Негізгі жне осымша дебиеттерді тізімі 4 страница

Саяси тратылы- р трлі ішкі жне сырты згерістер жадайында саяси жйені з рылымын сатап, тиімді мір сруге ммкіндік беретін тратылыы. Ол шін е алдымен экономика жоары арынды дамуы, халыты здіксіз суі, табыс блісінде кп алшаты болмауы, саяси тртіпті задылыы мен демократиялылыы жне т.с.с. болуы керек.

Саяси утопия-ылыми зерттеуге емес, ияла негізделген іске аспайтын идеялар мен теориялар. Аылшынны гуманист ойшылы Томас Мор 1516 жылы «Утопия» деген атпен зі ойдан шыаран аралдаы оамды мірді рылымы туралы кітап басып шыарды.

Саяси йым- алдына ойан орта саяси масата жету шін зіндік рылымы бар, ызметтері айындалан жне жйелеген адамдарды бірлестігі. Оны ерекшелігі-жеке немесе жымды мшелері болады. Саяси йымны негізгі трпаттарына саяси партия жатады.

Сегрегация- халыты нсілі бойынша еріксіз топтара блушілік. Ол адамдар арасындаы айырмашылытарды бекітіп, екінші халыты тедік жнінде андай болмасын мселе ктеруге ммкіншілік бермейді. Соы кезге дейін сегрегация ОАР-да орын алып келді.

Сенат-1)Ежелгі Римдегі мемлекеттік билікті жоары органы ретіндегі асйектер кеесі;2)Ресейдегі Боярлар думасыны орнына 1711жылы 1Петр кіргізген жоары кіметтік мекеме. Ол 1Александр кезінде жоары сот орнына айналды. 3)Біратар мемлекеттердегі парламентті жоары палатасыны аты .

Сепаратизм- блектенеді, оашалануа тырысушылы. Кп лтты мемлекеттердегі аз лтты кілдері зіне блек мемлекет болып блініп шыуа немесе автономия алуа мтылуы. лтазатты озалыстан ерекшелігі-оны жалпы халыты, баралы сипаты болмайды, ол лтты бір блігіні мддесін амтиды.

Сионизм-еврейлерді лтшылды идеологиясыны бір трі. Иерусалимдегі сион тбесіні атына байланысты аталан. XIX. Алдында пайда болды. Бл идеология бойынша еврейлер «дай алаан ерекше халы». Негізгі масаты- дниежзілік барлы еврейлерді рухани бірлесуін кксейді. Оны шын мнін араб елдеріні жерін жаулап алуынан, ал халыты уын-сргінге шыратуынан, Палестина мселесін діл шешуден бас тартуынан байауа болады. Оны лемдік ауымдастытар талай рет айыптаан. Б Бас Ассамблеясыны XXX сессиясы нсілшілдікті синонизмні бір трі ретінде сипаттады.

Соыс- мемлекеттер, халытар, лттар, топтар, діндер жне т.б. арасындаы айшылытардан пайда болан арулы крес. азіргі кезде саясатшыларды басым кпшілігі соыс аупін тудыратын егес, тартыс, айтыс, жанжалдарды арулы кшпен, соыс арылы емес,тек ана саяси жолмен шешу керек деп есептеуде.

Скинетр- монархиялы билікті нысаны. Ол ымбат тастармен неше трлі рнектермен сем бедерлермен безендіріледі.

Сот билігі- ытар мен задар ережелеріне сйеніп ділеттілікті амтамасыз ететін мемлекеттік органны бтлігі. Ол парламент немесе президент абылдаан задарды, конституциялы жарыларды сйкестігін анытайды. Зады бзушылытан сатайды, адамдарды ытарын орайды. Сот билігін халы немесе кілетті мекемелер алыптастырады. Ол за шыарушы билікке туелсіз. з жмысында тек зады басшылыа алады. Егер жоары мемлекеттік органны немесе ызмет адамыны шешімін конституцияа арсы десе, ол шешім толыымен кшін жояды.

Социал-демократия-- оам дамуында леуметтік саналара басымды беретін идеялы саяси аым. Мндай партиялар XIX. Аяы мен XX. басында жмысшы табыны партиясы ретінде пайда болды. Оларды масаты-барлы ебекшілерге жасы мірді, еркіндікті, лемде бейбітшілікті амтамасыз ету. оам дамуында жне социалистік рылысты орнату жолында революциялы діске сйенбей, эволюциялы жолын дрыс деп санайды. Саяси плюрализм мен аралас экономиканы олдайды. азіргі кезде дние жзінде 17 млн. Адамнан астам мшесі бар 80-нен арты социал-демократиялы партиялар бар. Олар Еуропа континентінде арусыздандыру, бейбітшілік пен ауіпсіздікті амтамасыз ету, ебекшілерді мддесін орау, жалпы халыаралы жадайды сауытандыруда кптеген ебек сііруде.

Стагнация- саясатта , экономикада, мдениеттегі жне т.с.с. тоырау.

Статус-белгілі бір кезде болан немесе азір мір сріп отыран жадайды сатау.

Спикер – біратар парламенттік мемлекеттердегі парламент басшысыны немесе палата басшысыны аты. Мысалы, АШ-та кілдер палатасыны спикері дейді. лыбританияда ауымдастар спикері дейді. Соысыны парламент мжілістерін жргізгенде лкен билігі бар. Ол жарыс сзді тотата алады. Сйтіп тран шешенні сзін бле алады жне т.с.с.

Социум – адамдарды мір сру жадайы жне мдениетті бірлігіне байланысты рылан леуметтік жйе ретінде ттас арастырылан оам жатады. Одан баса оан отбасы, туысты, рулы, леуметтік-топты, лтты, ауматы ауымдастытар бар.

Страта – оамдаы леуметтік жадайына байланысты адамдарды р трлі топтара блінуі. Оларды жіктегенде мынадай белгілерді (лшемдерді) басшылыа алады: меншіккке ие болуды сипаты, табысты млшері, билікті аумаы, мртебесі, лтты ерекшеліктері.

Субмдениет – оамда стемдік ететін мдени баыттан айтарлытай ерекшеленетін саяси бадар. Ол леуметтік жадайларына, этникалы, діни, нсілдік, білімдік, жынысты, жас ерекшеліктеріне жне т.т. белгілеріне байланысты болады.

Субъективтік – табиат пен оамны объективтік даму задылытарын теріске шыаруа тырысатын кзарас. Оын жатаушыларды ойынша, саяси мір саясатты жасаушы субъектілерді (сіресе басшыларды) ерікжігеріне, ынтаыыласына, масатмддесіне байланысты дамиды.

Сырты саясат – мемлекетті дниежзілік дрежеде жргізілетін саясаты.

 

Теократия – саяси себептермен жеке адамдарды, кпшілікті орыту, жазалау масаттарындаы ылмысты рекет. Ол жеке адамдара, йымдара, мемлекеттік институттара немесе оны кілдеріне арсы баытталуы мскін. Мысалы, жеке адамдара арсы Ресей патша кіметі кезінде террорлы рекеттер жасады. Ал Израиль басып алан араб жерлерінде жргізуі.

Технократия – 1) инженерлерге, менеджерлерге, техника ылымдарына иек тартатын саяси тртіп; 2) басарушыа кіретін техникалы мамандарды жоары жігі жне соларды дріптейтін тырнама. Технократиялы теорияларды жатаушылар техникаа, технологияны рліне шексіз басымды береді. Оларды негізін осы асырды 20 жылдарында америкалы Т. Веблен, Дж. Гелбрейт жне т.б. алады. Олар ылыми техникалы революция кезінде оамды техникалы басарушы мамандар билейді деген идеяны ала тартады. Шын мнінде, оны брі адамдарды аыл-ой, жігеріне байланысты.

Тиран – 1) Ежелгі Грецияда, Ежелгі Италияда кілетті кшпен басып алан адам, 2) жендет, раымсыз, атал, мейірімсіз билеуші; 3) ысышы, езуші адам.

Толерантты – басаларлы пікіріне, сеніміне, тртібіне шыдамдылы крсету, саясатта алуан пікірлікті, оппозицияны ке маынасында жмыс істеуіне ммкіндік беруді, оларды ой-пікірлерін тсінікпен арауды білдіреді.

Тоталитаризм – рбіз азаматты оам барлы саласы мен мемлекет тарапынан толы баылауа алынан мемлекеттік – саяси рылысты трі. Онда бір партия, бір идеология стемдік етеді. Мндай тртіпте ндіріс, экономикаа, баралы апарат ралдары, білім, мдениет, адамдарды жеке мірі жне т.б. тегіс баыланады. Азаматтарды, конституциялы йымдарды жмыстарына тыйым салынады, жазалау, уын – сргін кшейеді, террорлы, полициялы баылау орнайды.

Тоталитарлы партиялар – саяси жйені баса элементтерін (рамдас бліктерді) зіне баындыруа тырысан партиялар. Олар идеологияланан, ата тртіпке негізделген бір партиялы жйе руа тырысады.

Тртінші билік – азіріг кездегі апарат ралдарыны алар орнына баа беріп, бейнелеп айту. Шынында да міріді демократияланып жатан дуірінде, сз, баспасз бостандыын шын мнінде беріліп, радио мен теледидар толы пайдалану ммкіндігі амтамасыз етілген елдерде азаматтарды басшылыы мен жауапкершілігін трбиелеуде апарат, ралдарыны бгінгі тада ш тармаын кейінгі орынды алуы даусыз.

 

Ттенше жадай – мемлекет бойынша немесе оны жекелеген ірінде ерекше жадайлара байланысты натылы мерзімге орнатылан тртіп. Мндай жадай соыс кезінде, мемлекеттік ткеріс, стихиялы апат жне т.т. шыында жарияланады. Бл кезеде азаматтарды ытары щектеледі.

Триумвират –саяси жне скери ш айраткерден тратын ода.

Тырнама – белгілі бір мселе жнінде партияны, оамды йымны, топты, оам айраткерлеріні кзарастарыны жйесі, іс-имылы, талабы. Бадарламаа араанда оны ауымытар келеді.

Тжырымдама – 1) белгілі бір мселеге, кзарасты жйесі. 2) ылыми ебек, шыарманы т.с.с. негізгі аидалары. Саясат лемінде ол саяси партияларды бадарламаларында, жарыларында, ресми жаттарында жне т.т. крініс береді.

Тла – оамды мірді натылы тарихи жадайды алыптастырылан, саналы іс-рекет ете алатын, зіні жріс-трысына жауап беретін, ебек етіп, арым-атынас жасаушы, айналадаы танып білуші жеке адам.

 

Узурпация – кімет билігін засыз басып алу немесе басаны ыын иемдену.

Ультиматум – 1) саясатта тазалау шаралары олданылады деп орыту арылы ойылатын талап; 2) халыаралы павода бір мемлекетті екінші мемлекетке белгілі бір мерзімге наты сыныстарды міндеттеген зілді-кесілді талабы. Егер ол талап орындалмаса, дипломатиялы блокада жасалуы жне т.с.с. шаралар олданылуы ммкін.

Унитарлы мемлекет – саяси билік бір орталыта баынан мемлекетті ішінде з алдына блек баса рылыма жол берілмейтін мемлекетті трі. Оны жер аумаы, конституциясы бір болады, мемлекеттік билікті жоары органдар жйесі, азаматтыы орта келеді. Мысалы, Греция, Италия, азастан, Норвегия, Прольша, Финляндия, Франция жне т.б.

 

лт – айматы (территорияны), тілді экономикалы мірді жне лт мдениеті мен трмыс ерекшеліктерінде крінетін психикалы алпыны ортатыымен байланысты адамдарды тарихи алыптасан бірлестігі.

лтжанды – Отана, халына, оны тарихы, тілі, мдениетіне деген сйіспеншілік, бойындаы кш-уатымен білімін Отан мддесіне жмсау. Отан сйгішітік, лтжандылы, лкен азаматты мдениеттілігіні белгісі. Ол з мддесі мен еліні, халыны мддесі бір, орта екенін сезінуге келеді. Сондытан бл сезім Отанны егемендігін, абыройын орауа шаырады. Оны лтшылдыпен шатастыруы болмайды.

лттарды зін-зі билеуі – лттарды алыптасуы мен даму жолында кездесетін зара байланысты екі рдіс. Біріншісі, рбір халыты зіні лтты ажеттіктерін (тілін, мдениетін, дет-рыптарын, трмыс-салтын жне т.б.сатау жне дамытуды) анааттандыруа тырысушылы. Екіншісі, халытар арасындаы байланысты алыптасуы мен дамуын білдіреді.

лтты мінез – белгілі бір лта тн дние танудаы негізігі ерекшеліктер. Ол сол кілдеріні ызу андылыына, іс-рекетінде, таламында, дет-рпында жне т.с.с. крініс береді.

лтты сана сезім – белгілі бір лтты бірлестікке тн оны рухани ерекшелігін білдіретін саяси леуметтік, экономикалы, философиялы, адагершілік, діни жне т.б. идеялар пікірлер, кзарастар жиынтыы.

лтшылды – лтты жекешелікке, артышылыа, баса лттара сенбеушілікке жне бір лтты екінші лта арсы оюа баытталан саясат, идеология, психология жне леуметтік тжірибе. лтшылды XVII . аяында орташылды анау мен леуметтік тесіздікке арсы наразылы ретінде п.б. оны алдын алмаса, кейін халытар арасындаы шпенділікке айналып кетуі ммкін.

 

Фанатизм – з сеніміне шексіз берілгендік. Ол басаларды кзарасына шыдамдылы білдірушімен ешкімні сзіне ла оймай, бірбеткейшілікке салынуымен де сипатталады.

Фашизм – реакциялы агрессивтік кштерді террорлы диктатурасы. Ол 1919ж. Италияда кейін Германияда п.б. оны ерекшеліктеріне жататындар: бір нсілді екіншіден жоары ою, мемлекетке барлы басшылыты беру, демократиялы ытар мен бостандытарды басып жаншуда шектен тыс кштеу діс-тсілдерін пайдалану, оамды жне жеке т.т. Екінші дниежзілік соыс фашизмге кйрете соы берді. Біра кейбір елдерде азір жааран фашизм бой крсетуде.

Фашистік партиялар – жеке мддеден мемлекеттік мддені басым боланын, басаруа ата орталытандырылуы, адамны ытары мен бостандытарын шектеуді алайтын партиялар. Ол тоталитарлы немесе авторитарлы жйеге жол ашады. Ондай партиялар кезінде Германия мен Италияда болан. азір кейбір елдерде неофашистік партиялар пайда болуда.

Федерация – 1) белгілі бір туесіздігі бар бірнеше мемлекеттік рылымдарды бірігіп, одаты жаа мемлекетті руы. Федерация мен оан кіретін субъектілерді міндеттеріні арасындаы айырмашылытар жалпымемлекеттік конституциямен реттеледі. рбір субъектіні зіні жоары билеу (за шыарушы, атарушы, сот) органдары болады. Біра орталы институттара баынады. Мысалы, Австралия, АШ, Бельгия, Бразилия, Германия, Мексика, Нигерия, Ресей жне т.б. 2) жеке оам, йымдарды одаы.

Форум 1) Ерте Римдегі халы жиналыстары, базар, жрмекелер тетін, сот болатын ала; 2) кпшілік кілдерді жиналысы, конгресі, съезі; 3) сз сйлейтін орын.

Феминизм – оам міріні барлы салаларында еркектер мен йелдерді иедігі шін кресетін озалыс. Оны бірінші идеялы манифесі – йел мен азаматтарды ыты Декларацяисын – жазан французды йел жазушысы Оимпия Де Гуж (1791ж.) болды. Ондаы негізігі мселелер: йелдерді толыанды, еркін дамуы, зін-зі крсете алуы, мемлекеттік ызметкерлерге атысуы жне т.с.с.

Фракция – 1) парламентте немесе жергілікті зін-зі басару органдарына жне т.б. з партиясыны саясатын фымшылдыпен ткізу шін біріккен кейбір саяси партияларды мшелері; 2) партияны жалпы баытымен келіспегендіктен з алдына блек ошауланан,зіндік баыты, рылымы, тртібі бар, біра сол партияны атарынан шыпаан саяси партия мшелеріні блігі.

Фундаментализм – мсылман елдеріндегі оамды ойды ислам діні негізінде берік сатау рекеттері. азір сол саясата араласу, идеологияа басшылы жасауа тырысушылыа байалады. Мысалы, Иран мемлекетінде.

Футурология – адамзатты леуметтік процестерді болашаын болжайтын білімдер мен діс – тсілдерді жиынтыы.

 

Халыаралы атынастар – халытар, мемлекеттер, мемлекеттік жйелер арасындаы дние жзілік дегейде жргізілетін саяси, экономикалы, скери, мдени байланыстар жне оларды іске асырушы леуметтік, экономикалы, саяси кшер мен йымдарды зара атынастарыны жиынтыы.

Халы майдандары – белгілі бір саяси масата жету шін йымдасан бара халыты, саяси партиялар, ксіподатар жне т.б. Олар жалпы демократиялы принциптеріні негізінде ралады жне трмыс істейді. ата айындалан трімен мшелігі болмайды. детте, алдына ойан масаты орындалан со тарайды.олар осы асырды 30 жылдарында фашизм мен реакцияа арсы крес барысында пайда болан жне екінші дниежзілік соыс жылдарында зор рл атарады.

Харизмалы билік – зіні ерекше аылдылыымен, батырлыымен немесе баса лгілі кзге тскен адамны билік жргізуі. Халы тек ксемге беріліп, соан ана сенеді.

Мысалы, Мхаммед пайамбар, М. Ганди, Аятолла Хомейни жне т.б. Ол адамдар жеке баса табыну жрежесіне жетеді.

 

Хартия – 1) жекелеген мемлекеттік немесе халыаралы жарылар. Мысалы, Еркіндікті лы Хартиясы. Кейде бл былай деп саяси озалысты негізгі талаптары жарияланан жаттарды да айтады; 2) ескі ол жазбалы жат.

Хиппи – осы асырды 60 жылдарында АШ-та пайда болып, кейін Батыс елдеріне тараан жастар озалысы. Олар ма-(Хун)-хаббата, сезімідк тжірибеге, табиата жаын болуа, жер анаа бас июге шаырады. Оларды нышаны (эмблемасы) гл слулыты, барлы нрсеге деген сйіспеншілікті, ашытыты, кш олданбаушылыты бейнелейді.

Хунта – 1) Испания, Италия, Латын Америкасы елдерідегі оамды саяси йымдарды, бірлестіктерді аты; 2) кімет басына засыз келген ктемдік діс-тсілдермен басарушы топ.

 

Центризм – саясатта ошылдар мен солшылдарды арасында орталы алыпты станантын партиялы баыт.

 

Шовинизм –лтты ерекшеліктерді дріптейтін, бр лтты мддесін баса халытарды масатына арсы оятын, лтаралы шпенділікті оздыратын, лтшылдыты шектен тыс шыан трі. Бл атау Наплеон Бонапартды басыншылы саясатын, Францияны «лылыын» олпашатаан аайынды И. жне Т. Коньярды « ш тсті кокарда» космедиясындаы Никола Шовен деген солдатты атымен аталады.

 

Ішкі саясат – мемлекетті з ішіндегі леуметтік саяси рылысты сатау немесе згерту масатындаы жргізілетін саясаты.

 

Эволюция оамды-саяси мірде біртіндеп, баяу даму. Бл теорияеы негіщін салан аылшын аылмы Чарльз Дарвин болатын.

Электизм – саясатта р трлі (кейде тіпті арама-арсы) кзарастарды, идеяларды, теорияларды араластыру. Оны негізгі кемшілігі кптеген байланыс атынастарыны ішінде негізгін таба білуде. Бл атауды ежелгі грек философы Потамон кіргізген болатын.

 

Экспоприация – бір тапты жеке меншікке, ндіргіш ралдарынан кншпен, ытиярсыз айыру. Мысалы, Кеес кіметі кезінде анаушы тап деп санап, буржуазия мен экономикалы, скери, дипломатиялы дістермен жргізген саясаты.

Экстремизм – 1) саяси жне баса масаттара жету шін асыз ктеу, зорлау тсілдерін пайдаланатын рекет. Ол лтаралы араздыты оздырады, демократиялы принциптерді шектейді, елді трасыздандырады, саяси шиеленістерді бейбіт жолмен шешуге ммкіндік бермейді; 2) шектен шыан кзарастара жне шаралара бет брушылы.

Элита – саясатта мамандыымен ерекше жадайа ие болан адамадр тобы. Бл Г.Моска мен В. Паретор. Оларды ойынша саясат, экономика жне ойшылды санасында тамаша табыса жеткен тадаудылар оамды билейді, ылыми-техникалы, леуметтік процесті озаушы кші деп те осы срыпталан адамдар.

Эмансипация – адамны немесе леуметтік топты туелділік, кіріптарлы езгіден тылып, тедік алуы. Мысалы, лтты езгіден тылу, йелдерді ерлермен те ы алуы жне т.с.с. Ертедегі Римде ол балаларды ата-аналар билігінен тылуын білдірсе, XIX . йелдерді, негрлерді тедік алуын білдіреді.

Эмиграция – 1) саяси, экономикалы, діни себептермен з елінен баса елге оныс аударуы жне сол елде труы; 2) баса елдерден келіп, сол елді азаматтары ретінде трып жатан адамадрды жиынтыы.

Эмиссар –саяси немесе мемлекеттік йым тарапынан пия тапсырмамен жіберілген адам.

Этатизм – елді экономикалы жне саяси мірінде, оаны барлы саласына мемлекетті белсенді араласуын алайтын тжырымдама.

Этнос – тілінде, мдениетінде, мінез-лында орта ерекшеліктері бар, белгілі бір аумата мінез-лында орта ерекшеліктері бар, белгілі бір аумата (территорияда) тарихи алыптасан, з ауымдастарыны бірлігін сезінетін адамадар жиынтыы. Мысалы, тайпа, лт, лыс. Бларды райсысын кейде «халы» деп те атайды.

 

ЮНЕСКО Б-ны білім, ылым, мдениет мселелері жніндегі халыаралы, кіметаралы йымы. Оны жарысы 1945 ж. абылданды. Негізгі масаты – нсіліне, жынысына, тіліне, дініне арамай барлы адамдара ділдікті, задылыты адам ытары мен еркіндіктерін жалрыа бірдей рметтеуді амтамасыз ету шін аартушылы, білім жне мдениет ралдары арылы халыаралы ынтымаатастыты дамытуа, бейбітшілік пен ауіпсіздікті орнатуа кмектесу. Оан Бас конференция басшылы етеді. Секретариатыны траты тратын жері – Париж.