Демократия мні, пайда болуы жне ерте замандаы демократия жайлы ымдар

Демократия ымын бірнеше маынада олдануа болады: 1) мемлекетті типі мен жалпы саяси жйесі; 2) мшелеріні тедігіне, басару органдарыны мерзімді сайлануы жне кпшілік дауыспен шешімдер абылдау принциптеріне негізделген кез келген йымны йымдастыру трі; 3) оамды рылымны мраты (идеалы) жне соан сйкес кзарастар.

Демократияны кпшілік таныан бірыай анытамасы жо. р дуірдегі ойшылдар оны р трлі тсінген. Оны стіне р трлі елдерде оларды лтгы, тарихи жне т. б. ерекшеліктеріне байланысты демократия сан трлі ре алуы ммкін. Дегенмен, демократиялы мемлекерді кп трлілігіне арамастан, оларды орта белгілері болады. Ондай белгілерге тмендегілер жатады.

1. Халыты за жзінде мемлекеттік билікті бірден-бір бастауы саналуы. Ол мемлекетге йымдастырушы, конституциялы биліктін, халыа тн екендігіне кз жеткізеді. Ол жоары органдара ез кілдерін сайлайды жне жйелі трде ауыстырып отырады. Бірталай мемлекеттерде халыты бастамасымен жне референдум арылы задар жетілдіріледі жне абылданады. Сондытан АШ-ты тртінші президенті А. Линкольн демократияа «халы шін халы сайлаан халы билігін» жатызды.

Жоарыда крсетілген белгілермен катар демократиялы принципке жйелі турде мемлекетті негізгі органдарын сайлау жатады. Ен, алдымен жоары за органы сайланбалы болуа тиіс. Одан со тменгі зін-езі басаратын органдара дейін сайланбалы боланы дрыс. Сонымен атар шешім абылдаанда ерте заманнан демократияа азшылыты кпшілікке багынуы жататын., Кейінірек мндай баыну шектелді, азшылыты з пікірі болуы, сонымен санасу керектігі мойындалды.

азіргі демократиялы процесте мынадай демократиялы рсімдер де арастырылан". барлы сайлаушыларды те дауыс ыы, сайлауды еркіндігі, балама міткердін, болуы, тізім бойьшша сайламау, демократиян здіксіз оамды баылау аясында болуы, мемлекетті дау-дамай, шиеленістерді реттеудегі ыпалды тетіктерін табуы жне т. с. с.

Демократия болу шін саяси, экономикалы, ыты, мдени, идеологиялы кепілдіктер жйесі болуы шарт. Онын, маызды кепілдігіне р трлі демократиялы елдерде алыптасып жатан азаматты оам мен ыты мемлекеттер жатады. Сонымен, демократия деп халы билігі, тендік, ы, ділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік рылысты айтамыз. Халыты билігі ретіндегі демократия кбіне утопиялы арман-асарды білдіреді. Кейбіреулер оан жаындайды, кейбіреулерге ккжиекте крініп трандай крінеді, біреулерге оан жету жолы оайыра, кейбіреулерге иына тседі.

Демократияны классикалы теориясы антикалы дуірден бастау алады. Біра зіндік ерекшелігі е алдымен барлы адамдар те, брі де саяси шешімдерді абылдауа атысуы керек деген тезиске байланысты. Оны «оамды келісім» атты ебегінде Ж.Ж. Руссо жан-жаты арастырады. Оны ойынша, саяси процеске тартылан з бетінше саналы іс-рекет жасайтын, аылды адамдар осыланда жаа сапа пайда болады. Олар жабылып орта игілік теориясын ойлап табады. Бл идея саясатты басшы принципіне айналады жне орта ерік, жігер, айрат негізінде алыптасады. Брі бас осан сайыстан кейін нашар жатары алынып тасталып, жасылыа жету жолдары іздестіріледі. Сйтіп, жалпы жртты ытиярын, кзарастарын жинап, топтастырып орта игілікке жетуді шешімін абылдайды. Бл тжырымдама ХІХ асыра дейін басымды етті.

Иозеф Шумпетер (1883-1950) австрия леуметтанушысы зі аттас «шумпетерлік» теорияны негізін алады. Оны ойынша, жалпы ытиярлы, тілек барлы халыты еркімен алыптаспайды, оны жасайтын соан мдделі ксіби топтар. Демек, демократия ешашан халыты басаруы болан емес. Халы тек белгілі бір арадаы институтты сайлайды. Ол з кезегінде лтты атарушы органды немесе кіметті алыптастырады. Бдан кейін кпшілік іс жзінде саясаттан шектейді. Сондытан демократиялы тсіл – Шумпетерді ойынша, жеке адамдарды халы дауысын алу шін бсекелік крес нтижесінде жететін институционалданан шаралар жйесі. орыта келгенде, басаратын халы емес, жеке адамдарды арасында бсекелік крес жреді, ал халы бл кресте соларды біріне дауыс береді.

Шумпетерді ойынша, демократияны ойдаыдай жмыс істеуі шін трт жадай керек:

Маызды мемлекеттік ызметтерге сайлауа болатын айтарлытай білікті, маман кілдер тобы болуа тиіс.

Саяси органдар халы, негізінен, жасы абылдап, олара з кзарастарын айта алатын шешімдер абылдауы тиіс. Олай болмаса, шешімдерді легитимдігі жнді болмайды.

Жауапкершілікті толы сезінетін, ызмет орныны абыройын жоары баалайтын дайындыы бар жасы йымдасан бюрократия болуы керек. Ол рам орта тап кілдерінен ралуы тиіс.

Саяси теорияны ана емес, саяси мдениетті де элементі болып табылатын демократиялы зін-зі баылау боланы те маызды.Саяси процеске атысушы рбір адам зін-зі тежеп отырмаса, андай демократия болуы ммкін.