Орта асырлар мен айта рлеу дуіріндегі саяси идеялар

Орта асырлы араб философиясында саясат, мемлекет жне билік пен ы туралы ойлар бу Насыр л-Фарабиді (870-950 жж) ебектерінде жан-жаты талыланды. Саясат, мемлекет жне билік арасындаы айырмашылытара кіл блмеген араб философы бл ымдарды синонимдер ретінде баалап саясат пен саяси ілімні баса варианттарын сынды. Саяси мселелерді арастыруда араб-мсылман философы кп жадайда грек ойшылдары Аристотель жне Платонны ебектріне сйенді. Саясат. Ол шін зі «айырымды ала» деп ат ойан идеалды мемлекет істері туралы ылым болып саналады. Мндай алалар ретінде бірге тран, масаттары бір, бір басшылыа баынан шаын ауымнан бастап Араб халифатына дейінгі адамдар ауымдастыын тсінді.

л-Фараби «арапайым ала трындарыны кзарастары туралы» трактатында ала трындарын бес топа бледі. Оны ойынша, «ала бес трлі адамдар тобынан

ралады: е рметті адамдардан, шешендерден, лшеушілерден, жауынгерлерден, жне байлардан». л-Фараби е рметті адамдара аылдыларды, пайымдаыш адамдарды,

маызды істерде беделге ие болан адамдарды жатызады. Екінші топтаы шешендерге – діни ызметкерлерді, аындарды, музыканттарды, хатшыларды жне шыармашылы жмыспен айналысатындарды, ал лшеушілерге – есепшілерді, дрігерлерді, астрологтарды, математиканы оытушыларды осады. Байлар дегеніміз- алада байлы табатындар, егіншілер, мал сірушілер, саудагерлер, ол нершілер.

л-Фараби айырымды ала басшысында алты трлі асиет болу керек деп есептеген. Олар: даналы, асан пайымдылы, сенімділік, ойлау абылетіні жоары болуы, соыс нерін жетік білуі, денсаулыыны мыты болуы. «Осыны брін з бойында штастыратын адам барлы уаытта кімге еліктеу керек екенін, кімні айтан сзі мен аылына ла ою керек екенін крсететін лгі болады. Мндай адам мемлекетті зіні алауынша басара алады».

VIII-XI асырларда Орта Азия мен азастанда ислам дініні таралуына байланысты араб тілі мен жазуы кеінен олданыла бастады. Ірі алаларда білім беру ісі мен ылым дамыды. Араб Шыысы мен нді-Иран жне Орта Азия лемінде аталан кезеде дебиет пен ылымны, саяси ой пікірді дамуына тікелей сер еткен аыл-ой ткерісі болды. Мсылманды Ренессанс деп аталан осы дуірде мір срген Жсіп Баласан, Махмт ашари, Ахмет Яссауи, Слеймен Баырани, Ахмет Игінеки жне таы баса ламаларды шыармалары мен ебектері кеінен млім болды.

Жсіп Баласанны «тты білік» ебегінде алай баыта жетуге болады деген сраа алай жауап бергенін кре аламыз. Шыарманы негізінде ртрлі асиетке ие трт мемлекеттік ызметкерді зара гімесі алынан. Ол ділдікке «Кнтолды» (Ел басшы), Баыта «Айтолды» (узір), Аыла «длміш» (узірді баласы), Игілікке «Одрмыш» (узірді інісі) есімдерін береді. Бл асиеттерді жеке-жеке сипаттаан автор олар бір-бірінен туесіз мір сре алмайды деп орытынды жасайды.

Билеушілер мен кімдер халы мддесімен санасып билік етсе елге намды болады. «Патша жоарылаан сайын жгі ауырлайды», «Жасы тртіп орнат – сонда сыйлайды, опасыз халы бір уыса сыймайды». Билік – мансап шін берілген сыбаа емес. Билеушіні сыйлы болуы оны орнатан тртібіне байланысты болма. Ел билеу тек жасы задар мен ережелерден трмайды. Саясат Баласанны ойынша, мемлекетті басаруды сан илы дістерін игеру, алуан мінезді оамды уыстан шыармау, тентекті тыйып, лсізді орау, ажетті жадайда кш те олдана білу.

Махмт ашари («Диуани лат-ат-трік») кімдерді ел билеуде аыл-парасат пен дептілікке жне кішіпейілділік йір болуын талап етті. «лы болса – ізгілік ет», сонда ана сені арамаыдаы халы соынан ереді, сенім білдіреді. Жаымсыз деттер кімдер шін оларды ызмет бабына сиыспайды. Ел билеуде кшке сенгеннен аыла жгіну лдеайда тиімді нтиже береді. «Аылмен арыстан стауа болады, ал кшпен тышан да стай алмайсы».

зіні жеке басыны пайдасын кйттеген кімдер елге опа пермейді. кімні барлы іс-рекеті халыты кз алдында, халытан ешнрсені де жасыра алмайсы, андай ауыр кезе болса да халымен бірге болуды гіттеген.

«Мемлекетті азынасы халыты табан аысы, мадай тері. мірші азына кілтін стаан адама аса сатыпен арааны абзал. Алтын мен кміс бар жерде рлы жрмей оймайды. рыны стаса, дереу шкере ет. Бгін алса, зі де рысы».

«лкен кісі шаырса, ізетпен бар – сонда бол, уашылы жылында, халы айда – сонда бол». Халы болмаса, сені билігі кімге керек, билік ызметі адамдар арасындаы арым-атынасты тртіптілік пен задылыты сатаумен бірге, шаруашылы істермен реттеуге, ділдікті алпына келтіруге, зорлы-зомбылыты болдырмауа да арналан.

Ерте трік дуіріндегі ірі ойшылдарды бірі, бкіл тркі елін бірлікке шаыран ожа Ахмет Яссауи еді. Яссауиді басты ебегі «Диуани хикмент» («Даналы кітабы»). Ол адам мен оам мселелеріне де айрыша назар аударан. Ислам дініні негелікке,

таным-болмыса атысты аыл-ой, парасат туралы ндылытарын ке насихаттаан ол бара халыа стемдік ран мірлерді, бектерді, азыларды ділетсіз істерін

сынайды, бл дниені жаландыын сынайды. Оны сопылы іліміні басты масаты адамды жетілдіру, адам бітіміне тн кейбір жаымсыз деттерді сынау. Сондытан да Яссауи дай атынан парасаттылыа, ділдікке, тазалыа ндейді. Оны ілімінде адамгершілік ойлары дін арылы тсіндіріледі. «Кімде-кім жаманды жасаса, ол кндан арыла алмайды, кімде-кім жасылы жасаса, ол дайды сйіктісі болады». Жамандыты жасаушы адамдар, оны алла да жатырмайды.

Адамдарды барлыы дай алдында те. Оларды тесіздігі адамдарды жаымсыз іс-ркеттерінен туындаан. Ахмет Яссауи адам бойында кездесетін тойымсызды, ашкздік, екіжзділік, дамарлы, наданды сияты жаман асиеттерді болатынына кініш білдіреді, мндай жаымсыз деттерден арылуа шаырады, адамдарды бір-бірін рметтеуге, кмектесуге, жасылы жасауа ндейді.

Христианды Батыстаы саяси ілім дамытан кілдерді бірі: Фома Аквинский (Аквинат., 1225-1274). Ебектері: «Теологияны жиынтыы», «Жаратан дайды абыройы шін». Оны ойынша адамдар алашы кезден-а бірігуге жне мемлекетте мір сруге мтылан, йткені олар жеке дара з ажеттіліктерін тей алмайды. Мемлекетті масаты – «жалпы игіліктер», саналы мір мен трмыс шін ажетті жадай жасау. Мемлекеттік билікті ш элементін анытайды. Олар: 1. Билікті мні. 2. Билікті пайда болу формалары. 3. Билікті пайдалануы. Задарды ш трін атап крсетеді: Мгі задар, табии задар жне позитивті задар.

Никола Макиавелли (1469-1527). Ататы шыармалары: «Патша», «Тит Ливийді бірінші онкндігі жнінде ойлар», «Флоренция тарихы». Макиавелли алаш саясатты адамгершілік принциптерден бліп арады. «Масат - діс-тсілді атайды». Ол республикалы мемлекетті, еркіндікті, тедікті алады. Билеуші арыстандай кшті жне тлкідей у болуы тиіс. Макиавеллиді ойынша, лемде тедей дрежеде айырымдылы пен жауызды, ділдік пен злымды бар, біра олар бір елден бір елге жылжи отырып, здеріні географиялы баытын згертуі ммкін.

Томас Гоббс (1588-1679) мемлекет оамды келісім нтижесінде жалпыа бірдей бейбіт мір мен ауіпсіздікті сатау шін пайда болды. «Левиафан» атты ебегінде мемлекет пен азаны салыстыран. Гоббсты пікірі бойынша кшті орталытанан мемлекет барлы жеке тлаларды атысуымен жасалатын оамды шарт негізінде ралады. Билеушіні парызы- халыты жасы басара білу, себебі, мемлекет билеуші шін емес, халы шін рылан.