дістемелік кеесте жне ата-аналар жиналысында тілетін лекциялар, гімелесулер, топты жне жеке консультациялар, семинар-практикумдар, ата-аналар жиналысы, крмелер, жаднамалар дайындау, психологиялы-педагогикалы дебиеттерді іріктеу жне тарату, таырыпты газет шыару. Балаларды тек ана мірге дайындау емес, балалара азіргітаны зінде баытты, арайлы мір жадайын туызу. Яни ересектерге психологиялы аарту жргізу арылы, мны басты мселе екеніне кзін жеткізу. ІІ. Психологиялы диагностика – жеке тланы жеке жне жас ерекшелігін, тлааралы арым-атынасын зерттеу. Психодиагностикалы іс-шараа кіріспестен брын, оу жылы басында зара келісім шарт негізінде, ата-аналар жиналысы барысында тестілеуді масаты мен міндетін тсіндіру, оларды жазбаша рсатын, олдарын жинауарылы оны жзеге асыру ажет. III. Психологиялы тзету – балаларды жеке тлалы дамуындаы психологиялы ауытуларынан арылу, трлі жаымды іскерлік пен дадыларды алыптастыру. Психолог жмысындаы тзету-дамыту баыты, ызметті е иын тсы. Сондытан да бл баыт практик-психологтан жоары базалы психологиялы білімді жне арнайы психологиялы дайындыты талап етеді. Жаадан жмыс бастаан психологтар психологиялы дамыту бадарламаларын тереірек зерттеп арастыран дрыс. ІV. Психологиялы сауытыру - Барлы жас кезеінде балаларды психологиялы саулыын дамыту жне сатау, ныайту. р жас кезеін ескере отырып, балалара арналан дамыту бадарламаларын жасау жне оны іске асыру, сауытыру шараларын олдану, мектептегі трбие беру жне оу арылы баланы толыанды дамуына жадай туызу психологты е жауапты жмыс баыты. V. Психологиялы кеес беру – оу-трбие процесінде туындаан проблемаларды шешуге кмек крсету. Кеес беру жмысында психологты іскерлік, дадысын дамыту мен бірге бл арнайы дайындыты талап етеді

41.Педагогикалы арым-атынас рылымы.Педагогикалы арым-атынасты негізгі функцияларын анытау шін жалпылай абылданан классификацияа сйенгеніміз дрыс болады. (И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев). Педагогикалы арым-атынас функцияларын анытау кбінесе оытушыны з ызметінде ала оятын масатына байланысты: а) оу-трбие материалдарын білім алушыны дара ерекшеліктеріне арай іріктеу, ру жне оларды жеке тлалы лгісін жобалау секілді конструктивтік абілеті; ) білім алушыны р трлі оу рекетіне атыстырып, жымда тланы белсенділігін ктеру сынды йымдастырушылы абілеті; б) білім алушылармен жасы арым-атынаста болу, оларды даму дегейіне, талабына сай болу секілді коммуникативтік абілеті.

Психолог Б.Ф.Ломов арым-атынас функцияларын анытауда оны айнаркзі атысымды болатынын крсететін классификация сынады: апаратты-атысымды, регуляциялы-атысымды жне аффектілік-атысымды. Психологты пікірінше, бірігіп жасалан рекетте риторикалы негізге сйену йымдастырушылы жне конструктивтік функцияларды да атысымды екенін крсетеді. йымдастырушылы функция наты тілдесім, арым-атынас кезінде жзеге асады, конструктивтік функция атысымды кезеге дейін крінеді, дегенмен, бл кезеде де материалды срыптау, жйелеу, йымдастыру айтатын сзіне (таырыпа), адресантты (малімні) атысымды ниетіне жне адресанта (наты сол сыныпты оушыларына) арналан сзіне атысты болады.

З.С.Смелкова аффектілі-атысымды функция педагогикалы тілдесім мазмнын бере алмайтынын, сондытан оны дйексіз екендігін айтады. Оны орнына оушыны жеке асиеттерін дамытуа, оны эмоциясына, перцептивтік абілетіне баытталан “трбиелеуші-атысымды” функцияны сынады.

Педагогикалы арым-атынасты талдауда арым-атынасты педагогикалы жне наты-атысымды бірліктері ымдарыны шекарасын айырып крсету ажет. Бл екеуі бір былыс деп тсінеміз, алайда, біріншісі екіншісі арылы жзеге асатыны белгілі. атысымды міндетті педагогикалы міндетке теестірілуі – тілдесім процесіні жне бкіл педагогикалы ыпал жйесі тиімділігіні міндетті шарты.

Педагогикалы арым-атынас процесінде те маызды рлге оытушы ие болады. Малімні рліне С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский жне т.б. кеес педагогикасыны классиктері лкен кіл блді.

Оытушы мамандыын р трлі мінезді, р трлі темпераментті адамдар мегеретіндіктен, арым-атынас стилі де р трлі болып келеді. арым-атынас стилі ымына В.А.Кан-Калик: “арым-атынас стилі деп біз педагог пен оушыны леуметтік-психологиялы араатынасыны жеке-типологиялы ерекшеліктерін айтамыз: а) малімні атысымды ммкіндіктері; ) педагог пен оушыны зара арым-атынасыны алыптасуы; б) педагогті шыармашылы тласы; в) оушы жымыны ерекшеліктері” деген анытама береді.

Н.Ф.Маслов, Е.М.Крутов сияты психологтар ебектерінде арым-атынасты – “демократиялы” жне “авторитарлы” екі трлі стилі крсетіледі. арым-атынасты ксіби трінде стилді шінші – “либералды” трі аныталады. Оны негізін салан А.А.Бодалев.

Оытушы зіні студенттермен жмыс стилін талдай отырып, е тымдысын тадайды. Ол йренушілерді жеке ерекшеліктерін, наты бір жадайларды, оу тобы жымыны дегейін ескереді.

42.Педагогикалы абілеттілік туралы зерттеулер Педагогикалы абілеттілік – педагогикалы жйені талаптарын сезіне отырып, осы талаптарды тланы бейнелеу ерекшеліктерін аару жне ажетті нтижеге жету шін олара сер етуді ммкін болатын діс-тсілдерін орынды олдана білу абілеті болып табылады. Осы талаптарды стазды жеке іс-рекетіне сйкес келуі жоспарланан нтиже мен наты нтиже арасындаы байланыс – педагогикалы абілеттілікті басты крсеткіштері. Педагогикалы абілеттілік екі дегейде крінеді: 1.Рефлексивтік; 2.Проективтік. Рефлексивтік дегей ш трлі сезінуді арастырады: - объектіні сезіну – тла психологиясына ене отырып, наты болмыстаы объектілерді оан серін сезіну; - лшемді (млшерді) сезіну – педагогикалы сер етулерді нтижесінде тлада пайда болан згерістер мен оны себептерін аару; - зіні атысы бар екенін сезіну - зіні жетістіктері мен кемшіліктерін жне іс-рекетін баалауа абілеттілігі. Проективтік дегей де осы трізді бірнеше абілеттілікті амтиды: - гностикалы-педагогикалы жйені талаптарын сезіну, осы жйені нтижелі, не нтижесіз жатарыны себептерін байау; - жобалы - тлада болатын згерістерді алдын ала болжап, сол згерістерге сер етуші педагогикалы ралдарды олдана білу; - конструктивтік - тланы эмоциялы, интеллектуалды жне тжірибелік ынтасын оятатын оу-трбие апараттарын рып, ажеттілерін тадай білу; - коммуникативтік - тламен педагогикалы жаынан тиімді байланыстарды алыптастыру тсілдерін мегеру; - йымдастырушылы – оушыларды р трлі іс-рекетпен айналысуына ммкіндік жасай отырып, жымды рбір жеке тлаа ыпал етуші рала айналдыру.Аталан мселелерді шешуді жолдары ішінде психология ылымында е бірінші болып абілеттілік темі тураы мселе ктерген Б.М.Тепловты теориясында абілеттілік темін йымдастыруды тйсіктер мен жйке жйесіні байланысы арылы тсіндірсе, К.К.Платонов крделі абілеттер рамына енетін арнайы абілеттерді кмегі трінде арастырады. Студентті есте сатау ерекшелігі, байампаздыы, белсенділігі, сондай-а кейбір мінез ерекшеліктері, яни сабырлылыы, ыптылыы, жоары жауапкершілігі сияты т.б. асиеттері педагогикалы абілеттілікті алыптастыруа негіз бола алады.Педагогикалы арым–атынастаы гуманистік баытты олдаушы К.Роджерс малімні тламен арадаы бір-бірін тсіну мселесін басты міндет етіп ояды, ал Р.Бернс осы масаттаы технологиялы принциптерді толы олдайды.Педагогты тжірибелік ксіби іс-рекеті технологиялы сипата ие, сонымен бірге бл тжірибе ажетті педагогикалы міндеттерді шешу арылы іске асады. Кптеген зерттеулерде алымдар В.А. Сластенин, Н.В. Кузьмина, Л.Ф. Спилин жне т.б. болаша педагогтарды ксіби дайындыын жетілдіру шін педагогикалы іс-рекетті дл осылай арастыруды тиімділігін длелдегені аны.
44.Шыармашыл тла тсінігі.Адам тла болып тумайды, алыптасады. Тланы алыптасуы мен дамуы ш фактора: тегі, ортасы жне трбиесіне тыыз байланысты. зін оршаан ортамен атынасы арылы адамны табии мні ашылып, жаа асиеттері алыптасады. Трбиені сапасы трбиешіні трбие жмысын масатты, жйелі, ксіби шеберлікпен жргізуіне байланысты. Адам леуметтік жйеде трбиеленіп, дамиды, оамда болып жатан іс-рекеттерге кзарасы алыптасады, ныаяды. Тла – бірттас жйе. Жйені басты масаттарыны бірі – жас рпаты оыта отырып жалпы дамыту, еркіндігін алыптастыру, з бетінше ізденуге, шешім абылдауа дадыландыру, жеке асиеттерін ескеру, басшылыа алу, рі арай штау, тлалыа баыттау.Шыармашылы баытты дамуы адамны зін тла сезінуі мен айналасына зіндік кзарасы болуына байланысты. Шыармашылы баытты дамуына денсаулыы, психикалы ызметіні дамуы, негізгі шарты – леуметтік даму жадайы негіз болады.Тланы шыармашылы асиеті кішкентайынан кріне бастайды, себебі, шыармашылы – бала дамуыны алыпты жадайы. Алайда шыармашылыа бейімділік бірте-бірте жоала бастайды, ол балаа да, оама да кері сер етеді. Шыармашылыпен траты жне саналы айналысатын жне з ммкіндігін жзеге асыра алатын адам мір талабына, згермелі ебек шартына, зін-зі трбиелеуге, зін-зі жетілдіруге тез бейімделеді «Шыармашылы» сзіні тркіні «шыару», «ойлар табу» дегенге саяды. Демек жаа нрсе ойлап табу, сол арылы жетістікке ол жеткізу деп тсіну керек. Философиялы сздікте «шыармашылы – айталанбайтын, тарихи оамды мні бар, жоары сатыдаы жаалы ашатын іс-рекет» деп тсіндіріледі. Крнекті психолог Л.Выготский «шыармашылы» деп жаадан ашатын рекетті атаан.Шыармашылыпен траты жне саналы айналысатын жне з ммкіндігін жзеге асыра алатын адам мір талабына, згермелі ебек шартына, зін-зі трбиелеуге, зін-зі жетілдіруге тез бейімделеді.Шыармашыл адам жаашыл, ізденімпаз болады, мірі ызы, масаттарын жзеге асыру барысында з жолын зі ашып, кедергілерді жее алады, здіксіз ала жылжып отырады. Тланы іс-рекетіні, масатыны баыты тікелей леуметтік жадайа байланысты. рбір блік бірін-бірі дамытып отырады да, жан-жаты дамыан леуметтік тланы алыптастырады. Ал, шыармашылы баыттаы адамны ажеттілігі, ызыуы, идеялары масаттарын жйелейді, айындайды. Шыармашыл тла шыармашылы іс-рекетте болады, іс-рекетті барлы трінде шыармашылыпен дамиды. Балалы кезеде шыармашылы баыт оу-трбие рдісінде тиімді дамиды. Нтижесінде баланы білімі, белгілі бір абілеттері артады. Ол р алуан жолмен, сіресе, эстетикалы рдіс ретінде оушыны болмыса жне нерге кзарасын алыптастырады. Болмыс пен нер адам мірінде лкен рл атарады. нер сзсіз шыармашылы салаа жатады. Сонымен шыармашыл тла болу дегеніміз – дниені тану жне жаарту арылы тланы болмыса кзарасын айындауы.
45. Студенттік топ рылымы. Топ — леуметтік ттастытан белгілі бір нышандары негізінде блінетін адамдарды шектеулі шамадаы ауымдастыы; бл нышандар атаратын ызметтеріні сипаты, леуметтік не тапты атыстылыы, даму дегейі жне т.б. болуы ммкін. Топтарды шамасы, рылымы мен рамы здері сол шін топтасан іс-рекетті масаттары мен міндеттеріне арай аныталады. Топ мшелеріні бірлескен ызметіні мазмны топ ішіндегі динамиканы барлы рдістеріне себепкер болады, блар: тлааралы атынастарды дамуы, серіктестерді бір-бірін абылдауы, топты нормалар мен ндылытарды, ынтыматасты жне зара жауаптылы нысандарыны алыптасуы. леуметтік топ; бір топ оушы; Топталып оу. Топ белгілі біріккен іс-рекеттерімен сипатталатын адамдар жиынтыы. Ішкі жне сырты топты асиеттеріне арай топтарды келесі трлерге блуге болады: санына, байланысына, йымшылдыына, ынтыматастыына, тратылыына, тла шін маыздылыына т.с.с.

· 1. Санына байланысты лкен топтар (лттар, партиялар, таптар), шаын топтар (отбасы, ша экипажы).

· 2. Байланысына арай алашы шынайы (сынып, студенттік топ, ндірістік бригада), соы жадайа немесе шарта байланысты (университетті студенттері, аладаы немесе аудандаы мектепті бітірушілер, аладаы зейнеткерлер);

· 3. йымшылдыына арай: йымдасан, ресми (сынып, студенттік топ), йымдаспаан бейресми (кпшілік, жиын, жрт).

· 4. Ынтыматастыына арай ынтыматы жоары дамыан (студенттік топ, ндірістік бригада), ынтымасыз тмен дамыан (бірінші сынып оушылары).

· 5. Тратылыына арай траты (лт, отбасы), траты емес (мерзімдік, уаытша бригадалар).

· 6. Тлаа маыздылыына байланысты эталоиды, референтті (шынайы немесе лгі болатын иялдаы топ), топтар.

· 7. оамныдамуынабайланыстыпрогрессивті (жым), регрессивті.

· 8. Іс-рекеттітрінеарайойын, оу, ебектоптары.