МАЗАСЫЗДАНУ ТУРАЛЫ ПСИХОЛОГ-АЛЫМДАРДЫ ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН ОЙ-ПІКІРЛЕРІ

 

Эмоция мен эмоционалды алыпты негізгі теориялы аспектілерін арастыраннан кейін, біздер енді мазасыздану немесе мазасызды сияты эмоционалды алыпа байланысты азіргі тадаы психологиялы тжырымдамаларды басты аидаларын арастыруа тырысамыз. Біздер талдауымызды мазасыздануды белгілі бір мінез-лыкты реакция деп тсінген бихевиористік кзарастан бастаймыз. Бл баытты психологтары Д. Уатсон, Т. Тарндейк, К. Лешли жне т.б мазасыздануды белгілі бір стимул арылы туындаан жаымсыз процесс деп арастырды. Олар балаларда мазасыздану мен орынышты алыптасу ммкіндігін крсетті [1] .

Бихевиористік баытка реакция ретінде ХХ-шы асырды 50-ші жылдарды аяы, 60-шы жылдарды басында когнитивті психология мектебі пайда болды. Оны крнекті кілдері - С.Шехтер, Дж Келли, Л.Фестингерлер эмоционалды длып пен мазасыздануды тмендегідей арастырды. Яни, "эмоциналды калыптар субъект бір аспект жнінде екі трлі психологиялы білімде боланда пайда болады. Ал мазасыздану – теріс эмоция, дискомфарт кйі жне оны жадайды дрыс шешу жаына згерту жолы аркылы, рі жаа мліметті алу жолы арылы згертуге болады" [1].

Физиологиялы кзарасты станан психологгар Д.Гамбург пен Дж Адамстор мазасыздану алпын соматикалы аурулар табиатымен салыстырды. Олар мазасызды дегейін адам азасыны вегетативті функциясын тіркеу дісі арылы лшеуді сынды. К.Кеннан мазасыздану кезінде адам анында адреналин дегейі жоарылайтындыын анытады. Франкенштейн мен Кинг, кана мехолил кйанда яни мазасыздану барысында ан ысымы тез арада жне біршама уаытка тмендейтіндігін длелдеді.

Мазасыздануды талдау З.Фрейдті тжырымдамасын назардан тыс еш алдырмайды. Осы проблеманы теоиялы трыда зерттеуді бастаан осы З.Фрейд бодды. алым блген мазасыздануды тудыратын жадайлар мыналар:

а) алаан объектіні жоалту мыс, ата-анасынан немесе жаын
досынан айрылан бала т.б

б) махаббат сезіміні жоалуы.

Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливандарды тжырымдамаларына сйкес, мазасыздану леуметтік былыс. Адамдар тумасынан мазасыз болмайды, оларды мазасыз болуа мір жадайлары себепші болады [2] .

Г. Салливан теориясы бойынша, мазасыздану екі трлі болады: невротикалы жне экзистенциалды.

Мазасыз (орак) адамдар: бастауыш мектеп немесе жалпы бала кезенде орыныш сезімі аыра шегіне жетеді, яни олар адамдардан, зге балалардан, ит, найзаайдан т.б орады.

Ресей алымы А.М.Прихожан зіні "Жас спірімдер арасындаы тлааралы мазасыздануа психологиялы талдау" деген ебегін жазды. Ал, алым Н.Имедадзе мектеп жасына дейінгі балаларды мазасыздануы жайлы ты мселені ктерді. Оны пікірінше, мазасыздану "Жеке-дара, сараланан алып-кй жеке басты асиеті. леуметтік ажеттіліктерді анааттандыру шін кауіп туызатын ситуациялара эмоционалды трыда кзкарас, атынасты білдіру".

Н.В. Имедадзені берген анытамасына кптеген кеес дуіріні психологтары В. Белаус, В. Бакеев, В. Кисловская, Т. Купцовалар келісіп, олдады.

Сонымен, мазасыздану дегеніміз — иынды жадайындаы леуметтік ажеттіліктер фрустроциясын бастан кешіру.

Ал, бастан кешулер дегеніміз Л.И.Бажович айтандай-а, ерекше эмоционалды формада ажеттіліктерді анааттандыру дрежесін бейнелейді.

Мазасыздану мен тынышсызды таламусты тітіркендірген кезде байалан (Делгадо).

З.Фрейд ымынша, мазасызданулар орыныштан блек аффектілер мен когнитивті процесстерді осып алады. ажетттіліктерді тйсінген адам ізденістік рекетін рі арай жаластырады. Дамып келе жатан жеке адамны негізгі проблемасы мазасыздануды жою болады. Мазасыздану ктетін немесе алдын-ала болжалан шиеленісті кшеюі немесе анааттанбаудан туады., жне кез-келген жадайда (ол шынды, немесе иялдаы болсын) ауіп тнгенде дамуы бден ммкін [3,4,5,6] .

З.Фрейді психоаналитикалы теориясы XIX гасырда физика мен биология дамыткдн позитивизм климатында сті. Индивид е алдымен сырты леммен зара рекеттестік арылы стап тран крделі энергетикалы жйе деп арастырылды.

XIX асырды аяында социология мен антропология ылымдары дербес пндер ретінде дамып алыптаса бастады. Осы жаа ылымдар тсінігінше, адам кп дрежеде оам жемісі. Психоанализге мазасыздану проблемасы жайлы кптеген ебектер жазан. алымдар Э.Фромм, К.Хорни мен Г.С.Салливандар болды. Э.Фромм "Сйе білу нері", жне "Бостандытан кшу" деген ірі ебектерінде мазасыздануды тек оранысты механизмдер деп атады. [7,8]

К. Хорни Фрейдистік жйені тередетуді жаластыра тседі. Ол "негізгі мазасыздыгы" – ошаулану сезімі немесе баланы злым лемде кмектен тыс алуы", - дейді [7].

Жалпы аланда, баланы ата-аналарымен арым-атынасында ауіпсіздікті жоятынны барлыы мазасыздануды тудырады. ауіпсіздікті сезбей тран, мазасыз бала бойында ошаулану жне дрменсіздік сезімін игеруге арналан трліше стратегиялар дамиды. Ол бала злым немесе, керісінше, те аылды, яни зі жоалтан махабабатты айтаруа дайын болатындай алыптасуы ммкін. Балада шындыка сай емес, зіні бейнесі калыптасуы да ммкін [8].

Гарри Стек Салливан — "психиатрияны тлааралы теориясы деп аталатын жаа тжырымдаманы жасаушы ірі алым. Оны негізгі, маызды аидасы жеке адамды айсыбір гипотетикалы мазмн, маына. Оны негізі – тлааралы арым-атынастар"- деп тсіндіреді. Яни, жеке адамды наты леуметтік ситуациядан тыс зерттеу ммкін емес дейді.

Салливан да Хорни сияты, мазасыздануды тлааралы арым-атынас жемісі деп санайды, жне алашыда анасынан баласына беріледі дейді. Осы мазасыздытан ашуды жолы: адамдар з мінез-лын баылау мен орауды трліше тсілдерін олданады. На осы ораныс шаралары мен жйені алыптастырады. "Мен" адамды мазасызданудан орайды, рі жоары дегейлі зін-зі сыйлау арылы бекиді, зін сыннан да орайды. Салливан да, зге теоретиктер секілді жеке адамды когнитивті жйе деп арастырды. алым длелдеуінше, мазасыздануды жоары дегейі индивидті з ажеттіліктерін анааттандыру тиімділігін тмендетеді, зара тлааралы карым-атынастарды бзады, ойлау процесіні бзылуына септігін тигізеді. Мазасыздану арыны ауіпті аншалыты екендігіне жне орану тсілдеріні тиімділігі аншалыты болуына байланысты болады.

Жалпы аланда, Салливан "мазасыздану мірде бірінші болып оып-білім беруші сер береді", - деп есептейді.

Э.Фромм, К.Хорни жне Г.С.Салдиван тжырымдамалары бойынша айтатын болса, олардаы жалпы болатын ым: мазасыздану леуметтік кбылыс деп есептеледі.

Адамдар табиатынан мазасыз бола оймайды, оларды мір жадай - шарттары мазасыз етеді. Фрейд пікіріне арама-арсы адамдар табиатынан деструктивті емес. Олар деструктивті бола алады, ол шін зін-зі жзеге асыру жолына тсулері тиіс.

Кейбір тжырымдама авторлары мазасыздануды мінез акцентуациясы деп санайды да, мазасыз жеке тлалар деп типтерге бледі. Мысалы, ол авторды бірі К.Леонгард ол былай дейді: "Бала скен сайын мазасыздануы азаяды".

Гуманистік баыттаы психолог-алым В.Франкл мазасызданудан тылуды тсілі ретігіде логотерапияны олдануды сынады [10].

Психикалы кй – алып проблемасы жне оны ішінде эмоционалды кйлер проблемасын те ертеде зерттеген. Ертедегі философтар ебектері негізінде психикалы алып ымы категориалды сипата ие болды. Мысалы, Аристотель бойынша, психикалы алыптар — адам жаныны ерекше кйі. Аристотель ой-пікірлері арылы, психикалы феномендер бірлігі, жиынтыы аффективті сипаттаы жне сана, рі еріктік кй сияты психикалы алыптара блінетіндігі аныталды. (Тален, Плотин, Августин).

Ал, Авицено пікірінше, эмоциялар "жануарлар кшіні" белгілі бір формасы. Ол медицинаны психологиямен біріктіру керек, яни тыыз ылымдар деп санаан алым. И. М.Сеченов эмоционалды кйлерді зерттеуде жаа бір кезеді ашты.

Психикалы кй-алып, оны ішінде мазасыздану, орыныш т.б жайлы XX асырды І-ші жартысында орыс зерттеушілері В.М. Бехтерев, Д.Н. Левитовтар тере зерттеді. Оларды айтуынша, психикалы кй-алып — яни адам психикасыны байалуында немі адам рекетін бояп тратын жне оны танымды іс-рекетімен еріктік аумаы жне ттас жеке тласына байланысты сырты сипаттармен атар жретін кй.

В.Н.Мясищев былай дейді: "психикалы алыптар адамны психикалы рекетіні жалпы функционалды дегейі ретінде болады".