Негізгі жне осымша дебиеттерді тізімі 3 страница

Оппозиция-1)саясата, саяси іс-рекетке, айраткерге арсылы крсету; 2) партияны не оны бір блігіні билік етуші элитаа, кпшілікті немесе стемдік етуші пікірге арсы труы.Демократиялы елдерге парламенттік оппозицияны деттегі, дрыс жадай деп санамайды. Олар билеушілерге арсы тежемелік, тепе-тедік ызмет атарады.

Оппозициялы партиялар- здеріні конституциялы ытарын, парламент мінбесін, баралы апарат ралдарын пайдаланып, белгілі бір оамды пікір тудыру арылы билеуші партияа ыпал жасауа тырысан партиялар. Олар басарушы партияны саясатына сын кзбен арайды.

Охлократия-оамды мір жадайына анааттанбай мемлекеттік мекемелерді басып алып, ойран салан, демократияны теріс тсінген тобыр билігі.

ктемшілдік- жеке адамны билігіне негізделген, басаруда кшке сйенетін мемлекеттік- саяси тртіп. Мнда атарушы билік стемдік етеді. Парламент боланымен ол кеесті органа айналады. Тоталитарлы тртіппен салыстыранда мнда кпшілік партия, бірыай идеология болмайды жне экономика баылауа алынбайды.Тоталитарлы тртіпті баса белгілері негізінен саталады. Ол кбінесе саяси жадайа белсене араласатын скер кшіне сйенеді.Мемлекетті сайлау органдары шектеледі.

ркениеттілік-1)оамны, адамзатты материалды жне рухани даму дегейі. 2)мдениетті синонимі 3)Л.морган, Ф.Энгельстерді крсетуінше, оам дамуына варварлытан кейінгі сатысы.

кіметті блу- кіметті іске асыру принципі мен механизмі. Соны негізінде укілеттілік пен функцияны дифференциалдауды амтамасыз ету, саяси институттарды йлестіру, кооперациялау жне оптималды йлестіру.

Пакт-халыаралы келісім.

Парадигма-жасалатын згерістерді нтижесінде туатын болашатаы оамды былысты лгісі, бейнесі. Сонымен атар з пікірін, кзарасын салыстырып, длелдеу шін тарихтан алынан мысал ретінде де олданылады.

Парафинирование-халыаралы келісімге укілдерді алдын ала ол оюы жне оны жеке баптарын малдау арылы келісімні тексіне олдану крсетеді.

Паритет-мемлекеттер арасындаы саяси жне скери арулы кштерді тепе-тедігі.

Парламент-жоары сайланбалы кілдік жне за шыаратын орган. р елде р трлі аталады.Мысалы, АШ-та, Польша мен Финляндияда-сейм. Краш пен Тркияда-мжіліс, Германияда-федеральды жиналыс, Израильде-кнессет, Норвегияда-стартинг, лыбританияда-Парламент, Францияда-лтты жиналыс дейді.

Парламенттік Республика-конструкция бойынша жоары билік иесі парламент болып саналатын мемлекеттік рылысты трін айтады. Мнда кіметті парламент алыптастырады, соан сондытан туелді болады. Парламент бюджетті бекітеді, халыты белгілейді, соттарды рады, халыаралы келісімшарттарды абылдайды, соыс аша алады, скерлерді амтамасыз етеді жне т.с.с. айналады. Кптеген елдерді парламенті екі палатадан трады.

Пауперизм-біраз халыты айыршылануы, жаппай жарлы-жасыбайлы.

Пацифизм-соысты андай тріне болмасын арсы трып,бейбітшілікті жатайтын аым, озалыс. Ол XIX асырдыжартысында пайда болды.

Пентагон-Вашингтон аласыны асында АШ-ты скери министрлігі орналасан имарат. Жанама маынада Американы скери штатын да осылай атайды.

Перманенттік-траты, здіксіз жаласа беретін.Мысалы, К.Маркс перманенттік революция туралы айтан болатын.

Петиция-жазбаша жоары кіметке жолданатын жымды трде жазылан тініш.

Плебисцит-ерекше маызды мселе туралы барлы халыты пікірін срау, анытау.

Плутократия-1) мемлекеттік билік байлара баынышты болан саяси рылыс. 2) байларды билігі 3)ашаны стемдігі.

Позиция-1)белгілі бір мселеге, іске станан кзарас пікір.2)орналасу орны, баыт.

Полемология-соысты жне арулы атыысты себептерін, мнін,ерекшелігін, зардап салдарын жне т.с.с. жан-жаты зерттейтін ылым. Ол екінші дниежзілік соыстан кейін Франция, Голландия, Италия елдерінде т.б.

Полис-ежелгі грек елінде оам мен мемлекетті саяси экономикалы йымы, ала мемлекеті.

Прагматизм-ала ойылан масата іс жзінде жету шін стаан баыт. Кбіне адамгершілік аидаларымен санаспай,натылы нтижеге жетуге тырысады.

Прембула-халыаралы келісімні,конституция, декларация жне т.б. задысыз жаттарды кіріспе блімі.

Президент-1) республикалы басару орын алан елдердегі белгілі бір мерзімге сайланан мемлекет басшысы. 2) сайлап ойылатын басшы,оамды, ылыми мекемелерді, коорпорация, компания жне т.б. траасы.

Президенттік басару-1)конституцияда крсетілген зін зі басару институттары ызметтерін тотатып, кімшілік бірлестіктерді басшылыты президент таайындаан кілдер арылы жргізуі. 2) конституцияда крсетілгендей президентке мемлекет шеберінде ттенше кілеттік беру. детте, мндай жадайда демократиялы институттар ызметтерін тотатады.

Президенттік республика-конституция бойынша жоары билікті президент жргізетін республикалы басаруды трі. Егер президентті парламент немесе халы сайлауы ммкін. Президент кіметті зі таайындайды жне зі басарады. Мндай билік алаш рет АШ-та орнады.Бізді .Р.-да да осындай билік трі.

Прерогатива-Белгілі бір мекемені немесе лауазымды адамны жеке-дара ыы. Мысалы, президентті немесе парламентті за негізінде бекітілген ытары бар.

Пресс-конференция-белгілі бір мселені баяндап, тсіндіру шін мемлекет саяси жне оам айраткерлеріні баспасз кілдерімен кездесуі.

Престиж-оамда алыптасан нормалара сйкес беделді, абыройлы орын, лауазымды адам, оамды – саяси мекеме, леуметтік жадай.

Прогресс-ала арай деп, дамуды білдіретін баыт.

Пролонгация- белгілі бір саяси келісім шартты мерзімін созу.

Промульгация- мемлекет шеберінде жасалан жаалы, згерісті жариялау.

Протекториат-кшті мемлекетті лсіз мемлекетті формальды трде аморлыа алуы. Кбіне мндай жадай лсізді толы жаулап, жерін осып алуды амалы болып шыады. Мысалы, XXасырды бас кезінде Жапония Кореяны алдымен протекторат етті, кейін оны зіне осып алды.

Протекционизм-1)лтты экономиканы шетелдік бсекелестерден орау шін жргізілген мемлекеттік саясат 2)жасы ызметкерлерге білімділігі, абілеттілігі, іскерлігіне арай емес, тамыр-таныстыы арылы орналасу немесе билік басындаы адамдарды здеріне керек істерге аморлы жасауы.

Радикализм-партияны, озалысты, фракцияны, жеке басшыны жне т.с.с оамда алыптасан жадайды згертуге масатымен жасалатын батыл іс-рекеті, имылы. детте, оппазициядаы кштер билік басындаыларды ызметін тартыншаты, жасаншаты,баяулы жасап отыр деп кінлайды.

Ратификация- мемлекеттер арасындаы жасалан шартты жоары кімет орындарыны бекітілуі. Бан кейін мемлекеттер ратификациялы грамота деген жатпен алмасады да,келісім-шарт кшіне енеді.

Реабилитация-жазысыз айыпталан адамды атап, жасы атын алпына келтіру.

Реакция- 1)белгілі бір рекетке жауап ретіндегі іс-имыл; 2) оамды прогреска арсы баытталан, кні ткен тртіпті орнатысы келетін саясат. Ол, детте,жаппай зорлы-зомбылы, кш жмсауды, экономикалы саяси езгіні кшеюіне, еркін ой-пікірді удалауда крініс береді.

Реакциялы партиялар-оам дамуындаы тіп кеткен формациялара немесе дуірлерге айтып оралуды кксеуші партиялар.

Реваншизм-жеілген мемлкетті жаа соыс арылы брыны жерін айтаруа немесе саяси кшті алашы жадайды алпына келтіруге тырысады.

Революция-оамны барлы леуметтік-экономикалы саяси рылымындаы тбегейлі сапалы ткеріс.Оны біртіндеп, аырын дамитын эволюциядан жне ішінара згерістер жасайтын реформадан айырмасы зор.Ол кпшілік кштерді озалысы келтіріп, революциялы ситуацияны тудыратын объективтік згерістер нтижесінде пайда болады. Оны озаушы кшіне стемдік етіп отыран оамды рылысты латып, одан жоары прогресті рылысты орнатысы келген таптар, леуметтік топтар жатады. Революциялы рылысты субъектісіне жне оны ала ойан масатына байланысты революцияны буржуазиялы, буржуазиялы-демократиялы, лт-азатты жне т.с.с. етіп бледі. Революция оамны дамуын орасан зор жеделдетеді.

Революциялы партиялар-оамды мірді тбегейлі згертуге тырысан партиялар.

Регент-монархиялы елдерде монархты жасы толмаандыына, за науаса шалдыуы немесе орнында болмауына байланысты мемлекеттік уаытша басаруа таайындалан адам.

Регресс-кері шегінушілік, бірденені дамуында туан лдыраушылы, згерісті нашар жаа бет алуы.

Резиденция-мемлекет немесе кімет басшысыны, ірі кімшілік ызметті атарушы адамны траты орны. Онда жоары дегейдегі саяси айраткерлер кездесіп, маызды шешімдер абылданады. Ол жазы, ысы , аланы сыртындаы болып жне т.с.с. болуы ммкін.

Реидеологизация-ішкі жне сырты саясатты жргізгенде идеологиялы нсауларды, азыналарды басшылыа алу. Ол идеологиясыздануа арсы теория ретінде Батыс елдерінде осы асырды 70-80жылдарында пайда болды.

Рейтинг-йымны, мекемені, жеке адамны іс-рекетін, ызметін баалаанда оны андай дрежеде екендігін білдіретін санды крсеткіш.Ол сайлау, сра-жауап жне т.б. крсеткіштер негізінде жасалады.

Репарация-соысты бастап, біра жеіліп алан мемлекетті жеген мемлекетке толы немесе жарым-жартылай слыс шыынын тлеуі.

Репатриация-соыс кезінде ттындалан адамдарды, босындарды, саяси жне т.с.с. себептермен баса жерге оныс аударандарды з еліне айта оралуы.

Репрессия-мемлекеттік рылымдарды тазалау шарасы, уын-сргінге шырату.

Ресми партиялар-оамды саяси мірге атынасуына за жзінде рсат етіліп, мемлекеттік тіркеуден ткен партиялар. Олар жмысын ашы жргізеді.

Республика-мемлекетті барлы билікті жоары органдары белгілі бір уаытта сайланатын немесе кілдік мекемелер арылы алыптасатын мемлекеттік басаруды трі. Азаматтарды билік рылымдарына атысты р трлі болуы ммкін. Алайда, билік органдары сайланбалы болып, азаматтарды формальды трде болса да, билік етуге ыы болса, ондай мемлекет республика деп танылады. Республика Президенттік, парламенттік, аралас немесе технократиялы болуы ммкін.

Реформа-оамды рылысты жне оны институттарын жетілдіру шін билік жйесіне, саяси ызметтерді трлі жатарына згерістер енгізу. Ол оамны саяси жйесін тгел немесе оны бір я бірнеше саласын амтуы ммкін.

Референдум- маызды за шыарушы немесе ішкі жіне сырты мселені тпкілікті шешу масатында сайлаушыларды кілін білдіруі. Мысалы, онда конституцияны немесе оан тзету кіргізу, мемлекеттік рылыс немесе билік трін згерту, ескі заны кшін жою немесе билік трін згерту, ескі заны кшін жою немесе жаасын абылдау, елді халыаралы йыма кіру, мелекетаралы келісімге осылу жне т.с.с. мселелер аралады. Бл мселелерді конституция не за ережелеріне сйкес парламент немесе кімет басшысы ояды. Мысалы, кілеттілігін зарту жнінде бкілхалыаралы референдум болды.

Риксдаг- екі палатадан тратын Швеция парламентіні аты.

 

Сайлау жйесі-белгілі бір билік трып, мемлекеттік-кіметтік, за шыаратын, атару, сот орындарын алыптастыруа атысуы амтамасыз ететін ережелер мен дістерді жиынтыы. Сайлау жйесі мажоритарлы, пропорционалды, аралас болып шке блінеді.

Сайлау ыы-мемлекетті кілеттік орындарына азаматтарды сайлау жне сайлану ытары. Ол адам ытарыны жалпы байланысты р елді конституциясына енген 18 жаса толан рбір азамат сайлауа атыса алады.

Сайлау науаны- кімет басару органдарына жне т.б. сайлау сиятыи арнайы оамды-саяси мселелерді шешу баса мселе бойынша дауыс беруге ыы бар адам.

Сайлаушы- сайлауда, референдумда жне т.с.с. бір міткер шін немесе баса мселе бойынша дауыс беруге ыы бар.

Сайлаушылар партиясы- негізгі масаты міткерлерді сайлау алдындаы науанын йымдастыруа арналан партиялар.

Санкция- 1) жоары сатыда тран мекеме, йым жне т.с.с. тменгі сатыдаылара бір мселені жзеге асыруа рсат беріп бекіту; 2) бейбіт мірді немесе ресми келісімді бзан мемлекетке арсы халыаралы йымны олданан шарасы. Мысалы, Б жарысында халыаралы шартты бзан жаа арсы ауіпсіздік Кеесіні шешімі бойынша дипломатиялы , экономикалы, скери жазалау шаралары арастырылан.

Саммит- сырты саяси келісімдер жргізіп, шешімдерге келу шін мемлекеттерді жоары басшыларыны кездесуі.

Саясат- алашында мемлекеттік жне оамды істер немесе мемлекеттік басару шеберлігі деген маынаны білдірген.Кейін келе оны маынасы кеейді жне мынадай маынаны білдіреді:

1) з мдделерін іске асыруа, орауа баытталан жне саяси билікті басып алуа, олында стауа, оны пайдалануа тырысушылыпен байланысты мемлекеттер, топтар, лттар, лкен леуметтік топтарды арасындаы атынастар саласындаы азаматтар мен жеке адамдар билігіні мекеме, бірлестіктерді ызметі;

2) Мемлекетті істеріне атысу, оны ызметіні трін, масат, мазмнын анытау;

3) Адамзат оамны даму тарихында бл ым кбінесе шебер жасырылан басшылар мен оныс сыбайластарыны ниеттерін, масаттарын жне амал-рекеттеріні сипаты;

4) детте тілде-адамдарды зара атынастарында белгілі бір масата жетуге баытталан іс-рекетіні сипаты;

5) Мемлекеттік жне оамды мірді кнделікті мселелер немесе оиалар жиынтыы.

Саясат-нер —саясат зін жзеге асырушы партиялардан, топтар, мемлекеттік мекемелерден жне т.б. жасы дайындыты, жоары тжірибелікті, халыа уатты ыпал ете білуді ажет етеді. Саясатта р трлі тсілдер пайдалануы ммкін. Онда келісім де, ысым да, улы та, алдап-арбау да кездесіп жатыр. Саясатты нерге тееуі содан. Дегенмен, басарушы саясат адамгершілік лшемдеріне сай келсе ана айтарлытай жемісті бола алады.

Саясат ылым-біріншіден, саясат оамды-саяси мірді маызды бір саласы жнінде білім кзі болып, ол туралы жан-жаты ылыми малмат береді, екіншіден, наыз адамгершілік саясат оамды даму задылытарына сай пайда болады, оларды ашып, іске асыранда басшылыа алады, ылыма негізделеді, саяси жмыс жемісті болуы шін ылыми тере зерттеулер жргізуі ажет.

Саясат субъектілері-іс-рекет жасаушы жеке адам немесе леуметтік топ саясатты субъектісі дегенде з мдделеріне байланысты саяси мірге белсене араласып, басаларды санасына, іс-рекетіне, жадайына ыпал етеді, саяси атынастара белгілі згерістер енгізетін, саясатты жасайтын адам, йым не леуметтік топты айтады. Саясат субъектісіні рамы, іс- рекеттерді трлері, тсілдері, кздеген масат мдделері жне т.б. оамны наты, тарихи жадайымен айындалады. Оан азаматтар, леуметтік топтар, лттар, оамды- саяси йымдар, мемлекет, тіпті жалпы оам да жатады.

Саясаттану- саясат туралы, саясатты адам жне оам арасындаы арым-атынасы туралы ылым. Саясаттануды зерттеу объектісіне оам міріні барлы салалары жатады. Ол саясат туралы жалпы, рама, жинаталан білім береді.

Саяси леуметтену- оамды процестер нтижесінде жеке адамны белгілі бір саяси рл атарып, леуметтік-саяси алыптасуы. Саяси леуметтену отбасы, рдастар тобы, мектеп, жоары немесе арнаулы оу ордасында пайда болып, одан рі рбиді. Ол трбие, лгі-неге, саяси насихат, мір сатысыны ыпалын жне зіні саяси трбиесі арылы іске асады. Оны алыптасуына сол кездегі тарихи дуір, шетелдегі жадай, осы мемлекетті саяси- леуметтік, экономикалы, мдени дамуы, стемдік етіп отыран оамды тртіпті сипаты, топты, тапты, лтты ерекшеліктері жне т.с.с. сет етеді.

Саяси бостандытар- мемлекет конституциясы кепілдік беріп, за бойынша амтамасыз етілетін азаматтарды, демократиялы трде еркін саяси процестерге атысу ытары. Олара сайлау жне сайлану ытары, сз, апарат алу бостандыы шін, еркін, ты, жйелі ткізілетін сайлау ыы, саяси йымдар ру, азаматтарды з масат- мдделеріне арай іс-рекет жасау жне т.б. жатады. Саяси бостандытар Б Бас Ассамблеясыны 1948жылы 10 желтосанда абылданан Адам ытарыны жалпыа бірдей декларациясында толы арастырылан.

Саяси жйе- билікті жргізуші леуметтік топтар, таптар, йымдар мен мемлекеттер арасындаы зара атынастарды реттейтін, оамда тратылыты жне тртіпті амтамасыз ететін йымдар, мекемелер мен институттар жиынтыы. Оны негізгі элементтеріне мемлекет, саяси партиялар, дін орындары, оамды-саяси йымдар жне т.б. жатады.

Саяси институттар- рылысы жаынан йымдасан, бір орталыа баынатын, ерекше кілдіктерге ие, атарушы аппараты бар саяси мекеме. Мысалы, оан мемлекет, саяси партиялар, ксіподатар, кооперативтік, жастар, йелдер жне т.с.с. йымдар мен бірлестіктер жатады. Бл йымдарды брі тапты, лтты, жынысты, ксіби, жас млшеріне арай жне т.т. байланысты пайда болатын кптеген леуметтік масат- мдделерді білдіріп, орау шін рылады.

Саяси азыналар- саяси ызметте бадар етіп стайтын идеялар, кзарастар, ымдар. Мысалы, олара еркіндік, тедік, ділдік, леуметтік ораушылы, тзімділік, жне т.с.с. ндылытар жатады.

Саяси партия-мемлекеттік билікті ола алуа немесе билік жргізуге атысуа баытталан, орта мдде негізінде ралан адамдарды ерікті одаы.

Саяси мдениет- кімет пен азаматтарды зара атынастарына байланысты тарихи алыптасан саяси нсаулар, азыналар, адамны зін-зі стауы жніндегі жарлы, аулылар жйесі. Ол оамдаы саяси мірді барлы салаларын амтиды. Оан е алдымен саяси сананы мдениеті, адамдарды, топтарды, лттарды зін-зі мдени стай білуі, осы жйені шеберінде жмыс істейтін саяси мекемелер кіреді.

Саяси процесс-1) оамны саяси жйесіні, былыстарыны уаыт пен кеістікке даму барысы, згеруі; 2)тпкілікті наты нтижеге жеткен белгілі бір клемдегі процесс. Мысалы, айсыбір партия не озалысты алыптасуы, сайлауды ткізілуі, басаруды жаа рылымны дниеге келуі т.с.с.

Саяси психология- саясатта да, психологияа да атысы бар, екеуіні арасынан шыан ылым. Батыс елдерінде ке тараан.

Саяси реализм- саясатта жадайды объективті трыдан саралап, кштерді арасалмаын ескере отырып, іс-рекет жасау. Тек осындай жадайда ана ала ойан саяси масата жететін ммкіндік туады.

Саяси сана- адамдарды саяси мірді тсініп, сезінуі. Оан е алдымен оамдаы саяси идеяларды, кзарастарды,масат- мдделерді ынуы, саяси билікке атынасуы жатады. Олар адамны іс-рекетіне, р трлі жадайда зін-зі стауына тікелей сер етеді.

Саяси серке- партияны, саяси йымны немесе озалысты басшысы. Оан халыты немесе белгілі бір леуметтік топты мддесін толы сезініп, орай білетін, бойына саяси айраткерлерге лайыты асиеттерімен кзге тседі. Саяси серкелерді авторитарлы жне демократиялы, формальды жне формальсыз жне т.т. етіп жіктейді.

Саяси тртіп- саяси билікті жзеге асыруды, оамды басаруды діс-тсілдер жиынтыы. Оан демократиялы ы пен еркіндікті жадайын білдіретін саяси тртіп жатады. Зерттеушілерді кбі бл тртіпті айыгдаанда оны крсеткіш, лшеуіші ретінде демократиялы даму дегейін, оам мшелеріні белсендігін айтады. Осыан байланысты азіргі саяси тртіптерді демократиялы жне антидемократиялы деп екіге бледі.