Саяси дау-жанжал жне дадарыс

Шиеленіс деп рбір арсы жаты олайсыздыа шыратып, істі насыра шаптыратын арама-арсы мдделерді, пікірлерді, кзарастарды айшы келуін, елеулі келіспеушілікті, ткір таласты айтады.

Шиеленіске адамзат те ертеден-а кіл аударан. Мысалы, б. з. б. VII—VI асырларда ытай флсафашылары дниедегі нрселерді бріні озалыс кзі о (ян) жне теріс (инь) бастаулардан трады деп есептеді. Ежелгі грек флсафашысы Герак- лит заттар мен былыстарды дамуы арама-арсылытарды кресінен туады деді. Макиавелли оамды процестерді дамуыда айшылытарды пайдалылыын атап крсетті. Гегель арама-арсылытарды айшылытары мен кресін жоары баалады.

Саяси шиеленістер теориясына сіресе кп кіл блген — марксизм. Маркс пен Энгельс "Коммунистік партияны манифесінде": "Ерікті мен л, патриций мен плебей, помещик пен крепостной, мастер мен кіші мастер, ысасы, езуші мен езілуші бірімен-бірі ыли антатонист болып, бірде жасырын, бірде айын трде здіксіз кресіп келді, бл крес рашан бкіл оам трмысын революциялы трде айта румен немесе кресуші таптарды жалпы жойылуымен тынып отыратын" деген. Олар тап кресі тапты оамдарды дамуыны зандылыы жне озаушы кші деп есептеді.

Осы асырды 50 жылдарында американды Льюис Козер леуметтік шиеленістерге ндылытар, мртебе, билік, аржы-аражат шін кресті жатызды. Мндай кзарас Батыс саясаттарында ке тараан.

60 жылдары немісті леуметтанушысы Ральф Дарендорф "оамны дау-дамайлы лгісін" ала тартты. Ол "Индустриалды оамдаы таптар мен тапты шиеленістер" деген ебегінде билікті блуге байланысты адамдар арасында тесіздік пайда болады, олар кикілжіге келеді. Соны нтижесінде оамда рылымды згерістер жасалады. Капитализм біртіндеп тере згерістерге шырайды. Оларды здері жзеге асырады, сондытан К. Маркс айтан революциялы ткеріске жол берілмейді делінген.

Американы леуметтанушысы Кеннет Баулдинг "шиеленісті жалпы теориясын" жасады. Оны ойынша, леуметтік шиеленісті мні адамны алыпты реакциясына байланысты. андай кикілжі болмасын, тітіркендіргіштер, оздырыштарды рекеттері арылы реакцияларды, ндылытарды, жеке адамдарды штарлытарын згертуге болады. Соны арасында оамды рылыс тбірімен згеріске шырайды.

азіргі кезде оамдаы шиеленістер кптеген алымдарды назарын аударуда. Сондытан осы мселемен арнайы айналысатын конфликтология деген ылым пайда болды. Ол мейірімсіздікке, тзімсіздікке, озбырлыа келетін, оамды бліндіріп, тыыры атірейтін саяси шиеленістерді шыу зандылытарын біліп, реттеу жолдарын іздестіріп, оны алдын алуа баытталады. Соан орай, ол саяси жне оамды атынастарды жетілдіруді де арастырады.

леуметтік шиеленістерді бірнеше себептері бар. Е бірінші, жалпы себебіне адамдарды тесіздігі жатады. Себебі ркімні оамдаы мртебесі, ызметі, билікке атынасы р-трлі. Біреулер билік етеді, екіншілері олара баынады, дегендерін істейді. Дарендорф: "Бл айшылы рашан болан жне бола бермек, сондытан Марксті коммунистік оамда таптар, дау-дамайлар болмайды деуі бекер сз" дейді.

Шиеленісті екінші себебіне кажеттілік, мктаждыкты, талап-тілекті телмеуі немесе канаатгандырысыз телуі жатады.

шіншіден, адамдар здерін белгілі бір леуметтік, этникалы, діни, т. б. бірлестіктерді мшесіміз деп санайды. Бл оларды мірдегі орнын айындайды жне здеріні жадайын басалардан тмен сезініп, мдделеріне ысым жасалды деп ады. Мысалы, Ресейді кейбір халытары, Солтстік Ирландиядаы католиктер, Канададаы Квебек провинциясы, Испаниядаы баскілер жне т. с. с.

Батысты кптеген саясатшылары шиеленістер (тртінші) себебін адамны санасынан іздейді. Мысалы, жеке адам мен оамды ндылытар туралы тсініктері сйкес келмеуі, мірден адам бір нтижені ктуі, шындыында басаша шыуы, адамдарды зара тсініспеушілігі, оларды ішкі сезімдеріні жетілмегендігі, т. т. с

Шиеленістер оам мірінде маызды рл атарады. леуметтік баылауа алынан шиеленіс адамдар, топтар арасында пайда болан дау-дамайлардьі уаытында ушытырмай, асындырмай шешуге септігін тигізеді.

леуметтік шиеленістер сан алуан келеді. Олар мемлекеттер, лттар, йымдар, жмысшылар мен кімшілік басшылары, ері мен йелі жне т. с. с. арасында кездеседі. Олар р трлі топтастырылады, жіктеледі. Мысалы, олара атынасатын субъектілерге байланысты мемлекеттер, лттар, діндер, нсілдер арасындаы; атынасатын жатара байланысты саяси, экономикалы, идеологиялы, экологиялы, сауда, аржы, скери, мдени; амтыан шеберіне арай халыаралы, ауматы, жергілікті болып блінеді. Оларды антагонистік жне антагонистік емес, негізгі жне негізгі емес, шындыа жататын жне жатпайтын, за уаытты жне ыска мерзімді, т. т. етіп те бліп жр.

Саяси шиеленістер зіні даму барысында бірнеше кезедерден теді. Алашы кезеінде кикілжідерге негіз туадьі. оамны кейбір салаларында иындытар пайда болады. Олара айтарлытай мн берілмесе, ерби тседі. Мысалы, адамдарды мір сру дегейі тмендейді, ы сатау, адамгершілік тртіптері бзылады. ділетсіздікті брыныра сезетін арсы жаты алдыы атарлы адамдары здеріні келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Келесі кезенде келіспеушілік, наразылы ашы айтылып, алашы атыыстар болуы ммкін. Билікті халы мойындаанда, оны задарын дрыс деп тсініп, з еріктерімен орындаанда билік. Сонда оны беделі де, халыты баындыратын сиырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіде басарушы тбе топты р трлі ылмыстары ашылып, беделдері кетіп, олара сенімсіздік туады. Одан кейін екі жаты арасында ашы арсыласты, атыыстар болуы ммкін. Екі жаты да кптеген адам- дар олдап, дау-дамайды шебері кеиді. Егер мны бріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал ркениетгі трден шыып, арулы атыыса айналады. Мысалы, Югославиядаы, Таулы Карабахтаы, грузин-абхаз шиеленістері сияты.

Біраз жадайда билік басындаылар айшылыты байаса да байамаан сыай білдіреді. Ондайда кикілжі бысып, жанып рістеуі, тіпті ртке айналуы ммкін. Содытан шиеленісті шешу керек. Брын одан екі жолмен тылысы келетін. Біріншісі, оамны "таза" даму исынына сйкес келмегенді з арасынан аластап, сырта ыыстырып шыару арылы тылысы келді. Екіншісінде, керексіз жадайды, рылымды тура басып-жаншып рту, жою арылы тылысы келді. Екеуінде де айшылы шешілген сияты алдамшы тсінік туады. Ал, шын мнінде, бл ауруды ішке тыанмен бірдей.

Сондытан азір кбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оны екі жолы бар.

1. Шиеленісті ммілеге келу арылы бейбіт жолмен шешу. Мміле деп дау-жанжала атысушы жатарды зара кешірімділік білдіріп, ымыраа келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ынысып, зара кешірімділік жасап, орта келісімге келуге тырысады.

2. Зорлы негізінде бітістіру, келістіру. Мндай жадай бір жаты кші айтарлытай басым боланда, екінші жа жеілгенде немесе оны толы жойып жібергенде туады.

Екі жаты татуластыруды ке тараан трі — келіссздер. Ол арылы арсы жаты пікірі, длелдері белгілі болады, кшті араатынасы айындалады, келісімні шарттары аныталады. Дадарыс жадайынан шыу шін оны мнін, ерекшеліктерін, леуметтік негізін жне т.б. зерттеп білген жн.

оамдаы саяси шиеленіс кбіне занды оппозицияны бар жоына да байланысты. Брыны Кеес заманында кппартиялы пен оппозицияа алыпты жадайдан тыс, ерсі нрсе сияты арайтын. Ал демократиялы елдерге олар ажетті шарт. Олар болмаса, билік органдарына сенімсіздік туады, олар бюрократияланады. Оппозицияда р топты талап-тілектері, кзарастары ескеріледі. Содытан аылшын флсафашысы Джон Милль демократиядан оппозицияны алып тастаса, диктатура калады деп тегін айтпаан.

Дегенмен, шиеленіс болан со одан айткен кнде де шыу керек. Ол азаматты келісім негізінде шешілуге тиіс. Оны екі жолы бар. Біріншісі — аразды, жаулы, кдіктілік алпын бзып, сенім жадайын туызу. Екіншісі — барлы дегейде адамдарды арым-атынас тетіктерін алыптастыру. Зорлы зорлыты тудырады. Сондытан одан аула болып, ркениетті жол іздеген абзал.

Америкалы саясатшы Г. Райфф рбір есі дрыс адам орта мдделер тауып, шиеленістерді реттей, жнге келтіре білуі керек деген. Батысты тжірибесі жеке адамны еркіндігіне, коамны ашытыына, заны билігіне негізделеді. Біз шін оларды брін толы орындай ою лі иын. Біра соан тырысан жн. Себебі, олар ел тадыры шін маызды шарттар.

Сонымен саяси шиеленістер оамны дамуына тн асиет. Оларды жекелеген трі ана иратып, блдіруге келеді. Олай болмау шін сіп келе жатан дау-дамай, кикілжідерді дер кезінде ашып, реттеген, одан да жасысы оларды алдын алан лзім. Оан саяси жне оамды мірді демократиялы жадайында ана ол жеткізуге болады. Сондыган америкалык саясатшы Сеймур Липсет (1922 жылы туан) тратылы пен демократияны медальді екі жаы деп те дрыс санайды