Билік мні, тжырымдамалары

Билік жнінде алымдар арасында р трлі анытамалар мен тжырымдамалар бар. Соларды негізгілеріне ысаша тотала кетейік.

Телеологиялы анытама ( гр.сзі teleos – масат + logos - тсінік,ілім) билікті белгілі бер масата, белгілеген нтижеге, орытындыа жету ммкіндігі деп тсіндіреді. Мысалы, аылшын ойшылы Т. Гоббс (1588-1679) билік болашата игілікке жетуді ралы жне мірді зі ле-лгенше билік шін здіксіз мтылыс деп жазды.

Бихевиористік анытама бойынша билік деп баса адамдарды жріс-трысын, зін-зі стауын згерту ммкіндігіне негізделген іс-рекетті ерекше трі.

Инструменталистік анытама билікті белгілі бір ралдарды, амалдарды (зорлы-зомбылы, кштеу сияты шараларды) пайдалану, олдану ммкіндігі деп біледі. Мселен, Американы белгілі саясаттанушысы Р. Даль (1915 жылы туан) билік бір адама екінші адамды з еркімен жасамайтын іс-рекетті жасауа мжбр ету ммкіндігін береді дейді.

рылымды-функционалды анытама.Бл анытама адамдар ауымдастыыны билеуші жне баынышты болып екі рылымды элементке блінуімен жне оларды бір-біріне функционалды туелділігін анытаумен байланысты. Осы анытама билік пен оан баынушыларды зара арым-атынасын субъект-субъектілік атынастар ретінде арастыру арылы олара ойылатын леуметтік талаптар жйесін айындауа ммкіндік береді.

Конфликтік анытама билікті дау-жанжал жадайында игілікті блуді реттейтін ммкіндік, шиеленісті шешуді ралы деп тсіндіреді.

Аталан анытамаларды барлыы билік, билік ру ымдарымен белгіленетін оамды атынастарды шынайы мазмнын жете тсінуге, билікті кплшемділігін, оны мндік аспектілерін жете тсінуді иындыын ашуа, билік мніні сарапшылар анытаан тсілге, позицияа жне мддеге туелділігін тсіндіруге ммкіндік береді.

Біраз алымдар билікті ке маынасында басалара тигізілетін жалпы ыпал ретінде арайды.

П. Моррис, А, Гидденс сиятылар, жоарыдаы кзараспен келіспей, билікті біреуге немесе бірдееге тигізетін жай ана ыпал, сер емес, оларды згертуге баытталан іс-рекет дейді.

Америка саясаттанушылары Г. Лассуэл мен А. Каплан «Билік жне оам» деген кітабында билікті шешім абылдауа атысу ммкіндігі ретінде сипаттайды.

Билікті объектісі жне субъектісі болады. Ол саяси згерістерге байланысты ауысып отырады.

Биліктік іс-рекетті зіні мойындалуын сипаттайтын маызды тстарыны бірі легитимділік туралы мселе. «Легитимділік» термині (лат. сзі legitimus – зады) мір сріп отыран билікті зіні баыныштыларыны, сонымен атар билікті баса субъектілеріні зады деп тануын анытайды. «Легитимділік» терминін тарихи трыда 1830 ж. Франциядаы шілде революциясы кезеінде пайда болан легитимистер партиясыны іс-рекеттерімен байланыстырады. Олар 1789-1794 жж. революциялар нтижесінде биліктен аластатылан Франциядаы Бурбондар династиясыны идеяларын зады жне ажетті деп танып, оны зады билік ретінде айта жаыртуды сынан еді.

Аталмыш ым саяси дадарыстар, биліктік рылымдардаы тпкілікті згерістер, билікті ауысу жадайларында жне осы жадайлардаы билік кілеттіктерін кеейту ажеттілігі пайда боланда, оларды задылы дрежесі кмн тудыранда ерекше ткір саяси мселеге айналады. Яни билікті тартып алу, оны засыз жаулап алу жне басып алушыны з еркін тау тенденциясы пайда болады.

андай билік болмасын зіні зады екендігін орайды. «Билік легитимділігі» ымын француз революциясы мен оны салдары ерекше зекті мселе ретінде алыптастыранымен, бл ым арапайым формада саяси ойларды бастапы кезедерінде-а пайда болан. Адамзат биліктік атынастарды, билік ру мен баынуды пайда болу кезеінен бастап неге біреулері билік рып, стемдік етеді, ал басалары – олара баынып, ол астында болуы тиіс жне билік, оны акциялары баынушылар шін аншалыты ажетті деген сауалдара жауап іздеумен келеді. Легитимділік туралы мселе билік шін бсекелестік кресте те кшті ару болды. йткені, билікті ауысуы, биліктік рылымдардаы тпкілікті згерістер здерімен бірге белгілі бір аласапыран мен тртіпсіздікті ала келді, осыны салдары – заа созылан анды соыстара апарып сотырандытан, оамны саяси элитасы билікті алмастырылуын, билік рушы субъектілерді задастыруды ртрлі дістерін, осы процестерді астарында белгілі бір аидалы негіздерді бар екенін келтіре отырып жасатады. Бл монархиялы режим жадайында – билікті мраа алатындыы туралы, республикаларда – билікті сайлануы туралы за.

Орта асырларда Еуропада зайырлы элита мен діндарлар арасында билік шін бсекелестік крес орын алды. Бл кресте шіркеу за уаыт бойы зайырлы билікті легитимділігін тану ыын сатап алды, яни шіркеуді беделі мемлекеттік билікті зады екендігін тануда шешуші мнге ие болды.

Легитимация – е алдымен, осы билікті ажеттілігін, оны баыныштылар шін игілікті екендігін идеологиялы жне ыты трыдан негіздеу. Легитимация тек биліктік рылымдара, билік субъектісіне ана емес, сондай-а оларды акцияларына, шешімдеріне, аидаларына да таралады. Билік легитимациясы биліктік ыпал ету кеістігіне, оны шегіне, шекарасына байланысты. Осы ассоциативты кеістікті ішінде билік ажетті деп танылып, ал оны шешімдері орындалуа міндетті деп саналады.

Биліктік ыпал ету кеістігін игеру шін билік биліктік ыпал ету кшіне ие болуы керек. Бл кш билік рушы субъектіні билік ресурстарын: адамдарды басару нері ретіндегі саясатты; саясатты натылы дрежесін; кш пен ралдарды ажетті арсеналдарын пайдалана білу абілеттілігін; дістерді ыайлыы мен тиімділігін жне т.б. аншалыты игергендігіне туелді.

Билікті ыпал ету кеістігі жеке адам, баынышты ассоциацияны соы, ажырамас рылымды элементі, оны атомы болатын рылымданан жне ассоциативты кеістік. Демократиялы оамда – бл азаматты ытар мен міндеттерге ие жеке тла. Сондытан да демократиялы оамда билік легитимациясы оны ыын орайтын за шеберінде жруі ажет. Билік легитимациясы – азаматтара тікелей ыпал ету актісі емес, ол – осы билікті мойындайтын оамды келісім дегейінде зады леуметтік-саяси ортаны алыптастыру процесі. Легитимацияны актілері билікті, оны шешімдері мен іс-рекетіні маыздылыы туралы оамды пікірді алыптастыратын идеологиялы, саяси, ыты іс-рекет болып табылады.

Билік легитимділігін тану – баралы сананы феномені, сондытан билікті задастыру шін пайдаланылатын біратар идеологиялы аидалар бар:

1. Билікті киелілігі.Билікті, билік рушы субъектіні асиетті, киелі екендігі мен оларды мифологияландыру. Билік рушылара харизматикалы асиеттерді тау.

2. Билікті халыты сипаты:(билеуші бізге туыс, ол – бізді арамыздан шыан, ол бізді ажетіліктеріміз бен мымызды жасы біледі). Легитимация – билікті траты, здіксіз іс-рекеті, оны зіне деген аморлыы.

Оппозициялы кштер билікті, оны шешімдері мен акцияларын засыз деп тану жолында рекет етеді. Оппозиция билік абылдаан задарды легитимділігін, билік кілеттігіні кееюіне ол жеткізетін биліктік рылымдардаы згерістерді, оларды Конституцияа сйкестігін, оларды ажеттілігі мен дер уаытты шара екендігін жоа шыарады, билік пен оны олдаушылар сынан аргументтерді дрыстыын сына алады. Легитимация да, делегитимация да – билік пен оппозиция арасындаы бсекелестікте пайдаланылатын кресті леуметтік формасы. Біра мндай кресті андайы болмасын Конституция шеберінде жзеге асуы керек.

Билікке келгеннен кейін билік рушы субъект з рекетін легитимдендіру шін ртрлі формалар мен тсілдерді іздестіреді. Ол референдумдар ткізіп, зіні іс-рекетінде оларды шешіміне сйенеді, Конституцияа згерістер енгізеді, з кілеттігіні кееюіне ол жеткізуге тырысады, билік рылымдарын жетілдіреді, задар шыарады, зіні леуметтік базасын кеейту жне оппозицияны ошауландыру, оны леуметтік ыпалын лсірету масатында рилы леуметтік шаралар ткізеді.

Оппозиция билікті рекетін мият баылап, оларды легитимділігін жоа шыарады, конституциялы нормаларды, абылданан задарды ата саталуын талап етеді. Мны барлыы оамны демократиялы саяси мдениетіні дамуына септігін тигізеді, нарыты атынастар жйесіне сай келетін оамны саяси рылымын алыптастырады.

Легитимділік туралы мселені сырты аспектілері де бар. Билік біріктірген ассоциативтік ауымдасты субъект-субъектілік атынастарды мейлінше ке жйесінде субъект ретінде крінуі ммкін. Оны бл «сырты саяси іс-рекеті» осы ке жйеде абылданан нормалара сай келуі, баса субъектілерді мдделеріне, ытарына нсан келтірмеуі ажет. Баса ассоциативтік ауымдастытарды мдделерін бзатын билік рушы субъект, оны рекеттері, акциялары зады деп танылмауы да ммкін.