Азіргі кездегі лемдік саясаттаы крделі мселелер
Екінші дниежзілік соыс аяталаннан кейін капиталистік жне социалистік системаларды араатынасында "ыриаба соыс" пен атал идеологиялы арама-арсылы кезеі басталды. Ол 80 жылдарды ортасына дейін созылды. Бл кезенде скери-саяси басымдылыка зор сенім артылды. Глобальды (латынны "глобус" — Жер деген сзінен шыан; жер шарын амти-тын, жалпы лемдік деген ымды білдіреді) мселелерді бірлесіп шешу туралы кптеген келісімдер идеологиялы сенімге сай бзыла берді. Бл кездегі іс-рекетке "глобальды трыдан ойлап, локальды (айматы) трыда іс істе" деген принцип басшылыа алынды. Мны брі лемдік оамдастыа екіжаты жне планетарлы дегейде арым-атынасты дамытуа айтарлытай залалын тигізді.
Мндай жадайда одан рі мір сруге болмайтын. Ол тиыа тірейтін жол еді. Сондытан 80 жылдарды ортасы-нан бастап, жааша саяси ойлау кезеі басталды. Оан кптеген себептер болды. Біз соларды негізгілеріне тогалып тейік.
Біріншіден, ядролы-космосты дуірде мемлекетгер, сіресе блоктар арасында скери атыгыстар болмауы керек. скери техниканы дамытып, жанталаса арулану зіні шарытау шегіне жетті. Термоядролы соыс басталса, барлы адамзатты, жер бетіндегі тіршілікті бріні руына келіп сотырады.
Бгінгі тада адамдарды міріне 50 мынан астам ядролы обасы (боеголовкалар) ауіп тндіруде. Оларды жалпы уаты Хиросимадаы жарылысты миллионына те. 80 жылдарды ортасындаы ядролы аруларды жарылысыны зі 58 млрд. адады немесе жер бетіндегі рбір трынды 12 рет лтірердей кші бар.
Ал р трлі елдерді зерттеулеріне араанда, шінші дние-жзілік соыс бола алса, оны салдарында "ядролы ыс" тууы ммкін. Оан себеп — ядролы ару олданылан алаларды стінде кн тпейтін ап-ара кйені пайда болуы. Ол кейін барлы жер жзіне жайылып, лемді амтып алады. Соны салдарынан заа созылатын тнек туады. Ол атты суыа сотырады. Жер тез суи бастайды. Климат жадайлары крт озгеріп, биосферада айта айналмас процестер басталады. Демек, ядролы соысты салдары тек оан атысушыларды ана амтып оймай, барлы адамзата апат келеді.
азіргі заманда жеке елдер арасындаы дау-жанжал, айматы скери агыыстар дниежзілік ядролы соыса ласып кету аупі бар. Мндай жадайдаай мемлекет болмасын зін тек скери-техникалы ралдармен орап ала алмайды. Оан мысал ретінде 1986 жылы Чернобыль атом станциясындаы жарылысты атаса та жеткілікті. Сондытан ауіпсіздік тек бір лтты болуы ммкін емес, ол планетарлы, жалпы лемдік жне ол тек ана саяси жолмен амтамасыз етілуі керек.
Екіншіден, азіргі заманда бкіл жер шарын амтитын глобальды, аламды мселелерді маыздылыы артуда. Оан жоарыда сз етілген термоядролы соысты болдырмаудан баса е алдымен экология мселелері жатады. Ол адамдарды бізді оршаан биологиялы ортаа рескел араласуына байланысты болып отыр. Мысалы, адамзат екінші дниежзілік соыса дейін анша минералды шикізат пайдаланса, одан кейінгі 40 жылды ішінде соншалыты пайдаланан екен. Ал кмір, мнай, газ, темір жне т.б. адамдара те ажетті табиат байлытарыны орны айтып толмайды. Сарапшыларды есептеуінше, ондаан жыл ткен со оларды оры таусылма.
Табиат байлытарын аяусыз пайдаланумен атар соы он-жылдытарда жртшылыты атты аландатып отыран атерлі мселе — планетаны ластау. лемдік мхит негізінеи мнай ндіруді рістетуден ластануда. Сонымен атар оан миллиондаан тонна фосфор, орасын, радиоактивті алдытар жне т.т. тасталуда. зен, клдер, аын сумен бірге келгентыайтыш-тар, пестицидтер, сынап, мышьяк, орасын, цинк т.б. сияты зиянды заттармен улануда. Мамандарды айтуына араанда, жер шарыны кейбір айматарында ауруды 80%-і сапасыз суды салдарынан пайда болатын керінеді.
Терроризмні ке таралуына, оын те-мте Азия рлыында кбірек етек алуына байланысты бл былысты табиаты жнінде р трлі пайымдаулар пайда болуда. Кейбір саясаттанушылар тіпті лде бір террористік ркениетті пайда боланы, азіргі заманы лемді батысты лгіде жаыртуа, яни, жаандастыруа зіндік жауап ретінде деген суегейлікті де айтады. Белгілі зерттеуші С. Хантингтонны пікірінше, терроризмні тамырлары «батыс имперализмі» саясатында жне оны жиырмасыншы асырды басым кпшілігі бойына мсылман лемінде стемдік жргізуінде жатыр. Сонымен атар, «бл мсылман халытарыны з мемлекеттері ішіндегі сыбайлас жеморлыа, кіметтерді тиімсіз жмысы, оларды уын-сргін рекеттеріне жне здері осы режимді олдайды деп білетін батыс елдеріне арсы жауабы».
Жаандастыру жадайында - лемдегі экономикалы, мдени жне аржылы байланыстарды бір біріне тартылысуы жне бірігуі ке клем алып, кшеюде – біз кбіне «орын кеістігінде» емес, «аымдар кеістігінде» мір среміз. Бл кеістік «ысарып» келеді, уаыт «жоалып келеді», біз «ысылып бара жатырмыз» жне сондытан да бріміз бірігіп те келе жатандаймыз.
Алайда адамзат ауымы зіні даму барысындаы е бір крделі кезеді басынан ткеруде, лем бір жаынан йымдасан, екінші жаынан хаоса кірген, бір жаынан жаандасуда, екінші жаынан локалдыты жатайды, бір жаынан бірігеді, екінші жаынан блінеді.
Саясаттанушылар ескертеді: лемде лкен соыс жріп жатыр, біра ол атыссыз, осыз, соыс тіршілік шін соыс. Бл соысты жаа трі - лемді билеу шін психологиялы жне экономикалы соыс. Бсекелестік лемде мбебап кредоа, идеологияа айналан. Транслтты компаниялар планетаны ттас бір жаанды базар деп есептейді. Жаандастыру мемлекеттер арасындаы зара бейбітшілікке ауіп тудырады – осы жадайда арамаында, яни ол астында жаа технологиялар мен арзан, біра жоары білікті жмыс кшін иеленген кейбіреулер ана бекіп, зін зі крсетіп тратап ала алады.
Сонымен бірге ке таралан пікірлер де бар. Мысалы, жаандастыру саяси билік пен лтты мемлекеттерді басаруды ртуа келеді, бл Д. Беллді формуласы бойынша «лкен трмысты мселелерге бл кішкентай болуы, керісінше кішкентайлара- тым лкен болуы ммкін». Бл жаайда жаандастыруды бесігі – Батыс боландытан, олар жаандастыру тенденцияларын ойлап шыаруда.