азастанды электоратты идеялы-саяси бадарлары
азастанды электоралды мдениетке тн тлалы тадауды отанды алым Г.. Насимова тмендегі аспектілер бойынша тсіндіреді: ««портреттік» негізде сайлаушылара міткерді ділеттілігі, тртіптілігі, білімділігі, мырзалыы, адамгершілігі, міндеттілігі, батылдыы, аылы, белсенділігі, жас болуы, ашытыы жне адамдарды соынан ерте білуі маызды екен. Ал, ксіби аспект бойынша, біліктілік, іскерлік, жмыса абілеттілігі маызды. леуметтік аспекттіде, адамдара амор жасау, халыты жадайын ойлау маызды» [Насимова Г.ОЭлекторальное поведение граждан: зарубежный опыт и Казахстан: Дисс...канд.полит.наук.-Алматы,2000.
, 110-111 бб].
1990 жылы азастан Республикасында демократиялы ндылытар мен бірге бізді тарихымызда болмаан жаа президенттік институт енгізілді. Осыан орай 1990 жылды суір айында аза КСР- Жоары Кеесі Н.. Назарбаевты президент етіп сайлады. 1991 жылы азанны 16-шы жлдызында азКСР- Жоары Кеесі бірінші рет мемлекетті елбасын сайлау шін бкілхалыты сайлау ткізу туралы кім абылдады. 1991 жылды желтосан айыны 1-ші жлдызында баламалы емес негізде Н.. Назарбаев бкілхалыты сайлау арылы зіні орнына айта сайланды. Ол 95,5% дауыс жинады. Туелсіздік аланнан бастап бізді саяси жйемізде мемлекетті дамуы шін президенттік сайлау маызды орын ала бастады.
1998 жылы ел басшылыы 1999 жылды басында мерзімінен брын сайлау ткізу туралы шешім абылдады. азастанды алымдарды ойынша бл адамды тмендегі себептермен тсіндіруге болады.
1) леуметтік-экономикалы дадарысты ушыуы мен бара арсылыыны суі барысында билік жадайын бекіту ажеттілігі;
2) Оппозицияны белсенді ызметі;
Парламентке оппозиция кілдері кп сайлануынан ауіптеніп президенттік сайлауды парламенттіктен брын ткізу [ Карин Е.Т., Сатпаев Д.А., Илеуова Г.Т., Чеботарев А.Е. и др. Уровень политического риска в Казахстане. –Алматы: Центрально-азиатское агенство политических исследований, 2000.-с.95.].
Сайлау елді саяси дамуында маызды орына ие оиаларды бірі. азастанды оам рбір сайлауда лкен саяси тадаулар жасайды. Сайлаушылар здеріне тн леуметтік-экономикалы жне саяси даму жолын тадайды. азастанны саяси тарихында болан кез келген сайлау елімізді тарихи даму жолын тадау сайлауы болды. Олар кестеде крсетілген.
Кесте №26. Президенттік жне Парламенттік сайлаулар мен референдумдар
| Референдумдар | Президенттік сайлау | Парламенттік сайлау (Мжіліс) |
| 1995 жыл 29 суір Р Президентіні укілеттілігін 2000 жылды 1 желтосанына дейін зарту туралы. | 1991ж. 1 желтосан | 1994 жыл 7 наурыз |
| 1995 жыл 30 Р Конституциясын абылдау туралы. | 1999 жыл 10 атар | 1995 жыл 5 желтосан |
| 2005 жыл 4 желтосан | 1999 жыл 10 азан | |
| 2004 жыл 20 ыркйек | ||
| 2007 жыл 18 тамыз |
Кестеден кріп оттыранымыздай 1991 жылдан бастап, яни туелсіздігімізді 19 жыл ішінде елімізде екі референдум, ш Президенттік жне бес Парламенттік (Мжіліс) сайлау болан екен.
Жалпы осы уаытта елде рылымды дадарыс болатын. Бірттас шаруашылы жйені ыдырауынан экономикалы дадарыс туындады. Нтижесінде орталытанан экономикадан нарыа туге тура келді. Партиялы диктатурадан тылып идеологиялы жне саяси ралуандыа туде саяси дадарыс пайда болды. Аталан дадарыстарды нтижесінде трындарды мір сру дегейі крт тмендеді. оам брын соды «болмаан» байлар мен кедейлерге блінді. оамда психологиялы дадарыс жрді. Осындай оамды згерістерді барысында азастан Республикасы сайлауды саяси тадауды басты ралы ретінде пайдаланды.
Сайлаушыларды Президенттік сайлауа белсенді атысу себептеріне:
- азаматтарды кпшілігі Президент пен мемлекет ымдарына бара-бар арайды, яни мемлекетті нышаны, кепілі ретінде Президентті санайды;
- Президентке деген лкен сенім, мысалы:
«Республиканы дадарыстан шыаратын басару органыны ай субъектісіне міт артасыз ?» деген сауалнамаа мынадай жауаптар алынды:
Кесте № 27. Республиканы дадарыстан шыаратын басару органыны ай субъектісіне міт артасыз ?
| Субъектілер | И | Жо |
| Президент | 71% | 14% |
| Парламент | 38% | 36% |
| кімет | 45% | 32% |
| Саяси партиялар | 20% | 52% |
| Отанды ксіпкерлер | 47% | 24% |
| Шетелдік ксіпкерлер | 42% | 30% |
- баса институттарды беделдеріні тмендігі;
- азаматты оамны жне саяси мдениетті нашар дамуы мемлекетті маызды мселелерін шешуде баса акторды бсекелеске тсуіне ммкіндік бермейді;
- билікті тігінен алыптасуы;
- сайлау бсекелестігіні тмендігі;
. Сайлау жйесіні осы асиетіне азастанды алым, саяси ылымдарыны докторы М.С. Машан былай баа береді: «саяси жйені ызмет етуі жне зін-зі сатауы, оршаан ортаны талаптарымен ауіптеріне жауап беруі, здіксіз атыысты азайтуы оамны алыптасан шиеленісін артикуляциялау, агрегациялау жне институционализациялау ммкіндігіне туелді. азіргі оамды бндай рлді мемлекеттік оргнадар ойнайды.
1999 жылы азастанны саяси дамуында елеулі оиаларды бірі Президент сайлауы болды. Бл сайлау елді дамуындаы иын кезедеріне тап болды. Ел зіні дамуында тпелі кезеді басынан кешірді. оамны мір сру дегейі тмендеді. Жмыссызды, халы саныны азаюы, аржылы иындытар, трындарды оралуыны тмендігі, жеморлы жне т.б. мселелер негізінде Президенттік сайлау тті. Сайлауа атысан сайлаушыларды саныны тмендеуі 1991-1999 жылдары аралыында 8,8 млн. 7,3 млн. дейін тмендеді.
азастан Республикасыны Орталы Сайлау комиссиясыны ресми апараттары бойынша Президенттік сайлауды нтижесі тмендегідей болды.
Кесте № 28. Президенттік сайлаудаы РОСК ресми мліметі
| Сайлауа атысан міткерлер | Тадаан міткерге дауыс берген сайлаушыларды саны | Пайызды лшемі |
| Н. . Назарбаев | 5 846 817 | 79,78 |
| С. А. Абдильдин | 857 386 | 11,70 |
| . Е. асымов | 337 794 | 4,61 |
| Э. . аббасов | 55 708 | 0,76 |
Сайлаушыларды Н.. Назарбаевты тадауы оны леуметтік-экономикалы саясатыны тиімді екенін крсетеді. Болашата траты саяси жадайды сатап экономикалы дамуа ол жеткізуіміз президентке байланысты екендігін электорат тсінді. Сауалнамада тменде крсетілген.
Н.. Назарбаевты сенімді жеіске жетуін азастанды алым А.Н. Нысанбаев келесідей тсіндіреді: «транзиттік оам барысында, азастан осындай елдерді атарында, негізгі ндылытара саяси жйені тратылыы жне леуметтік-экономикалы саланы дамуы жатады. Н.. Назарбаевты арсыластары елді дамуыны стті стратегиясын крсете алмады жне сайлаушыларды жеке психологиялы станымында Президентті ауыстыра алмады».
«Р президентіне міткерлер тменде крсетілген асиеттермен сізге асоциаландырылады» деген сраа тмендегідей нтиже алынды:
Н.. Назарбаев:
Кесте № 29. Р президентіне міткерлер тменде крсетілген асиеттермен сізге асоциаландырылады?
2005 жылды 4 желтосанында азастан Республикасы зіні президентін сайлады. Сайлау алдында жргізілген леуметтанулы сауалнамаа сйенсек азастанды электоратты тадауы мен сайлауа атысу ниеті аныталды. Айталы, сауалнамаа жауап бергендерді 44,4% президенттік сайлауды ызыушылыпен ктіп отырандарын айтты. Электоратты 34% президенттік сайлауа немрайлы арамайтындыын білдіртті, ал тек ана 7,3% сайлау науанына немрайлы екендерін айтты. Сонымен атар, сайлауа атысатын міткерлерді танымалдылыы аныталды. рине бірінші орында Н.. Назарбаев иеленді, оны кзарастары жне идеяларымен сауалнамаа атысандарды 63% таныс, ал, 24% жартылай таныс екен. алан міткерлерде келесідей:
Ж. Тябай - 22,4% жне 18%;
А. Байменов – 11% жне 15,8%;
Е. Абыласымов - 4,6 жне 9,2%;
М. Елеусізов - 3,4 жне 11%.
азастан Республикасындаы модернизациялы процестерді жруі е алдымен еліміздегі демократияны алыптасып дамуына зіні ыпалын тигізеді. Ал, демократияны дамуы электоралды мдениетті дамуына алып келеді. Сайлау жйесіндегі реформалар сол модернизациялы процесті бір блігі болып табылады. Сол згерістерді бірі елімізді сайлау тарихында тіпті парламент тарихындаы алаш рет пропорционалды жйемен сайлану болды. Пропорционалды жйе лемні кптеген елдерінде тжірибеден тіп бекітілген.
Бл жйені бізді ел шін электоратты партиялы бірегейлігін алыптастырып рі арай сайлаушыларды тадауыны басты себебі болады деген міттеміз. Мені ойымша партиялы бірегейлік демократияны элементтеріні немесе белгілеріні бірі болып табылады. Сондытанда, алаш рет пропорционалды сайлау жйесі арылы тетін сайлау кптеген сарапшыларды назарын аудартты.
Бл сайлауа байланысты кптеген леуметтанулы сауалнамалар жргізілді. Кптеген сратара жауап алынды. Мысалы, «Сіз 18 тамызда болатын сайлауа барасыз ба?» деген сраа тмендегідей жауаптар алынды.
Кесте № 30. Сіз сайлауа атысасыз ба?
2007 жылы 18-ші тамызда Парламентті Мжілісіне болан сайлауа электоратты 64,56% атысты. рине, Президенттік жне алдыы парламенттік сайлаулара араанда тмен, дегенмен бл электоратты жартысынан кбі.
Бл сайлауда сайлаушыларды электоралды мдениет анытау иына соты. Себебі, 2007 жылды 21-ші мамырындаы Конституцияа енгізілген толытырулар мен згертулер, тек ана «Р сайлау туралы» заына емес сонымен атар сайлаушыларды бірегейлігіне азда болса з ыпалын тигізді. Алдыы болан сайлауларда электоратты тадауы кп жадайда жеке адамдара атынасты болса, себебі партиялы тізім бойынша тек ана он орын блінген болатын. Сондытанда сайлау барысында партиялы тізім бойынша тадау маызды болмады. Аталан згерістерге сай сайлаушылар 2007 жылды 18 тамызында болан сайлауда партиялы негізде дауыс беруі керек еді. Шын мнінде бізді электорат жадайды аталандай дамуына дайын болмаан еді. Себебі, билікті жргізіп оттыран саясаты электоратты дамуынан бір адам алда жріп отырды. Немесе арба атты алдында жрді. Дегенмен, сайлау болды, сайлаушылар з тадауларын жасады. Аталан згерістерді барлыы электоралды мдениетті алыптасып дамуына ыпалын тигізді. Адамдарды рекеттері атаран істеріні нтижесін кту мен баалауа баытталады. Бл рекеттеріні маыздылыы оан азаматтарды саяси тадау жасауыны себептерімен тсіндіріледі. Дегенмен, сайлаушыларды электоралды тадауы саналы трде жріп отырады.
азастан Республикасыны Президенттiгіне кандидаттарды сыну 2011 жылы 5 апаннан басталады жне 2011 жылы 20 апанда аяталды; 2011 жылы 3 суірге таайындалан азастан Республикасы Президентіні кезектен тыс сайлауын зірлеу мен ткізу жніндегі негізгі іс-шараларды оса беріліп отыран кнтізбелік жоспары (бдан рі – Кнтізбелік жоспар) бекітілді, сонымен атар ол облысты, Астана жне Алматы алалы сайлау комиссияларына сайлауды йымдастыру мен ткізуді амтамасыз ету шін жіберілді. Айтылан аулы жне апарат баралы апарат ралдарында жарияланып, сайлау ойдаыдай заа сйкес тті деп шетелдік жне отанды баылаушылар баалады.
Президент сайлауы республикалы бюджеттен аржыландырылды. Кандидаттарды баралы сайлауалды шараларын ткізуге жне кандидаттарды сайлау занамасымен кзделген гіт материалдарын шыаруа байланысты шыындары, сондай-а кандидаттарды кліктік шыындары Орталы сайлау комиссиясы белгілеген млшерде бюджеттік аражат есебінен телді.