Негізгі жне осымша дебиеттерді тізімі 1 страница
6.1. Негізгі дебиеттер:
1.Жамбылов Д. Саясаттану. А., 2003
2.уанды Е. Саясаттану. А., 2001
3.Байдельдинов Л. А. Теориялы саясаттану. А., 2005
4.Мазмов М. Т. Саясаттану негіздері. Дріс курсы. скемен, 2002
5.Рахметов . Саясаттану. А., 2005
6.2. осымша дебиеттер:
1. Абдильдина Х.С. Саясаттану. Оу ралы. Астана, 2007
2. Антропология мировой политической мысли, в 5-и томах
3. Назарбаев Н. . азастан-2030. азастан халыны дамуы мен л-ауатыны артуыны стратегиялы бадарламасы. А.,1997
Білімді баылау
Аудиторлы саба барысында аымды баылау ткізу жоспарланан, СЖ жне СОЖ орындауды сапасын баылау арастырылан, коллоквиум жне тест трінде екі аралы баылау жоспарланан; емтихан тріндегі орытынды баылау жзеге асырылады.
Аымды баылау– 20%
СОЖ жне СЖ– 20%
Аралы баылау:
коллоквиум – 10%
тестілеу – 10%
Аымды жне аралы баылау 60%-дан кем емес
орытынды аттестация - 40 %
8) Оу пніні саясаты
«Саясаттану» пні міндетті пн болып табылады. Оу жктемесіні клемі 2кредитті райды, оны ішінде 15саат - дріс, 15саат-семинарлы сабатар, 30саат-СЖ
Оу пніні талаптары
Аудиториялы сабатара міндетті трде атысу, саба барысындаы сратарды талылауа белсене атысу, оу-дістемелік ралдар мен негізгі дебиеттер бойынша дріс жне семинар сабатарына алдын-ала дайынды, СЖ-ді сапалы жне уаытында орындау, баылауды барлы тріне атысу. (аымды баылау, СЖ баылау, аралы баылау, орытынды баылау)
- Оу пні бойынша глоссарий
Абсолютизм – жоары кімет билігі шексіз жеке – дара бір адамны олында тран мемлекеттік басаруды трі.
Абсентеизм –халытысаяси мірге немрайлы, селос арауы, азаматты міндетті атарудан бас тартуы.
Авантюризм –саясата, билік жргізуде жне т.с.с. белгілі бір масат-мддеге жету шін кдікті, шблі жолмен оай олжа іздеушілік.
Автархия– елді экономикасын баса елдерді экономикасынан ошауландыруа баытталанлтты масат.
Автократия –бір адама жоары кімет билігін шексіз беру басаруды немесе осындай басарушылы орган мемлекетті айтады. Сонымен атар азіргі саясаттануда ол саяси билікті бліспей, ттас басаруа тырысан адам, не адам тобын атау шін де пайдаланылады.
Автономия– бір мемлекетті шеберінде зін – зі басаруа ы берілген саяси – лтты рылым.
Авторитаризм –жеке адамны билігіне негізделген, басаруда кшке сйенетін мемлекеттік саяси тртіп. Мнда атарушы билік стемдік етеді. Ол кбінесі саяси жадайа белсене араласатын скер кшіне сйенеді. Мемлекетті сайлау органдары шектеледі.
Агрессия –баса елдерді жерін тартып алу, егемендігінен айыру немесе шектеу, халын кшпен баындыру масатымен арулы шабуыл жасау.
Адам –жер бетіндегі тірі организмдерді жоары сатысы, саяси – оамды атынастарды негізгі субъектісі мен объектісі.
Адам ытары –белгілі бір игілік, мір сруді амтамасыз ететін адамдар мен мемлекет арасындаы ережелерді зара атынстары, кепілдіктері.
Азаматты оам –жеке тланы емін-еркін дамуын амтамсыз ететін оамны кйі. Бл оамда мемлекетті жеке адам міріне араласуына шек ойылады. Онда адамны халыаралы дрежеде танылан ережелерге сай ытары саталады.
Айматы –белгілі бір жерге, облыса, кршілес бірнеше елге атынасты бір нрсе.
Аккредитация –1) шет мемлекетте кілеттілікке ие болу, сенім грамотасын тапсыру; 2) аша алуа немесе сауда операцияларын жасауа кілеттілік.
Алуанды –оамды мір субъектілеріні (топтарды, тартарды, лттарды жне т.б.) экономикалы, леуметтік, идеологиялы, мдени, діни, жне т.т. мдделерді алуан трлілігін білдіретін пікір сайысы, билеуші жне оппозициядаы партияларды кімет билікті орталытануына, бір партияны немесе саяси кшті олына шоырлануына арсы тосауыл ояды.
Альтернатива –бірнеше ммкіндікті ішінен мселені шешімін тадап, бірін ана талап алу.
Альянс – орта масаттара жету шін келісім шарт негізінде жасалан йымдарды одаы, бірлестігі. детте жаымсыз, келесіз маынада пайдаланылады.
Анархизм – жеке адамды мемлекеттік биліктен таруа баытталан леуметтік – саяси аым. Оны жатаушылар кштеу арылы еріксіз кндіретін органдарды азаматтарды еркін ассоциацияларымен алмастырылары келеді.
Анархия – 1) мемлекеттік биліксіз р трлі ауымдастытар, бірлестіктер, одатар арылы зін-зі басаратын оам руа тырысушылы; 2) йреншікті мірде тртіпсіздікті , жнсіздікті, засыздыты басшылыты жотыын білдіреді.
Аннекция – баса мемлекетті, халыты жерін ттас, я бір блігін кштеп жаулап алу немесе басаа алып берушілік.
Антагонизм – мдделі арама – арсы кштерді, остасан топтар, партиялар жне т.б. араатынасыны шиеленіскен трі.
Антисемитизм – еврейлерге арсы баытталан, оларды удалауа арналан саясат пен идеологияны трі.
Апартеид – нсілдік жаынан блу, орлау саясаты. Ол сайлау ыынан айыру, бірдей ебекке тмен аы тлеу, кшіп – онуды шектеу жне т.с.с. крініс береді.
Апартидтер – ешбір мемлекетті азаматы болып саналмайтын адамдар. Олар ай елде трса, сол елді заына баынады, біра саяси ытары болмайды.
Аристократия А сйектер улеті, билік жргізетін мемлекеттік басаруды трі.
Ассамблея –халыаралы йым мшелеріні жалпы жиналысы.
Ассоциация – белгілі бір саяси, ылыми, шаруашылы, мдени жне т.б. масаттара жету шін йымдасан адамдар немесе мекемелерді бірлестігі.
Астыртын партиялар – за бойынша тыйым саланып, жмысын астыртын, жасырын жргізген партиялар. детте, олар стемдік етіп отыран рылысты кшпен згертуді масат етеді.
Атарушы билік – билікті тарматалуы негізінде істейтін мемлекеттік басару орындарыны жйесі. Оан кімет пен кімшілік жатады. Парламенттік республикаларда оларды за шыарушы кілдік органдар алыптастырады. Сондытан атарушы билік алдында есеп береді.
леуметтік саясат – оамны е жасы дамуын амтамсыз етуге, леуметтік мдделер мен ажеттіліктерді анааттандыруа лайыты мір салтын орнатуа баытталан саяси шешімдер мен іс-рекеттер жиынтыы. Оан е алдымен халыты трмыс жадайын жасарту, жалаыны ктеру, денсаулы сатау, білімін ктеру, трын ймен амтамасыз ету жне т.б. жатады.
мбебап партиялар – мше санын емес, сайлаушылар санын кбейтуге тырысан партиялар. Сондытан оларды сайлаушылар партиясы деп те атайды. Мнда леуметтік, этникалы, діни жне т.б. згешеліктеріне мн берілмейді. (мндай партияларды саны соы жылдарда Еуропа мен Аметика елдерінде етек алуда).
Бейсаясатты – азаматтарды, халыты бір блігіні саясата, саяси мірге самарау, парысыз, теріс кзарасы, атынасы.
Бейтараптылы – 1) екі жаты айтыс, талас, дау-жанжалдарына кіріспеушілік; 2) соысан елдерді жатап, соыса кіріспеу міндетін алан мемлекетті халыаралы ыты мртебесі жне сол баытта жргізілген саясаты.
Билеуші партиялар – олдарына мемлекеттік билік тиген, оам дамуыны басты баыттары мен сипатын айындауа ммкіндік алан партиялар.
Билль – 1) АШ-та лыбританияда жне т.б. елдерде парламентті арауына сынылан зажобасы; 2) жеке задарды аты, мысалы, ытар туралы.
Билік– 1) адамдарды іс-рекетіне, ызметіне, тадырына белгілі бір адамдарды (бедел, жігер, ы, зорлы) кмегімен сер ету ммкіншілігі;
2) адамдара саяси билік жргізу; 3) мемлекеттік органдарды жйесі; 4) мемлекеттік жнекімшілік кілеттілігі бар адамдары, органдары.
Билікті тарматалуы – демократиялы саяси жйе ойдаыдай з ісін атару шін жне билікті, субъектілеріне арай мемлекеттік билікті за шыарушы, атарушы, сот билігі етіп ш тармаа блу. Егер билікті бір тармаы озбырлы етсе, андай адам болмасые оны екінші тармаына арыз бере алады.
Блокада – з дегендерін істету шін арсы жаты жерін немесе бір блігін оршауа алып, сырт лемнен бліп тастау. Ол саяси, экономикалы, скери, дипломатиялы жне т.с.с. трінде болуы ммкін.
Бойкот – 1) зіні экономикалы немесе саяси талаптарын орындату масатында жеке адаммен, йыммен, мемлекетпен толы немесе ішінара атынастарды тотату; 2) сол масата белгілі бір міндеттерді орындаудан бас тарту; 3) кіметті органдарды сайлауа атысудан бас тарту; 4) наразылы ретінде біреумен арым – атынасты зу.
Бипатридтер – бір мезгілде екі немесе одан да кп мемлекеттерді азаматы болып есептелуі.
Босындар – удалау, скери іс-рекетті немесе ерекше жадайлара байланысты траты тран елін тастап кеткен адамадар.
Брифинг – кіметті жеке мселелер бойынша немесе халыаралы келіссзге атысушыларды келісімімен оны барысы туралы хабарлама жасау шін ресми адамадарды апарат ралдары кілдерімен кездесу.
Баралы партиялар – немі жатап дауыс беретін сайлаушылары, сшелері, белсенділері кп партиялар. Оларды ресми мшелері болмайды. Партиялы билет алып, мшелік жарна тлемейді.
Брмалаушылы – з масатына жету шін шындыты брмалау, жасандылы, жаланды.
Блік – бір топ адамны мемлекеттік ткеріс жасау масатымен жасаан іс-рекет.
Бюрократ 1) азаматтарды мддесіне нсан келтіріп, з міндеттерді формальды трде атаратын ызмет адамы; 2) басаруды бюрократиялы жйесіне жататын ресми ызметтегі адам.
Бюрократизм – істі мніне немрайлы, формальды арау, істі кпке созу.
Бихевиоризм – жеке адамдар мен топтарды іс-рекетін талдауа негізделгендістемелік баыт.
Вето – тыйым салу; вето ыы – за шыаратын адамдарды араына тыйым салу немесе заны кшін тотату.
Визит – халыаралы байланыстарды дамытуа ондаы крделі мселелерді шешуге баытталан трі. Мысалы, оан мемлекет тарапынан кімет басшылары, ресми делегацияларды кездесулері жатады.
Волютаризм – саяси серкелерді оамды мір жадайларымен санаспай, з бетімен кштеу дістеріне сйеніп жргізілген саясаты.
Вотум – кіметке я оны кейбір мшелеріне сенім білдіру (вотум доверия) немесе сенім білдірмеу (ветум недоверия) масатында сайлау арылы абылданан шешім.
Геноцид – адамдарды шыу тегіне, бір лтты, дінні кілі болуына байланысты дейі ыру немесе удалау.
Геосаясат – сырты саясатты географиялы факторлара (аумаына, ауа райына, азба байлытарына т.б.) байланысты жргізетін саясат.
Геронтократия – асаалды билік жргізу принципі. Басаруды бл трі алашы ауымды оама тн. Сонымен атар кімет билігі жасы келген адамдарды олында тран мемлекеттерге де байланысты айтылады.
Глобальдылы – бкіл жер шарын амтитын, лемдік мселелерді шешуге арналан ылыми баыт.
Гуманизм – айта ркендеу дуірінде дін мен (феодалды) феодализм рсауынан адам баласын босатып, еркін жетілуді масат еткен леуметтік озалыс. Саяси салада адамдарды леуметтік-экономикалы, саяси кзарастар, идеялар жйесін білдіреді.
Дуір – оамны, табиатты, саясаттын, ылымны, жалпы зіндік ерекшеліктері бар за кезе.
Деидеологизация – идеологиялы серінсіз, таза ылымды жасауа, оамды прогресті идеологиядан аластатуа тырысушылы.
Декларация – кіметті, саяси партияны, халыаралы йымны атынан андай болмасын негізгі аидаларды, масат мдделерді жариялайтын млімдеме.
Делегат – съезде, конференцияларда, конргесте жне т.с.с. мемлекетті, йымны, партияны масатын кздейтін кіл.
Демагогия – з мастына шін адамдара жалан уделер беру, деректерді брмалау жне т.т. арылы сер ететін саяси рекетті трі. Кнделікті трмыста бос сз, шатпа деген маынаны білдіреді.
Демократия – халы билігін, задылыты мойындап азаматтарды тедігін, ытары мен бстандытарын адірлеуге негізделген мемлекеттік органдарды сайланып ойылуын жне оларды жмысы халыты баылауында болуын, адамдарды экономикалы жне саяси озалуын, шешім абылдананда азшылыты кпшілікке баынуын, сонымен атар азшылыты да пікірі еске алынуын жне т.б. алайтын оамны саяси жне экономикалы рылыс трі. Бл – тарихи ым. Адамзат тарихыны даму кезедеріне сай оны принциптері згеріп, байалып отырады.
Демократиялы партиялар – басалара тзімділікпен, тсіністікпен арайтын, пікір адалдыын жатайтын партиялар. Олар идеологиялы фактора онша мн бермейді.
Денонсация– келісілген екі жаты халыаралы шартты бзыландыын млімдеу. детте, ол туралы екінші мемлекетке алдын ала ескертіледі.
Деполитизация –белгілі бір йым, органдарды жне т.б.жмысын саясатты ыпалынан шыаруа тырысушылы.
Депортация –жеке адамдарды, халытарды (оларды бір блігін) еріксіз, кшпен жер аудару. Мысалы, Кеес Одаы кезінде немістер, шешендер, ингуштар.ырым татарлары, месхеттік тріктер, крістер жне т.б. осындай халге душар болды.
Держава –зор, скери, экономикалы потенциалы бар жне дниежзілік саясат пен халыаралы атынаста басты рл ойнайтын ірі жне берік мемлекет.
Деспотизм– 1) кіметті толы бассыздыына, ол астындаы азаматтарды еріксіздігіне негізделген мемлекеттік рылысты жйесі; 2) жеке адамны бостандыын мейірісіз, атал басып шаншу тсілі.
Деспотия шексіз жне дара билеуді бір трі.
Децентрализация –орталы басару жйесіні жергілікті жерге з билгіні блігін беруі.
Диверсификация– мселені р трлі, жан-жаты аралуы, дамуы, саяси шексіз билеп тстеуші.
Диктатор замен санаспай, кштеу мен удалауа сйенетін шексіз билеп тстеуші.
Диктатура – арулы кшке сйенетін, замен шектелмеген шексіз мемлекеттік билік. Ол кбінесе леуметтік-экономикалы кйзеліс, саяси кресті шиеленіскен шаында, тпелі кезедерде, кімет басына кшпен келгенде жне т.с.с. пайда болады.
Дипломатия – кіметті халыаралы саясаты жніндегі іс-рекеті.
Директива – жоары органдарды тменгі басшылара берген йарымы, жарлыы.
Дискриминация – нсіліне, лтына, дініне немесе саяси кзарастарына жне т.б. байланысты адамдарды ыынан айыру я шектеу. Мысалы, сайлау ыынан айыру, азаматтыты берсеу, жмыса абылдамау не шыару т.т.
Диссидент – стемдік етуші, билеуші идеологиямен келіспеген адам. 70 жылдарда КСРО-да оа міріні р трлі, арсы шыан адамдарды айтады.
Догматизм – натылы жадайда мір жне тжірибелік жаалы, жетістіктерін ескермей, атып алан бір жаты аидалара негізделген ойлау, дние тану тсілі. Саясатта ол бір кездерде алыптасан ой-пікірлерді, діс-тсілдерді блжамайтындай кріп, есекрген ережелерді, алыптасуды, кзарастарды згертпей сатаысы келеді. Сондытан ол оамны леуметтік – экономикалы, саяси згерістеріне ілесе алмай, кбіне оны ала жылжуына кедергі жасайды, саяси ойды тоырауына келеді.
Егемендік – мемлекетті, халыты, лтты, адамны саяси туелсізідігі. Мемлекеттік егемендік деп шетелді араласуына жол бермейтін мемлекетті ішкі жне сырты істері мен атынастарындаы саяси туелсіздігі жне елді басаруда шешімдер абылдауда, жоары билік жргізудегі еркіндігі н айтады. Егемендікті саяси, экономикалы, ыты жатары болады.
Еуропарламент – Еуропалы бірлестікті 12 елін амтитын мемлекетаралы саяси мекеме. Оан кіретіндер: Бельгия, Германия, Дания, Ирландия, Испания, Италия, Люксембург, Нидерланды, Португалия, лыбритания, Франция. Ол бес жылда бір рет осы елдер халытарыны тура дауыс беруі арылы сайланады. Оны мжілісінде Еуропа рлыыны дамуына байланысты негізгі мселелер аралады.
Еуроцентризм ылым, білім, мдениет, дебиет, нер жне т.б. наыз жетістіктері тек Еуропада ана дамыды деп длелдеуге тырысатын ылыми тжырым.
Жалпы азаматты ндылытар – бкіл адамзатты тжірибесінен туан адагершілік азыналар. Олар адамдарды адамгершілік туралы ой-пікірлерін білдіреді.
Жааран колониализм (цооколониализм) – брыны отаршы елдерді туелсіздігін алан мемлекеттерді экономикалы, саяси, скери, мдени, идеологиялы жне т.с.с. діс-тсілдерді шебер пайдалану арылы з ыпалында стау, ісіне араласу, ысым жасау саясаты.
Жааран консерватизм (неоконсерватизм) – брыны алыптасан дстрлі азыналар мен арман – мраттарды сатап, оларды мірді бгінгі талабына сай жаыруа тырысан. Батыс саясаттану ылымындаы аым. Ол бізді асырымызды 70 жылдарыны екінші жартысында пайда болан. Белсенді кілдері: Д.Белл, И.кристони, С.липсет жне т.б.
Жааран либерализм (неолиберализм) – дстрлі либерализмні аидаларын сатап, оларды XX асырды жаа талаптарына сай згертуші идеялы – саяси аым.
Мысалы, брыны либерализм мемлекет экономикаа араласпасын дейтін. азір леуметтік – экономикалы жне т.б. мселелерді кейбір жерлерін мемлекетті реттегенін жн креді.
Мемлекетті бюрократиялануына, адамны жеке міріне араласпауына жне т.с.с. арсы шыады.
Жааша саяси ойлау – КСРО мен СОКП басшыларыны жалпы азаматты мраттар мен ндылытарды басшылыа алып, брыны «ыри аба соыс» алпынан бас тартуы. 80 жылдарды ортасында оан себеп боландар:
1) ядролы космосты дуірде мемлекеттер, блоктар арасында атыысты болимау керектігін тсіну;
2) аламды мселелрді маызды орын алуы т.с.с.
Жасылдар – айналадаы ортаны орап, жер бетінде тірішілікті сатау шін кресетін халыаралы сипаты бар экологиялы озалыс. 70 жылдарды екінші жартысында ол озалыстардын партиялар пайда болды. Ондай партиялар азір барлы елдерде дерлік бар.
«Жасылдарды» экологиялы озалысы бгінгі тада маызды рл атарады жне бірталай табыстара жетті.
Мысалы, олар 1978 жылы Австралияда, ГФР-да атом электр станцияларын салуа тыйым салдырды.
Жеке баса табынушылы – саяси айраткерді шексіз дріптеу. Ол азаматтарды демократиялы ытары тапталан, жаншылан елдерде дамиды. Бір партиялы кімшілік кезінде біратар социалистік елдерде етек алды.
Мысалы, Мао-Цзе-Дун, Ким Ир Сен, Броз Тито, Эрнер Ходжа жне т.с.с. Жеке баса табынушылы тумауы шін демократияны барынша дамыту, азаматты, ыты мемлекетті орнату керек.
Жекешелендіру –мемлекеттік менщікті (ксіпорын, трын й, клік ралдары жне т.б.) жеке меншікке беру немесе сату. Ол – нарыты экономикаа ту шін ажетті шартты бірі.
За – оамдаы атынастарды ртрлі сфераларын реттейтін ыты нормаларды жиынтыы. зіне Конституцияны, за жне нормативті актілерді біріктіреді.
За жобасы – Парламент палаталарыны кез келген задарды абылдауа байланысты е жиі олданылатын сыныстарыны негізгі трлеріні бірі.
За шыарушы билік – за шыарушымен, оны бекіту, згерту немес жоюмен айналысатын билік, парламент. Ол за абылдайды, салы салуды анытайды, кіметті таайындайды, бюджетті бекітеді, скерді амтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты йымдастырады, халыаралы келісім шарттарды абылдайды, саясатты маызыды ішкі жне сырты баытын айындайды. Оын жмысына конституция атынан органдар баылау жасайды.
Идеал – саяси салада саясатты жасап, оны жзеге асырушыларды алдына ойан жоары саяси арман – мраты.