Мажоритарлы сайлау жйесі
САЙЛАУ ЖНЕ САЙЛАУ ЖЙЕЛЕРІ
1. Саяси ылымдардаы сайлау жйесі ымы мен тсінігі.
2. Мажоритарлы сайлау жйесі
3. Бара-бар (пропорционалды) сайлау жйесі
4. Аралас сайлау жйесі
5. азастанды электоратты идеялы-саяси бадарлары
Саяси ылымдардаы сайлау жйесі ымы мен тсінігі.
Кез-келген мемлекетті саяси жйесіні жмыс істеуі шін сайлау жйесі маызды болып табылады, себебі оны сипатынан билікті сайлау органдарыны рамы туелді .
Сайлау жйесі бл ымны ке маынасында –бл сайлауларды тртібін раушы жне билікті кпшілік органдарыны сайлауымен байланысты реттелген оамды атынастарды жиынтыы.
Сайлау жйесі келесі негізгі бліктерден трады:
-сайлау жйесі тар маынасында депутаты мандаттарды блу мен дауыс санын санау тсілі ретінде-сайлау жйесіні саяси –йымдастырушылы ырын бейнеледі;
-сайлау процесі –сайлау жйесіні тікелей йымдастырушылы жолын крсетеді;
-сайлау ы-сайлау жйесіні ыты жаын крсетеді.
Сайлау жйесі сайлаушыларды дауыстарыны нтижесіне байланысты кандидаттар арасында дауысты санау мен депуттаты мандаттарды блу тсілі ретінде дамыан шет елдерде ке олданылатын келесі трлерге блінеді:
-абсолютті кпшілікті мажоритарлы жйесі (мысалы Франция)
-біршама кпшілікті мажоритарлы жйесі (лыбритания)
-ппропорционалды жйе (Австрия, Бельгия, Финлияндия)
-аралас жйе
Мажоритарлы сайлау жйесі
Тарихи бірінші сайлау жйесі мажоритарлы жйе болды.
Мажоритарлы жйе-белгіленген дауысты кпшілігін алан кандидаттар сайланан болып есептелетін сайлау жйесі. Бл андай кпшілік –біршама, абсолютті немесе мамандалан, соан байланысты мажоритарлы жйе бірнеше трге блінеді. Мажоритарлы жйе олданылатын сайлау айматарда кбінесе бір мандатты болады , сол себепті р партия айма бойынша тек бір кандидатты сына алады жне сайлаушы ол кандидата дауыс бере отырып сол немесе басаа дауыс береді. Мажоритарлы жйе кп мандатты айматарда сирек олданылады, бл жадайда р партия айма бойынша з кандидаттарыны толы тізімін сынады жне сайлаушы зі тадаан айма бойынша жекелеген кандидата емес, жалпы барлы партиялы тізімге дауыс береді.
Абсолютті кпшілікті мажоритарлы жйесі –кандидат сайлаушыларды дауысыны абсолютті кпшілігін алуа тиіс , яни айма бойынша берілген дауыстарды жартысынан астамын. Бндай жйені жалпы мазмнын “50пайыз+1” формуласымен тсіндіруге болады.
Дауыстарды крсетілген орытынды саны былай болуы ммкін
-тіркелген сайлаушыларды жалпы саны , авторитарлы жйелердегі (мысалы, КСРО, 1977жылы Конституцияда) мемлекеттерді оспаанда жне іс жзінде ешандай жерде кездеспейді жне ата талап болып табылады;
-кандидата берілген дауыстарды жалпы саны;
-наты берілген дауыстарды жалпы саны , яни дауыс беруді барлы зады талаптарына сай дауыс берген сайлаушыларды саны .
Абсолютті кпшілікті мажоритарлы жйесіні келесі ерекшеліктері бар:
А) сайлаушылар сондай-а бір мандатты сайлау округтері бойынша жргізіледі;
Б) сайлауа сайлаушыларды атысуыны тменгі шегі белгіленеді , яни сайлау нтижесіне жету шін ажетті сайлаушыларды аз саны . Мндай шеке жетпесе , онда сайлау засыз немесе ткізілмеген болып саналады;
В) дауыс беруші сайлаушыларды наты кпшілігі олдаан , тіпті бл кпшілік бір дауысты раса да сол кандидат сайланан болып саналады.
Абсолютті кпшілікті мажоритарлы жйесіні кшті жаы парламентте кпшілікке сйенетін траты кіметті ру ммкіндігі болып табылады.
Абсолютті кпшілкті мажоритарлы жйені кемшілігі
1) жеген кандидаттара арсы берілген дауыстар жоалады. Бл кандидаттара дауыс берген сайлаушылар парламентте з кілдерін ткізе алмайды.
2) Бл сайлау жйесіне жиі сайлауды нтижесіздігі тн, яни кандидаттарды ешайсысы талап етілген дауыстарды кпшілігін ала-алмайды. Бл кандидаттарды оларды арасында дауыстарды блінуіне алып келетін лкен бсекелестігімен амтамасыз етіледі.
Крсетілген кемшіліктерді жеу шін ртрлі тсілдер олданылады.
Ондай тсілдерді бірі айтадан сайлауа тсу. Брын дауыса тскен кандидаттарды ішінен жаа бюллетенге барынша кп дауысты алан екеуіні фамилиясы енгізіледі . Мндай жадайда жйе тек дауыс блінген кезде ана нтиже бермейді. Бдан тылу шін дауыстарды блінуі сайлау мселесімен , не жеребемен шешіледі немесе жасы лкен кандидат сайланан болып саналады.
Екінші жне одан кейінгі турлар сайлау орытындысы аныталанша ткізіледі. Кейбір елдерде екінші турда нтиже біршама кпшілікті мажоритарлы жйесі бойынша аныталады.
Екінші тсіл балама немесе преференциалды дауыс беру деп аталады, ол дауысты санау тртібін крт крделендіруге алып келеді. Балама дауыс беру мні келесілерге саяды.Сайлаушы дауыс бере отырып, бюллетенге енгізілген кандидатты фамилиясына арсы з тадауын ояды. Е бірінші сайлананын алайтын кандидатты фамилиясына арсы “1” санын ояды, одан кейін “2” санымен ол оны негізгі сайланбаан жадайда сайлануын алайтын кандидатты фамилиясын белгілейді, жне осылай жаласа береді.
Е алдымен бірінші тадаулар есептеледі. Егер кандидаттарды біреуі бл кезеде абсолютті кпшілікке ие болса, ол сайланан болып саналады. Сайлауа атысушы кандидаттарды райсысы дауысты абсолютті санын ала-алмаан жадайда, бірінші тадау саны аз , яни “1” санымен белгіленген кандидаттарды бюллетені бл бюллетендерде екінші тадау крсетілгенге сйкес алан кандидаттар арасында блініп беріледі. Басаша айтанда , алан кандидаттарды райсысы екінші префенция санына те бюллетендер санын алады. Осылайша ретімен кандидаттарды біреуі талап етілеген дауыстарды абсолютті санын аланша жаласа береді.
Балама (альтернативті) дауыс беру екінші тура айтадан сайлауа тсу ажеттілігінен шыады, біра та абсолютті кпшілікті мажоритарлы жйесін оны басты ккемшілігі- кілетті емес сипатынан тармайды.
Дауыстар мен депутатты мандаттарды бытырауын жеу шін шін сайлаушы шегі дауыстарды пайызы енгізіледі, онда партия елді шеберінде парламентте орын алу шін алуы тиіс. р трлі елдерде бл шек р трлі . Орташа 3тен 10пайыза дейін. Мысалы, Тркияда сайлау шегі 10 пайыз, Ресейде 5 пайызды райды.
Абсолютті кпшілік мажоритарлы жйесі зіні барынша кп олданысын Франциядан алды.
Біршама кпшілік мажоритарлы жйесі
лемде ке таралан біршама кпшілікті мажоритарлы жйесі болып табылады. Онда сайлаушыларды жеке аланда бсекелестеріні р айсысынан кп дауыс алан кандидат , тіпті оны кпшілік дауысы берілген дауыстарды 50 пайызын рамаса да сайланан болып саналады.
Біршама кпшілікті мажоритарлы жйесі біреу біршама кпшілік дауыс алатындытан рашанда нтижелі.
Бл жйені келесі ерекшеліктері бар:
-онда бір мандатты айматар олданылады;
-дауыс беруге сайлаушыларды атысуыны міндетті минимумы крсетілмейді. Бан арай сайлау егер де бір сайлаушы дауыс берсе де жарамды болады,
-сайлауды нтижесі болмайды, егер де екі жне одан да кп кандидаттар бірдей кп дауыс санын алса. Бл жадайда немесе айтадан дауыс беру белгіленеді, яни екінші тур ткізіледі (бл сирек кездеседі) , онда тек ана енді крсетілген кандидаттар зара бсекелеседі, немесе жаа сайлау ткізіледі.
Біршама кпшіліктікті мажоритарлы жйесіні кемшіліктері
1) бір кандидатты орнына сынылан жадайда ол іс жзінде дауыс берусіз сайланан болып саналады, себебі ол шін бір ана сайлаушы дауыс берсе жеткілікті. Мндай сайлау бл айматы сайлаушыларыны кпшілігін жариялау еркіндігі принципіне елеулі арма-айшы келеді жне мндай негізде сайланан депутат пен оны сайлаушылыары арасында кері байланысты болмауын амтамасыз етеді, бл осы депутатты кілеттілігі дегейін елеулі ысартады;
2) кандидат сайлаушыларды абсолютті азшылыымен сайлануы ммкін, егер де оны арсыластарына берілген дауыстарды жиынты саны оан дауыс берген санынан біршама асып тссе.Бл жадайда осындай жолмен депутаты сайлау сондай-а бл депуттаты кілеттік дегейіні ысаруына алып келеді.
3) Бл жйе саяси партиялара зіні ыпалымен орташа жне аз атынаста ділетті емес, ондай жадайда олар сайлауды жанама трде болан кезде . Егер депуттаттар пунктте келтірілген ереже бойынша сайланса 2) мандаттарды кпшілігін бл жерде сайлаушыларды азшылыы олдаан партия алады.
a. Оан оса мндай жйе жеген партияа парламентте елеулі кпшілікті амтамасыз етеді, ол басаруды аралас жне парламенттік трлерінде траты кімет руа ммкіндік береді.
Біршама кпшілікті мажоритарлы жйесі 43 мемлекетте , оны ішінде АШ, ндістан, лыбритания, Канада жне т.б. парламентті андай да бір палатасын сайлауды жалыз жолы ретінде олданылады.
Маман (квалифицированный) кпшілікті мажоритарлы жйесі
Аныталан кпшілікті мажоритарлы жйесі-бл сирек кездесетін жйе , онда замен белгіленген сайлаушыларды дауысыны аныталан кпшілігін алан депутат сайланан болып саналады жне ереже бойынша рсат етілген дауыстарды абсолютті кпшілігінен асады. Бл жйе сирек кездеседі, себебі абсолютті кпшілік жйеге араанда лі аз нтижесіз. Бл сайлау жйесі Чили мен Италияда олданылады.Италияны Конституциясында (1947) жне 1948 жылы заа сйкес сенаторлар р облыстар шін белгілеген кілеттік нормасына (бір сенатор 200 мы трыннан немесе 100 мынан асатын бліктен) сйкес униноминальды айматар бойынша облыстармен сайланады. Сайлану шін берілген дауыстарды 65пайыздан аз емес ,яни баалы кпшілігін алуы тиіс. Практикада тек аз ана кандидаттар униномальды айматарда жеіске жетеді. Нтиже барлы алан мандаттар облыстар бойынша кілдікті пропорциональды жйесі принципіне сйкес блінеді.