Оамны жіктелуі жне оны саясата сері

Адамны оамдаы орны кптеген леуметтік белгілерімен сипатталады. Оан лты, тратын жері, оамды ндіріске атысуы, оамды ебек блінісіндегі орны, ксібі, білімі, табыс млшері, саяси билікті іске асыруа атынасы жне т.б. жатады.

Осындай бір немесе бернеше леуметтік белгілерімен бірлескен адамдар жиынтыын леуметтік топ дейді. Мысалы, жмысшы, шаруа, зиялылар, орыстар, немістер, студенттер, зейнеткерлер, ауыл адамдары, ала адамдары, ой ебегімен шылданатындар жне т.б.

Адам саяси процесте белгілі бір леуметтік топты кілі немесе мшесі ретінде атысады. Олар жалпы оамды мірді, оны ішінде саяси процесті басты субъектісі болып табылады. Сондытан андай да болмасын саяси іс-имылды сыртында біреулерді топты мддесі трады.

оам немі даму стінде, соан байланысты кейбір леуметтік топтар рып, жаа топтар пайда болады.

Оларды барлыы саяси рдіске не белсенді не енжар араласуы ммкін. рине, мны брі сол топтарды, ауымны мдделеріне, талаптарына жне мтаждытарына байланысты.

леуметтік топ ымы мдделеріні, ндылытары мен жріс-трыс нормаларыны ортатыы мен айырмашылытарына орай ел халыны жіктелуін бейнелейді. леуметтік топ - бірігу дрежесі рилы бірлестіктерді рамын белгілейтін те ке ым. азіргі оамды ылымдарда леуметтік топтар ретінде таптар, сословиелер, таптар жне сословиелер ішіндегі блімшелер, этникалы, ксіптік, жынысты, жас ерекшеліктік, онысты, ттынушылы, діни, біліми жне баса да топтар арастырылады. Бл жадайда топтау, біріктіру белгілері ата емес, олар жеткілікті трде дербес. Барлыы топтарды андай масатпен жіктелетініне, оамды мірді андай ылыми жне саяси проблемаларыны зерттелетіндігіне, леуметтік субъект кім бола алатынына, саяси практиканы андай леуметтік жне саяси мселелерді ала шыаратындыына байланысты.

леуметтік топтар теориясында топтарды лкен, орташа жне кіші болып блінуі методологиялы мнге ие.

лкен леуметтік топтара ел халын амтитын бірлестіктер кіреді, яни олар: сословиелер, таптар, леуметтік жіктер, жынысты, жас ерекшеліктік, этникалы, діни жне т.б. топтар. лкен топтар елеулі саяси ыпала ие боландытан ртрлі леуметтік озалыстарды базалы негізі болуы ммкін.

Орташа топтар ндірістік, территориялы бірлестіктер арылы жасалынады, оларды арасында ртрлі мдделер мен саяси бсекелестікті болуы ммкін.

Кіші топтара е бірінші мдделеріні ортатыы негізінде пайда болатын траты немесе уаытша ассоциациялар жатады. Отбасы, кіші ндірістік бірлестіктер, оамды мірді ртрлі йымдары кіші топтарды трлері. Кіші топтар шін адамдарды тікелей байланыстары тн, адамдар арасындаы зара арым-атынастарды тлааралы, моральды-психологиялы байланыс формалары реттейді.

Аталмыш барлы топты бірлестіктер андай дрежеде болмасын оамны саяси міріне атысып, саясатты субъектісі бола алады.

Осыларды арасынан лкен леуметтік топтарды, сіресе таптарды ызметі лкен саяси ыпала ие.

Таптар мен тап кресіні теориясы – адамзатты саяси ойыны алыптасу мен даму процесінде ерекше рл атаратын іргелі саяси ілім.

Сословиелік-тапты бліну - ркениет дамуыны сипатты негізі. Таптар мен тапты кресті рационалды трде длелденген теориясын марксизм жасады. К.Маркс пен Ф.Энгельс бірігіп жазан «Коммунистік партияны манифесті» (1848) атты ебекте оамды мірді тапты табиатына ретроспективті сараптама берілген, пролетариатты тап кресіні стратегиясы мен тактикасы мселелері арастырылан, пролетариатты саяси кш ретіндегі дниежзілік-тарихи рлі идеологиялы трыда дйектелінген.

Таптар мен тап кресіні маркстік-лениндік теориясында таптарды леуметтік-экономикалы негізіне ерекше назар аударылады. Марксизм-ленинизмде олданылан таптар анытамасын В.И.Ленин «лы бастама» атты мааласында берген болатын: «Таптар деп оамды ндірісті тарихи белгілі бір жйесіндегі алатын орындары бойынша, ндіріс ралдарына атынасы бойынша, ебекті оамды йымдастырудаы рлі, яни оамды байлытан з лесін алу тсілі мен млшері бойынша ажыратылатын адамдарды лкен тобы аталады. Таптар - бл оамды шаруашылыты белгілі бір формасында алатын орнына байланысты біреулеріні басаларды ебегін зіне иемденіп кете алатын адамдарды лкен тобы».

Бл кзарас бойынша, л иеленушілік, крепостниктік, жалдамалы ебек трізді леуметтік-экономикалы дамуды рбір сатысында екі негізгі тап болады, оларды зара атынастары оамды мірді зегі мен оамны саяси проблемаларыны негізін райды. Біра мндай тсінікті оамды дамуды саяси бояуын тарылтып рі жтадатып жіберетіндігі сзсіз. Шынтуайтына келгенде, оамны наыз саяси мірі – оамны екі негізгі табыны саяси арсыласуына араанда анарлым крделі жне рилы.

Тапты блінуді леуметтік-экономикалы негізін бліп крсету, осы белгіге баса кіл аудару аталмыш ымны іргелі идеологиялы жктемені атаратындыын крсетеді. Ол меншік атынастарын ревоюциялы айта згертуге баытталынан, мндай згерістерді жан-жаты оамды прогрессті кілті болып табылатындыына ерекше кіл аударады. Біра социалистік лагерь елдеріні тарихи тжірибесі крсеткендей, меншік атынастарыны тпкілікті крт згеруі, оларды мемлекеттенуі тиімді экономикалы дамуды тетігін бзып, оамды прогресті тежейді. Экономиканы фундаментальды негізі - з кезегінде жеке жне орта мдделерді тоыстыруды тиімді тсілі болып саналатын нарыты атынастар жйесі болып табылады.

Сонымен орыта айтар болса, оамды айта руды радикалды идеологиясы ретіндегі таптар мен тап кресіні маркстік-лениндік теориясы – азіргі экономикалы жне саяси шынайылытара лайыты жауап бере алмайды.

Батысты леуметтік жне саяси ойларда таптар мен тап кресіні теориясын сыни баалау негізінде азіргі замана сай идеяларды іздестіру жзеге асуда. Бл трыда М.Веберді кзарастары айтарлытай мнге ие.

М.Веберді теориялы кзарастарында оамны леуметтік жіктелуіні ата экономикалы анытамасы жо. Ол тапты блінуді анытауда оамны экономикалы жіктелуіні бастапылыын, фундаментальдылыын мойындай отырып, оамны экономикалы ана емес, леуметтік-мдени ерекшеліктеріне де сйенеді.

Батысты оамды ойды леуметтік жіктелу проблемасына кзарасы леуметтік стратификация теориясымен байланысты. леуметтік стратификация негіздері М.Веберді, П.Сорокинні, Т.Парсонсты, В.Паретоны жне баса да авторларды ебектерінде крініс тапан. азіргі батысты оамды жне саяси ойларда бл теория – маызды ылыми жне олданбалы функцияларды атаратын ке тараан теория.

леуметтік стратификация теориясында леуметтік «страта» мен леуметтік «ттасты» орталы ымдар болып есептелінеді. Жер беті абаттарын білдіретін геологиялы «страта» термині мнда оамны леуметтік жіктелуін белгілеу шін, ылыми зерттеу масатында халыты леуметтік маызды топтарын бліп крсету шін пайдаланылады.

Бгінгі тада демократиялы мдениет, адамдар міріні демократиялы салты, демократиялы институттар ажетті оамды айта рылуларды тетігіне айналды. Нтижесінде дамыан елдерде леуметтік ділеттілік нсалары айын кріне бастады.

Стратификациялы айырмашылытар леуметтік антагонизмны дамуына алып келмейді, себебі азіргі оам – ттас, страттар арасындаы шек тла шін жеіл алынады. Егер ол ажетті энергияны жмсай отырып, іскерлік танытса, стратификациялы сатымен жоары рлеп, з ммкіндіктерін жзеге асыра алатын е тиімді позицияларды иелене алады, немесе клденеінен жылжып, з талантын крсетуге ммкіндіктер беретін стратаа те алады.

Нтижесінде оамды организмде шиеленістер болмайды, революциялы акциялар зіні леуметтік негізін жоалтады. Марксистерді кзарасы бойынша, оамды мірді барлы сферасына еніп, экономикалы, идеологиялы жне саяси трдегі ш негізгі формада жзеге асан тап кресі оамда саталанымен, зіні леуметтік мазмны мен баытын згертті.

Этникалы бірлестіктерді кпшілігі здеріні этникалы, тарихи отандары бар диаспоралар. Диаспоралар рилы дрежеде мемлекетаралы атынастарды саяси процесіне тартылады. Сондытан, полиэтникалы мемлекеттерде этникалы, діни, тілдік ерекшеліктеріне арамастан адам ыы мен азаматтарды за алдындаы тедігін амтамасыз ететін принциптерді ата саталынуы тиіс.

лттар – бл зін-зі сатау мен дамуа абілетті тарихи трыда рылан траты бірлестіктер. лтты мемлекет – осы леуметтік-саяси тенденцияны амтамасыз ететін саяси форма. Сондытан лттар здеріні лтты мдделерін орайтын осы саяси форманы жасауа мтылады.

Кплтты мемлекеттерде барлы лттар мен лыстарды мдделерін сатау шешім иын проблема, себебі оларда кбінесе елеулі экономикалы, этно- жне леуметтік-мдени, саяси ыпала ие стем лт болады. Бл стем лт асаана не еріксіз трде баса лттарды дамуын тежейтіндіктен, мемлекет ішінде лтты-территориялы автономия руды, ал егер мемлекет рамында лтты-территориялы автономиялар болса, оларды дербестігін амтамасыз етуді немесе лтты-мемлекеттік туелсіздікті зілді-кесілді талап ететін жне саяси трыда жзеге асуы ммкін орталытан ашатын тенденциялар пайда болады. Сондытан, кплтты мемлекеттерде мемлекетті территориялы ттастыына нсан келтіруге баытталан сепаратизм пайда болады.

Осы ретте стем лтты саясаты рамындаы баса лыстар мен лттарды дербестігін, тыныштыын, этномдени тл ерекшеліктерін амтамасыз етуге жне кплтты мемлекетті ттастыын сатауа міндетті.

Этностар арасындаы проблемалар азіргі кезде те крделі проблема болып отыр. Бл проблемаларды здеріні мемлекетаралы жне мемлекетішілік аспектілері бар. Оларды негізінде за уаыттар бойы баса мемлекеттер мен елдерді атыстыра отырып бірде бседейтін, бірде ршитін атыыстар тіп жататын саяси шиеленістер ошаы пайда болады.

Бізді еліміз азастан Республикасы – кплтты мемлекет емес, жзден аса этникалы бірлестік кілдері тратын полиэтникалы мемлекет. Осы реттегі азастанны саяси ерекшелігіні зі сонда, азатар стем этнос болып табылмайды жне зірше баса этникалы топтар кілдерін ассимиляциялау ммкіндіктеріне ие бола ойан жо. Сондытан елде шынайы полиэтнизм алыптасан. азатармен атар азастанда елеулі этно- жне леуметтік-мдени ыпала ие те лкен орыс диаспорасы да мір среді, ол ел ішінде де, сондай-а Ресеймен зара арым-атынаста да кшті саяси фактор болып табылады.

Сонымен, саясатта адамдарды лкен барасы рекет етеді екен. Бл баралар, белгілі бір дрежеде бір-бірлеріне арсы трады. Сондытан саяси мдениетті е маызды проблемасы – осы «арсы труларды» ркениеттік шеберге кшіру болып табылады.

Бл масаттара жету шін баралар йымдасып, саяси процеске саналы трде атысуы, яни тл идеологиясы болуы, з мдделеріні маынасы мен мнін билік органдарына атынастаы талаптар жйесінде, за шыарушылы ызметте, саяси ызмет стратегиясы мен тактикасында, бір сзбен айтанда саясат сферасында крсете алуы ажет.