Саяси мдениетті рылымы жне оны алыптастыратын оамды кштер.

Саяси мдениет рылымы - е алдымен оамны саяси міріні р трлі жатарын бейнелейтін деттегі алыптасан тсініктер жатады. Ол саяси жйе мен оны институттары, саяси тртіп, билік тетіктері мен басару, т.б. Саяси мдениетті келесі рамдас блігіне саяси азыналар мен ндылытар жатады. Ол "еркіндік", "тендік", "ділдік", т.б. сияты байлытарды айсысына басымды, артышылы беруден байалады. Келесі блігі - адамдарды мемлекетке, саяси партиялар мен йымдара атынасы. Саяси мдениетке саяси бадар стау де кіреді. Ол субъектілерді саяси былыстара атынасын білдіреді. Ол саяси білімін ктеру немесе оан мн бермеу, саяси жмыса белсене атынасу немесе атынаспау жне т.б. трде крініс табуы ммкін. Саяси мдениетте дет-рып, жріс-трысты да орны зор. Саяси мдениетті ерекше белгісіне саяси рміздер жатады. р халы здеріні асырлар бойы дстрлеріне сай лтты-мемлекеттік рміздерін жасайды. Оан е алдымен Жалау, Елтаба, нран, Ата За, лтты валюта жне т.б. енеді.

Саяси мдениетке жалпы саяси жйе мен оны институттарыны ызмет етуі кіреді. Ол мемлекетті, партияларды жне т.б. сайлауды йымдастыруын, р трлі дегейде абылданан саяси шешімдерді, саяси-леуметтік шиеленістерді ыну жне зерттеуді мдениеттілігін амтиды.

азіргі жадайда саяси мд алыптасуыны барынша маызды жолдары мынадай ; масаткерлік, рухани-идеологиялы, мемлекетті білім беру аарту ызметі, саяси партиялар, шіркеулер, мешіттер, баралы апарат ралдары, оамды саяси йымдар, мен озалыстар. Достар арасында, отбасында,ебек жымдарында. .т.с.с

27. Саяси мдениетті жіктелуі, тсінігі мен мні.Саяси мдениетті жіктелуі - Г.Алмонд пен С.Верба сынан саяси мдениет трлері:

"патриархалды" мдениет, мнда жалпылтты саясатты масаттары мен ндылытары туралы біліктер, сезімдер мен нормативті пайымдаулар жоты асы. атысу мдениетіні осы типіне негізделген жріс-трыс лгісі бкіл лта атысты саяси процеске деген немрайлылыпен, бл саладаы еш міттерді болмауымен жне жергілікті немесе этникалы ынтыматастыа негізделген бірегей топталумен сипатталады;

"Баыну, туелділік пен табыну" мдениеті саяси басшылы адаалауа тиісті нормалар мен баынуа тиісті кімдерді "ндіруші мен сыйлаушы" ретінде абылданатын жріс-трыс лгісін анытайды. Бл лгідегі негізгі психологиялы мотивтер игіліктерді ктушілік пен жазадан ору болып табылады;

"атысу" мдениеті жріс-трысты біршама крделі лгісіне ие. Оны леуметтік серіктестік ретінде сипаттауа болады, мнда мемлекеттік билікті саналы сипаты мен тиімділігіне арай баынуды ажет ететін нормалар мен кімдерді "ндіруші" ретінде де, саяси шешімдерді абылдауа тменнен келетін атысушы ретінде де абылдана алады.

Саяси ылымда бл таырыпты маызы зор. Ол аны саяси жйені сипатын, саяси тртіпті мнін, оамды топтарды саяси санасы мен іс рекеттеріні ерекшеліктерін саяси рдістерді даму жолын жне баытын тсінуге кмектеседі. Саяси мдениет адамдарды жріс-трысы мен р трлі йымдарды ызметіне, оларды ішкі жне сырты саясат былыстарыны ынуа, саяси бадар алуына тікелей сер етеді.

Осы ымны саясаттануа енгеніне кп уаыт болан жо. Осы асырды 50 жылдарыны екінші жартысы – 60 жылдарыны басында Г. Алмонд, С. Верба, Л. Пай деген Американды зерттеушілер жне оны шкірттері саясата да, мдениетке де атысы бар згеше оамды былыс жнінде бірнеше жмыстар шыарды. Олар кейін «Саясат мдениет» деген атаумен ке тарап кетті. Оларды ойынша саяси мдениет – ол саяси жйеге атысушыларды индивидуалды позициясы мен баыт-бадары. Саяси баыт-бадар мынадай элементтерімен толыады:

- танымды баыт-бадар – саяси объектілер мен идеяларды тану ммкіндігі;

- белсенді баыт-бадар – саяси объектілер арым – атынасындаы арама-айшылытар т.б.;

- баалаушылы баыт-бадары саяси жаалытар мен оиалара баа беру пікірі;

Біра бдан саяси мдениет жнінде брын ешандай ой-толам болмаан деуге болмайды. йткені, антикалы ойшылдар Платон («Мемлекет», «Задар» деген ебектерінде), Аристотель («саясат» деген ебегінде), кейінірек Макиавелли, Бэкон, Ш. Монтескье т.б. ойшылдар бл мселеге кіл аударан. Олар р трлі салт-дстрлерде трбиеленген, арилы леуметтік жне саяси тжірибе алан адамдар бір ыай, біртектес жадайды р трлі сезіп, оан сан илы жауап айтаратындыын байаан.

Саяси мдениет тжырымдамасын белгілеп, оны негізгі пікірлерін жасауа М. Вебер, Э. Дюркгейм, Т. Веблен, Т. Парсонс сияты батысты ірі саясатшылары мен леуметтанушылары да елеулі лес осты. Ал жалпы «саяси мдениет» деген ымды бірінші олданып, ылыми дебиетке енгізуші деп XVIII асырда мір срген немісті аартушысы , флсафашы Иоганн Гердерді санайды.Біра оларды ай-айсысы болмасын «саяси мдениетті» саяси мірді белгілі бір рісін білдіретін саясаттануды ымы ретінде олданбады. Мны жасаан жоарыда аттары аталан американды алымдар болды.

Саяси мдениетті маынасын айындау шін е алдымен оны рылымын жасы білген жо. Бл жнінде де алымдар арасында келіспеушілік бар. Америкалы саясатшылар Г. Алмонд пен С. Верба саяси мдениетті адамдарды психологиялы бадарларыны жиынтыы деп тсінеді. Бірталай саясатшылар оны саяси азыналарды,, нанымдарды, нсауларды жиынтыы деп санайды.

28. Саяси леуметтануді типтері. Саяси леуметтену процесі ш негізгі мселені шешуге баытталады: оамны жаа мшелеріне саяси мдениетті жне саяси сананы негізгі элементтерін жеткізу; оам мшелеріне ажетті саяси тжірибе алуа, саяси іс-рекет етуге жне шыармашылы жасауына олайлы жадай жасау; Саяси мденеитті элементтерін згерту.

Адамны саяси леуметтенуі хдіксіз мір бойы жаласады. леуметтік –саяси тжірибе жинатауына арай оны саяси белсенділігіні трі рашан згеріп немесе бекіп отырады. Сонымен саяси леуметтену деп адамны саяси ілімдерді, ережелерді, ндылытарды бойына сііріп, оларды зіні рухани ішкі дниесіне айналдырып, сол арылы зіні саяси санасы мен мдениетін алыптастыру, саяси іс-рекетке дайындалу процесін айтады. Саяси леуметтену барысында адам оамны толыанды мшесі боларлы саяси ережелерді, салт-дстрлерді, білімді мегереді.Саяси леуметтену саяси тжірибені ашы жне осалы трінде жргізуі ммкін. Ашы тріне мліметтердеі, сезімді, ндылытарды тікелей беру жатады. Мысалы, оамды пндерді оыту арылы жастарды оытып йрету. осалы трінде саяси емес ережелерді саяси атынастара телу жатады. Мысалы, балаларды саяси билікке атынасы жас кезінен алыптасуы ммкінСаяси леуметтену институттарына мыналар жатады: отбасы, білім жйесі, апарат ралдары, мемлкет, партия, діни йымдар жне жеке саяси оиалар.Саяси леуметтену е алаш отбасынан басталады. Америка алымдары Д.Истон мен Дж.Деннис 12 мы Америка балаларын сра-жауап арылы зерттеген. Соны нтижесінде оларды саяси леуметтенуіні 4 кезеінен крсетеді: саясаттану, яни балдыранны ата-ана билігінен де жоары саяси билік барын ынуы; 2 жекелеу. Мнда бала саяси билікті президент, полицеский тласы арылы жекелеп сезінуі;3дріптеу, яни саяси айраткелерге тек жасы асиеттерді тау;институционалдандыру, саяси билікті жеке тлалар арылы емес, иесіз институттар арылы (партия, парламент, скер жне т.б.) абылдау.Саяси леуметтенуді келесі сатысы –мектеп. Бл кезде жалпыа бірдей негізгі саяси азыналар мен кзарастарды оушылар оып біледі, алашы леуметтік тжірибелер алады. Жастар йымдарына атыса бастайды. Д.Истон мен Дж.Деннис зерттеген 12000 оушыны 95 пайызы «Америка — лемдегі е тадаулы ел», «Америка жалауы – дниедегі е жасы жалау» деген тжырымдаманы малдаан. йткені малімдерді 99 пайызы оушылара кнде америка жалауын крсетсе, 91 пайызы ол туа берілгендігін длелдеуді талап етіпті, 60 пайызы «Тамаша Америка» деген отан сйгіш нді орындатып отыран.Саяси леуметтенуді келесі кезеі 16-40 жастар аралыы. 16 жастан адам сайлауа атыса бастайды, азамат атанады, іс-рекетіне толы жауап береді. Кбісі жоары оу орнына тсіп, тере саяси білім алады. Саяси партиялара мше болулары да ммкін. Жастарды леуметтік мртебесі згереді.Саяси леуметтенуді келесі кезеі 40-60 жастардаы аралы. Бл – адамны есейген шаы. Адамдарды саяси іс-ркетіне мір тжірибесі, балалары мен немерелері, траты кзарастары сер етеді.Е соына зейнеткерлерді саяси леуметтенуі. Оларды кейбіреулері олдары босаан со саяси мселелермен белсенді айналыса бастайды. айсыбірі оамды мірге аз да болса атысанына риза болады, кіліне медет табады.Саяси леуметтенуге апарат ралдары кп ыпал жасайды. Баспасз, радио, теледидар, кино адама тікелей ыпал етеді жне саяси ндылытара деген атынасын алыптастарады, бір идеалды негіздеп, орап, екіншісіне тойтарыс береді, адамзатты асырлар бойы алыптастаран азыналары, алдыы рпаты саяси тжірибесін соы рпаа жеткізіп, саяси тланы трбиелейді.

29. Саяси жанжал. Жанжал — оамдаы р трлі леуметтік топтар арасындаы ордаланан ткір проблемаларды, халыаралы кикілжідерді дер кезінде реттелмей, р трлі атыыстара алып келуі. Кбінесе, оамдаы жанжал саяси, экономикалы дадарыс кезінде, не жедел дамыан леуметтік згерістер барысында орын алады. Елдегі реформалар кезінде халыты р трлі топтарыны мддесі есепке алынып отырмаса, ол да леуметтік арама-арсылытара алып келуі ммкін. оамда саяси мдениет алыптастыру, орта леуеттік ндылытар мен нормаларды орнытыру — жанжалды болдырмауды негізгі жолы болып есептеледі. леуметтік згерістерді арыны белгілі бір саяси, этнография, леуметтік топтарды мддесіне сйкес келмеген жадайда оны саяси жолмен реттеп отыру оамны орныты дамуыны кепілі болып табылады. лемдік ауымда, р трлі мемлекеттер мен геосаяси мдделер арасындаы халыар. Жанжалдар дипломатиялы жолмен жоары дрежедегі келісімдер арылы реттеліп отырады.Бізді елді болсын, шетелдерді оамтану ылымдарында болсын за жылдар бойы лкен саяси опарылыстар трсын, ткір айшылытар, тере дадарыстар болса, мемлекетті алыпты, ойдаыдай дамымаандыы, жетілмегендігі, ауруы болып саналды. Ол шін мемлекет траты, тепе-тедік жадайында біралыпты дамуы керек сияты болып крінді. Сондытан тратылы оамны негізгі масаттарыны, ндылытарыны бірі саналатын.
Ал, шын мнінде, бл дрыс тсінік емес еді. Себебі, оамда р трлі топтар, таптар, жіктер болатындыы туралы ткен тарауларда айтан болатынбыз. Оларды зіндік масат-мдделері, талап-тілектері, арман-асарлары, мтаж-ажеттіктері болады. Олар, сз жо, сйкес келе бермейді. Осыдан келіп араларында айырмашылытар пайда болады. Олар дер кезінде шешілмесе, шиеленістерге, жанжалдара айналады. Шиеленіс деп рбір арсы жаты олайсыздыа шыратып, істі насыра шаптыратын арама-арсы мдделерді, пікірлерді, кзарастарды айшы келуін, елеулі келіспеушілікті, ткір таласты айтады.Шиеленіске адамзат те ертеден-а кіл аударан. Мысалы, б. з. б. VII—VI асырларда ытай флсафашылары дниедегі нрселерді бріні озалыс кзі о (ян) жне теріс (инь) бастаулардан трады деп есептеді. Ежелгі грек флсафашысы Герак- лит заттар мен былыстарды дамуы арама-арсылытарды кресінен туады деді. Макиавелли оамды процестерді дамуыда айшылытарды пайдалылыын атап крсетті. Гегель арама-арсылытарды айшылытары мен кресін жоары баалады.Саяси шиеленістер теориясына сіресе кп кіл блген — марксизм. Маркс пен Энгельс «Коммунистік партияны манифесінде»: «Ерікті мен л, патриций мен плебей, помещик пен крепостной, мастер мен кіші мастер, ысасы, езуші мен езілуші бірімен-бірі ыли антатонист болып, бірде жасырын, бірде айын трде здіксіз кресіп келді, бл крес рашан бкіл оам трмысын революциялы трде айта румен немесе кресуші таптарды жалпы жойылуымен тынып отыратын» деген. Олар тап кресі тапты оамдарды дамуыны зандылыы жне озаушы кші деп есептеді.Осы асырды 50 жылдарында американды Льюис Козер леуметтік шиеленістерге ндылытар, мртебе, билік, аржы-аражат шін кресті жатызды. Мндай кзарас Батыс саясаттарында ке тараан.60 жылдары немісті леуметтанушысы Ральф Дарендорф «оамны дау-дамайлы лгісін» ала тартты. Ол «Индустриалды оамдаы таптар мен тапты шиеленістер» деген ебегінде билікті блуге байланысты адамдар арасында тесіздік пайда болады, олар кикілжіге келеді. Соны нтижесінде оамда ры- лымды згерістер жасалады. Капитализм біртіндеп тере згерістерге шырайды. Оларды здері жзеге асырады, сондытан К. Маркс айтан революциялы ткеріске жол берілмейді делінген.Американы леуметтанушысы Кеннет Баулдинг «шиеленісті жалпы теориясын» жасады. Оны ойынша, леуметтік шиеленісті мні адамны алыпты реакциясына байланысты. андай кикілжі болмасын, тітіркендіргіштер, оздырыштарды рекеттері арылы реакцияларды, ндылытарды, жеке адамдарды штарлытарын згертуге болады. Соны арасында оамды рылыс тбірімен згеріске шырайды.

. Одан кейін екі жаты арасында ашы арсыласты, атыыстар болуы ммкін. Екі жаты да кптеген адам- дар олдап, дау-дамайды шебері кеиді. Егер мны бріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал ркениетгі трден шыып, арулы атыыса айналады. Мысалы, Югославиядаы, Таулы Карабахтаы, грузин-абхаз шиеленістері сияты.Біраз жадайда билік басындаылар айшылыты байаса да байамаан сыай білдіреді. Ондайда кикілжі бысып, жанып рістеуі, тіпті ртке айналуы ммкін. Содытан шиеленісті шешу керек. Брын одан екі жолмен тылысы келетін. Біріншісі, оамны «таза» даму исынына сйкес келмегенді з арасынан аластап, сырта ыыстырып шыару арылы тылысы келді. Екіншісінде, керексіз жадайды, рылымды тура басып-жаншып рту, жою арылы тылысы келді. Екеуінде де айшылы шешілген сияты алдамшы тсінік туады. Ал, шын мнінде, бл ауруды ішке тыанмен бірдей.Сондытан азір кбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оны екі жолы бар:

1. Шиеленісті ммілеге келу арылы бейбіт жолмен шешу. Мміле деп дау-жанжала атысушы жатарды зара кешірімділік білдіріп, ымыраа келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ынысып, зара кешірімділік жасап, орта келісімге келуге тырысады.

2. Зорлы негізінде бітістіру, келістіру. Мндай жадай бір жаты кші айтарлытай басым боланда, екінші жа жеілгенде немесе оны толы жойып жібергенде туады.Екі жаты татуластыруды ке тараан трі — келіссздер. Ол арылы арсы жаты пікірі, длелдері белгілі болады, кшті араатынасы айындалады, келісімні шарттары аныталады. Дадарыс жадайынан шыу шін оны мнін, ерекшеліктерін, леуметтік негізін жне т.б. зерттеп білген жн.оамдаы саяси шиеленіс кбіне занды оппозицияны бар жоына да байланысты. Брыны Кеес заманында кппартиялы пен оппозицияа алыпты жадайдан тыс, ерсі нрсе сияты арайтын. Ал демократиялы елдерге олар ажетті шарт. Олар болмаса, билік органдарына сенімсіздік туады, олар бюрократияланады. Оппозицияда р топты талап-тілектері, кзарастары ескеріледі. Содытан аылшын флсафашысы Джон Милль демократиядан оппозицияны алып тастаса, диктатура калады деп тегін айтпаан.Дегенмен, шиеленіс болан со одан айткен кнде де шыу керек. Ол азаматты келісім негізінде шешілуге тиіс. Оны екі жолы бар: Біріншісі — аразды, жаулы, кдіктілік алпын бзып, сенім жадайын туызу. Екіншісі — барлы дегейде адамдарды арым-атынас тетіктерін алыптастыру. Зорлы зорлыты тудырады. Сондытан одан аула болып, ркениетті жол іздеген абзал. Америкалы саясатшы Г. Райфф рбір есі дрыс адам орта мдделер тауып, шиеленістерді реттей, жнге келтіре білуі керек деген. Батысты тжірибесі жеке адамны еркіндігіне, коамны ашытыына, заны билігіне негізделеді. Біз шін оларды брін толы орындай ою лі иын. Біра соан тырысан жн. Себебі, олар ел тадыры шін маызды шарттар. Сонымен саяси шиеленістер оамны дамуына тн асиет. Оларды жекелеген трі ана иратып, блдіруге келеді. Олай болмау шін сіп келе жатан дау-дамай, кикілжідерді дер кезінде ашып, реттеген, одан да жасысы оларды алдын алан лзім. Оан саяси жне оамды мірді демократиялы жадайында ана ол жеткізуге болады. Сондыган америкалык саясатшы Сеймур Липсет (1922 жылы туан) тратылы пен демократияны медальді екі жаы деп те дрыс санайды.

30. саяси жанжалдар мен дадарыстарды реттеуді дістері мен трлері Саяси салада жанжалдарды тудырмауды, оны одан рі ршітпеуді басты амалы - халыты л-ауатын ктеру, елді жоары леуметтік-экономикалык дрежеде дамуын камтамасыз ету. Оан оса оамны саяси мдениеті биік болса, билік басындаылара, за органдарына деген сенім арта, беки тседі. Ал олар жеткіліксіз болса, саяси жанжалдар мен дадарыстарды рбуіне келеді. Біраз жадайда дау-жанжалдарды алдын алу шін билік басындаылар ртрлі діс-айлаларды пайдаланады. Мысалы, халык мддесін анааттандыра алмаан жадайда, сіздерді мынадай жарын болаша ктіп тр деп міттендіреді, жбатады. Бір міттен кейін келесі мітті оты жануы ммкін. Ол міт шиеленісті лсіретуге келеді. Саяси жанжалдарды шешуді бірнеше трі бар. 1. Дау-жанжалга бармау, одан ашатау дісі. Мысалы, саяси айраткер арсы жапен жанжала тспеу шін саяси сахнадан кетеді немесе кейбіреулер бастыымен істесе алмаса, істі насыра шаптырмау шін з еркімен жмыстан кетеді. 2. Кейінге алдыру дісі. арсыласпен ерегіске бармай, "не істесе соны істе" деген сияты, бріне кніп жре береді. 3. Саяси жанжалды ммілеге келу арыльі бейбіт жолмен шешу. Мміле деп дау-жанжала атысушы жатарды зара кешірімділік білдіріп, ымыраа келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ынысып, зара кешірімділік жасап, орта келісімге келуге ты- рысады. 4. Зорлы негізінде бітістіру, келістіру. Мндай жадай бір жаты кші айтарлытай басым боланда, екінші жа жеілгенде немесе оны толы жойып жібергенде туады. Аралы сот немесе арбитражды сараптау дісі. Мнда арсы жатар дау, талас тудыран мселені тексеруге з еріктерімен шінші жаа береді. Оны шыаран шешімін екі жата мойындайды. Мндай жадайда трелік етуші азы халыкаралы ыты жалпыа бірдей ережелерін, елді конституциялы тртібін жне т.с.с. шарт талаптарын басшылыа алады.
31. Этносаяси жанжалдар. Этносаяси жанжалдара этностар, лттар арасындаы даудамайлар, шиеленістер жатады. Баса саяси-леуметтік егес, дау-шарлара араанда ол те крделі жне шешілу жолы иын мселе. Саяси жанжалдар кплтты мемлекетте р трлі тілде сйлейтіндерді (Бельгия, Швейцарияда), р трлі дінге сенетіндерді (Индиядаы сикхтар, мсылмандар, индустар; Ливанда христиандар мен мсылмандар), ртрлі лттар (брыны Кеестер Одаында), ртрлі нсілдер (Отстік Африка елдерінде) арасында болуы ммкін. детте мндай катыыс ртрлі этникалы топтарды арасындаы елеулі экономикалы тесіздіктен туады. з лтыны екілдері езгіге, ысымшылыа тсіп отыр деп ан этнос халыны арасында гіт жргізіп, лтты ынтыматасты білдіре бастайды. Кейде бір этникалы топты кілдері леуметтік-тапты сатына жоары денгейде трады да здерінен баса этнос кілдерімен салыстыранда артышылытармен, жеілдіктермен пайдаланады. Мндай жадай, сз жо этносаралы атыыстара, лта- ралы жанжалдара жол ашады. Этносаяси жанжал тудыратын мселені бірі – этникалы лтшылды. Мнда біраз лтты кілдері з алдына автономия алу, ттастыын жне згешелігін сатау масатын ояды. Ол идеология немесе озалыс ретінде крініс беруі ммкін. Ондай этнос негізгі ш масатты ала ояды: — автономия мен зін-зі басаруды амтамасыз ету; — белгілі бір жерге, аумаа иелік ету ыын алу; — з мдениетін жалпымемлекеттік мдениетпен бірдей мртебеге жеткізу. Этносты лтшылдыты басты саяси мддесі — тптеп келгенде езіні мемлекеттігін орнату. Мндай лтаралык катыыстар азіргі тада жеткілікті. Мысалы, Солтстік Ирландия мен Англия, фузиндер мен абхаздытар, осетиндер мен ингуштар арасындаы, Таулы Карабахтаы, Молдавадаы жне т.с.с. жанжалдар. Оларды негізінде жергілікті халытан баса лт кілдеріні саяси жне азаматты ытарыны ысымшылы круі, лтты егемендік, лтты-мемлекеттік рылым мселелеріні жне т.б. жатыр. Этносаяси шиеленістерді пайда болуына трткі болатын себепті бірі — этносты з тілі, мдениеті, діні, дет-рпыны тадырына алыптан тыс, асыра ауіптенушілік. Оны болашаы алай болады деп мазасыздану. Мысалы, бізді республикамызда 90 жылдарды орта кезінде орыс тілділер орыс тіліні мртебесі женінде бірталай гіме ктерді. Олара "Лад", "Русская община" йымдары, казактар дем беріп, кикілжі тудырды. Тіліміз, дет-рпымыз ысым круде, орыстарды басарушы ызметтерге аз алуда, оларды арасында жмыссызды кбеюде, солара байланысты олар азастаннан жаппай кшуге мжбр болуда деп байбалам салды. Шын мнінде, азастан Республикасыны Конституциясында крсетілгендей, мемлекеттік йымдарда, жергілікті зін-зі басару органдарында мемлекеттік аза тілі мен орыс тіліні те олданылатындыы, тпелі кезедегі жмыссыздыты кбеюі барлык лт кілдеріне бірдей сер етіп отырандыы, басарушы органдара ызметке лтына, нсіліне арамай, те абылдануы жне т.б. оларды ауіптеріні орынсыз екендігін длелдеді. детте лтты идеяны ктеріп, этносаяси жанжалдара келетіндер билікке таласушы топтар мен оларды басшылары. Олар з саяси масаттарына жету шін лтты факторды пайдаланады. Сол шін жылдар бойы жиналан кемшіліктерді дабыра етіп, аз лттарды сезімдерінде ойнап, наразылы тудырады. алай боланда да лтаралы жанжалды рістетпей, мселені дер кезінде шешу ажет. йткені мндай шиеленістер лайып кетуге бейім келеді жне за сипат алан дау-жанжалды тотату оайа тспейді. Ол шін мемлекет лтаралы саясатты ешашан назардан тыс алдырмауы тиіс. Бл салада бізді елімізде бірталай іс істелуде. 1995 жылды 1 наурызында Н.. Назарбаевты Жарлыымен азастан халытарыны Ассамблеясы рылды. Ол республикадаы барлы лтты-мдени орталыктарды амтиды. Ассамблея елімізде лтаралы келісім мен саяси тратылыты сатау, оамды біріктіру, ныайтуды амтамасыз ету баытында практикалы сыныстар жасайды. лтты саясат саласындаы жаа за жобаларына оамды сараптау жасайды. Мысалы, "оамды бірлестіктер туралы", "Мдениет туралы", "азастан Республикасындаы тілдер туралы" жне т.б. за жобаларына орытынды дайындап, Парламентке жіберді. Алайда экстремистік пиылдаылар елімізде кездеседі. Мысалы, 1999 жылы Казимарчук деген содыр з жагастарымен скеменде ткеріс йымдастырма болды. Оны срия жоспарын азастандык арнаулы органдары дер кезінде ашып, ойындаысын жзеге асыртпады. Егер бл рекет жзеге аса алса, Шыыс азастандаы, тіпті елімізді баса ірлеріндегі жадай трасызданатыны сзсіз еді. Сондытан барлы жртшылы болып ондай рекеттерге жол бермей, азастанды патриотизмді, лтжандылыты, отансйгіштікті республика трындарыны бойларына сііріп, жерімізді ттастыын, елімізді тыныштыын кзді арашыындай сатап, оны глденіп, кркеюі шін оуды здік оып, аянбай озы ебек етуіміз керек.
32. Саяси процесс туралы ым Саяси процесс ымы ке жне тар маынасында олданылады. Ке маынасында ол коамны саяси жйесіні уакыт пен кеістікте дамып, жмыс істеуін білдіреді. Тар маынасында тпкілікті наты нтижеге жеткен белгілі бір клемдегі процесті крсетеді. Мысалы, айсыбір партия не озалысты алыптасуы, сайлаудын ткізілуі, басаруды жаа рылымыны дниеге келуі жне т. с. с.

оамды мір, оны ішінде саяси сала — те крделі былыс. Онда мір сріп жатан топтарды, жіктерді, йымдарды масат-мдделері кейде абысып, кейде келіспей, шырмалып жатады. Соан орай кн сайын кптеген згерістер болып, бір саяси нсаулар дниеге келіп, екіншілері з кшін сатап, шіншілері шіп дегендей, згеріп жататыны белгілі. Осындай саяси жйені бір алыпты жадайдан екінші жадайа келіп, ауысуын, згеруін, озалысын саяси процесс дейді. Бл процесс саяси деп аталандыган ондаы згерістер е алдымен билікке, оны блу жне айта блуге, азаматтарды шешім кабылдауа, басарушыларды ызметін баылауа жне т. с. с. жмылдыруа, халыты саяси белсенділігін артгыруа байланысты болады. Сондытан саяси процесті басты мселесі, азаматтарды р трлі мдделерін біріктіріп, жи- натайтын саяси шешім абылдауда жне оны іске асыруда.

Жалпы жымды масат-мратты анытауа, алыптастыруа ресми органдар, билік институттары, ксіподатар, бейресми йымдар, апарат ралдары жне т.б. атысады. Біра мнда басты рлді жоары мемлекеттік билік институттары атарады. Себебі, саяси шешімдерді абылдап, іске асыратын негізгі тетік солар. Билікті шоырлану дрежесі, саяси дамуды масат-мратын айындауа атысатын топтарды арасындаы кілеттілікті блу мселелері оларды іс-рекетіне байланысты. Саяси субъектілерді зара атынастары, саяси згерістерді екпіні, т.т. да соларды іс-имылдарымен айкындалады.

са саяси арарлар кн сайын шыып жатады десе де болады. Ал кпшілік жртты амтитын ірі саяси шешімдер, жаттар (Конституция абылдау, сайлау, референдум ткізу сияты) оам мірінде сирек кездеседі. Оларды дайындауа, ткізуге кптеген адамдар тартылып, лкен оиаа, саяси белеске айналады. Сондытан саяси процесс белес-белес, циклмен дамиды десе де болады. Ондай мселелерді кбіне билік институттары іске асырады. Демократиялы елдерде саяси процесс детте сайлау цикліне байланысты алыптасады. Брыны Кеес кіметінде СОКП-ны съездері бкіл саяси жмыса ыра беріп, цикл содан басталатын.

Саяси процесті йымдастыру тпкі ой, ниет, идеядан басталады. Кейін оны атарушы субъект (кімет, саяси серке т.т.) процесті теориясын немесе тырнамасын жасайды. Мнда е алдымен масаттандалады. Масат тпкілікті мрат ретінде жне жаын арада натылы нтиже берерлік, жетістікке жеткізерлік болуы ммкін. Осыан орай саяси процесті орындау, жзеге асыруды ралдары, тсілдері арастырылады. анша уаытты клемінде іске асыруа болады, анша адам, кімдер катынасады т.т. ойластырылады. Орындаушыларды ала ойан талаптарына жауап бере алуымен атар, оларды жеткілікті аржылары болуы керек. Саяси процесті рбір кезеі баайшаына дейін мият тексерілгенінде ана табысты болады.

Саяси процесс – крделі былыс. Ол кнделікті згерістерден бастап, коамны саяси жйесіні тбегейлі згерісіне дейінгі аралыты амтиды.

Саяси жйені ттас алсак, оны даму процесін трт сатыа, кезеге блуге болады.

1. Саяси жйені конституциялы трыдан айындау. Ескі саяси жйені орнына жаасы келгенде, ол брыны мемлекеттік билікті ауыстыруы немесе оан дейінгі саяси-ыты рылымдарды жааран жадайа бейімдеуі ммкін. Егер кпшілік жрт жаа жйені мойындап,олдаса, оны легитимді боланын білдіреді. Мндайда саяси жйе зін-зіалпына келтіретін жадайа жетеді.

2. Саяси жйені зін-зі жаартуы. Бл да крделі былыс. Жеіске жеткен жйе, бір жаынан, ескіні орныан элементтерін, йымдарын айта жмыс істетеді, екінші жаынан, жаартып, згертеді, жетілдіреді. Жаа саяси атынастар мен институттар ралады, саяси ережелер мен азыналар, нышандар пайда болады. здеріне тн саяси тсініктері, кзарастары, іс-имылдары бар саяси атынастарды жаа субъектісі дниеге келеді.

3. Саяси-басарушылы шешімдерді абылдау жне жзеге асыру.оамдаы р трлі адамдарды, топтарды, таптарды, бірлестіктерді ажетгіктері, масаттары сан илы, бірталай жадайда арама-арсы келіп жатады. Билеуші элиталар, партиялар здеріні оппозициялыарсыластарымен тіл табысып, бл айшылытарды дер кезінде байап, асындырмай, реттеп, халыты талап-тілектері мен мдделерін йлестіріп, оамны ттастыын, тыныштыын, тратылыын сатап, соан жадай жасауы керек. Бл — саяси мселе. Батысты кптеген елдерінде билікті р тармаыны (орталытаы не жергілікті жердегі болсын) з алдына блек сарапшы кеесшілері, кмекші топтары жне т.б. аыл-кеес беретінрылымдары болады. Олар арнайы ылыми-талдау жмыстарын жргізіп, е дрыс, олайлы шешімдерді абылдауа жрдемдеседі.

Мнда шешім абылдаушы саяси басарушылар мен оны орындаушы баыныштыларды арасында тыыз байланыс болуы керек. Брыны Кеес кіметінде шешімді партияны бірінші хатшылары абылдайтын. Олар ештееге жауап бермейтін. Жауапты партаппаратты айтанын орындап, соны бйры, нсауларын, шешімдерін іске асырушы мемлекеттік органдар мекемелерді жауапты ызметкерлеріне артатын. Сондытан аыла сыйымсыз жадай туан шешімді абылдаушылар ештееге жауап бермейтін, ал жауап берушілер оны абылдауа атыспайтын. Мны брі андай нтижеге келетіндігін мір зі крсетті.

4. Саяси жйені жадайымен іс-рекетін баылау. Оан саяси жйе мен саяси процеске атысушыларды, элиталарды жмысында шыа ойан бадар, масат-мддеден ауытушылыты, жан са басушылыты тзету, орытынды жасау кіреді.Ол екі жолмен жргізіледі. Біріншісі — мемлекеттік мекемелер, партия органдары, оамды йымдар мен козалыстарды белгілі бір рылымдары арылы жзеге асады. Мнда мемлекет аппаратына арасты тексеру, адаалау ызметтері, партиялы баылау, ресми баспасз органдары енеді. Бл — саяси жйедегі баылау органдарыны ызмет бабында атаратын міндетті жмысы, яни зін-зі баылауы. Екіншісінде, саяси жйені жмысына баылау жасауа барлы азаматтарды атысуына ммкіндік жасалады. Мны "тменнен бакылау" десе де болады. Бл шін оам демократиялы жолмен дамыанда ана жадай туады, тоталитарлы тртіпте оан жол берілмейді.

оам дамуыны масатын айындап, оны жзеге асырушы билеуші тртіп саяси процесті сипатын да білдіреді. Оны шке блуге болады.

Саяси тртіпті айталанып жмыс істеуі. Мнда саяси процесс басарушылар мен сайлаушылар, азаматтар мен мемлекет арасындаыалыптасан атынастарды сапа жаынан айтарлытай згертпей, кнделікті орнына келтіріп, р айталайды. Яни, мемлекет йреншіктіалпында, деттегі ыраында ызметін жргізе береді. Онда саяси субъектілерді іс-рекетінде жанашылдык, згерістен грі дстр мен саяси сабатасты басты рл аткарады.

Саяси тртіпті дамуы. Ел ішіндегі жне халыаралы аренада саяси кштерді ара салмаында немесе леуметтік рылымда згерістер болуы ммкін. Басарушы органдар мірді бл жаа талабын байап, з жмысын соан орай бейімдейді. Саяси даму билікті жоары жне тменгі сатыларыны зара рекеттестігімен, сан илы аымдар мен рдістерді кресімен оса абаттаса жреді. Мны брі леуметтік жне саяси былыстарды сйкестендіруге жрдемдеседі.

Саяси ттастыты лдырауы жне ыдырауы. Бл жадайда саяси процесті даму баыты саяси жйені ттас мір сруіне келесіз серін тигізеді. Кірігу, жинагалуды орнына саяси субъектілерді блшектену рдісі басымды алады. Билеуші тртіпті ыдырауы кмн тудырмайды. Оны шешімдері басару абілетін жояды. Мндай процеске Еуропа жне Азия аймагарындаы брыны социалистік елдерді лдырау, ыдырау тадыры толы мысал бола алады. Билеушілер тобы мірді леуметтік-экономикалы жне рухани талабына сай тиісті жауабын таба алмады.

Сонымен, саяси процесс деп леуметтік ауымдастыты, саяси йымдар мен топтардын, белгілі бір саяси масата жету шін бірігіп жасаан іс-рекетіні нтижесінде оамны саяси міріні бір алыптан, жадайдан екінші жадайа келіп ауысуын, згерісін, козалысын айтады.

33. Саяси процесті жіктелуі.Саяси процесс жіктеліп, топталады. Саяси еркіндікті іске асыру объектісіне арай ол ішкі жне сырты саяси процесс болып блінеді. Сырты саяси процесс жнінде кейін арнайы сз болады. Ал ішкі саяси процесс азаматтарды саяси белсенділігіні институцияланан трлерінен, оларды іс-рекетінен, билік крылымыны йымдасуынан жне т.б. белгілі болады. Олар азаматтарды саяси іске тарту, жмылдыруды амал-рекеттерін, басару трлерін айкындайды. Саяси йымдарды жаа талаптара сай жмысын, рылымын згертіп, бейімделе, икемделе білуі оны леуметтік ортаа етер ыкпалыны дегейін керсетеді. Саяси билікті йымдастыру жйесіні сапасына арай демократиялы жне антидемократиялы саяси процесс етіп бледі. Демократиялык, трінде халы (тікелей немесе кілдері арылы) билейді. Антидемократиялык, процесте билік авторитарлы ксем, монархты, бір билеуші партияны, скери топты олында болады. Атаратын ызметіні жариялылыы бойынша ашы жне жасырын саяси процесс деп топтастырылады. Ашыында азаматтар, топтар билік институттарымен здіксіз кездесіп, масат-мдделерін білдіріп отырады. Билік органдары оамды пікірді зерттеп, саралап, оларды талап-тілектерін ескеріп, соан орай саяси баытына тзетулер енгізеді. Жасырын тріне тоталитарлы тртіпті атауа болады. Онда бкіл билік орталыты олында, жергілікті жерді ой-арманы мен санаспайды, стратегиялык мні бар саяси шешімдерді абылдаудан шеттетіледі. Адамдарды барлы мірі ата баылауды астына тсіп, еркіндіктері мен бостандытары шектеледі. Саяси процеске атысысы келмесе де кейінгі зардабынан орып, кш, зорлыты арасында атысуа, орталыты ыына жруге мжбр болады. леуметтік жне саяси рылымны зара байланыс тріне, билік субъектілеріні кызмет ыпалдылыы жне зара атынастарыны тиянатылыына байланысты саяси процесті траты жне трасыз етіп бледі. Траты жадайда билік институттары тімді, сенімді жмыс істейді, азаматтар да саяси іске белсенді атынасады. Саяси шешімдер дстрлі демократиялы жолмен абылданып жатады. леуметтік тсінбеушілік, кикілжідерді азаматты йымдар здері реттейді. Мемлекет оларды ісіне араласа бермейді. Жалпы халыты хал-ахуалы жасы елде кінды тртіп орнайды. Кпшілік жрт билік институттарыны іс-имылын анааттанандыпен абылдайды. Трасыз жадай детте оам мірі кйзеліске шырап, тыырыка тірелген шаында пайда болады. Оан халыаралы атынастардаы шиеленістер, соыстаы жеіліс, ндірісті за уаыт лдырауы, кпшілік халыкты л-ауатыны нашарлап, тмендеуі жне т.с.с. леуметтік кикілжіндер себеп болады. айшылытарды кшейіп, асынуы, дер кезінде шешілмеуі кпшілік жртты наразылыын тудырады. Мндайда саяси баытгы згертуге тура келеді. Оны реформалы жне революциялы жолмен жзеге асыруа болады. Реформада жаа за актілері аркылы сол оамны шеберінде згерістер енгізіледі. Онда ала койан масата аырын, кейде бірнеше кезе аркылы жетеді, згерістер біртіндеп жасалады. Революция—оамдаы билікті, саяси жйені толы, тбегейлі згеруі. Ол леуметтік-саяси мірді тере дадарысынан туады. Мемлекет басындаы топтар здігінен билікті бере оймайтындытан онда кштеу, зорлау ке орын алады. Бл екі жолды да з жатастары мен арсыластары бар. Революциялы жолды басшылыа алушылар — марксистер. "Саяси экономиясынына" деген кітапа жазан алы сзінде К. Маркс былай деп крсетті: ндіргіш кштер з дамуыны белгілі сатысында осы дамуына бау болатын ндірістік атынастара айшы келеді. Сол кезде леуметтік революция заманы туады. Оны олдаушылары реформа оамды ішінара, жарым-жартылай ана згертеді, леуметтік шиеленісті уаытша бсендетеді деп тсіндіреді. рине, билеуші топты, тапты саясаты кпшілік жртты талап-тілегіне айшы келіп, ерік, бостандыы тапталса, тыырытан шыар баска жол болмаса, леуметтік революция болуы ммкін. Біра оны елеулі кемшіліктері бар. Е алдымен, ол жолда кптеген адам рбан болады, асырлар бойы жиналан материалды азына-байлытар, мдени мра, ескерткіштер ирайды. оам міріне ыруар шыын келеді. Біраз жадайда оны немен бітуін де болжап айту иын. Сондытан адамзат азір згерістерді біртіндеп жасаанды жн креді. Сонда оам дамуында бірнеше ммкіншіліктен е туірі іріктеліп, ателіктер асыпай тзетіліп, халыты алауынан теді. Саяси жйеге ыпал жасау шін ктеріліс те жасалады. Оны йымдастырушылар алдына белгілі бір масат ояды. Ол саяси немесе саясн емес те болуы ммкін. Революциямен салыстыранда онын кбіне ауымы тарыра, масаты натыланан болып келеді. Кейде саяси билікті ола алу шін арулы ктеріліс йымдастырылуы ммкін. Саяси мірде блікшілік (бунт) те кездеседі. Ол саяси стемдік етуші топты, мемлекет органдарыны шектен тыс іс-рекетіне жауап ретінде тууы ммкін. Ктеріліспен салыстыранда ол йымдаспаан, стихиялы трде келеді, аны-айын масаты болмайды. атысушылар саны да азыра, рандары не тым ке клемді, не тым тар шеберді амтиды. Ол зіні ызбалыымен, сезім рекетіне бой алдырыштыымен сипатталады. Бір топ адамны мемлекеттік ткеріс жасау масатымен жасаан іс-рекетін блік (путч) дейді. Оны кбіне скери топ з диктатурасын орнату шін пайдалануа тырысады. Ол халытан олдау таппайды жне оны жадайды жасы есептеп, тере ойланан бадарламасы болмайды.

34. Саяси процеске атысу трлері Адамдар саяси процеске екі трлі атысады. Біріншісінде, саяси жйені шеберінде жмыс істейтін кілдік органдар арылы, екіншісінде, азаматтарды тікелей атысуы арылы саяси билікке сер етеді.
кілдік органдар аркылы атысанда з араларынан за абылдайтын жне кнделікті мемлекетті басару ызметін атаратын адамдарды сайлайды. Олар белгілі бір млшерде сайлаушылар алдында жауап береді.
Тікелей атысу з кезегінде екіге блінеді. Біріншісі — институционалданып реттелген демократия. Онда азаматтар сайлау, референдум, плебисциттерге атысу арылы з кзарастарын білдіреді.
азіргі демократиялы оамда азаматтарды кбіні саяси белсенділігін білдіретін трі — сайлауа атынасу. Сайлау жйелі, за белгілеген уаытта ткізіледі. Президент, жоары за шыарушы органдарды мшелері детте 4—6 жыла сайланады. Бл мерзім міткерге берген уделерін орындауа жне саяси басаруды сабатастыын жаластыруа, тратылыын амтамасыз етуге жеткілікті деп саналады. Жергілікті органдар ысара мерзімге сайланады. Себебі, оларды алдында тран мселелер жеілірек шешіледі жне ала немесе округте жадай жылдамыра згеріп трады. Кезекті сайлау кні зашыарушы орган немесе мемлекет басшысыны жарлыымен белгіленеді.

35. Саяси процесс жне саяси рекет саяси шешім. Саяси шешім - саясат саласында наты нтижеге ол жеткізу масатында саяси іс-имылдарды жзеге асыруа баытталан аулы. Саяси іс-рекет субъектісімен абылданады. Саяси шешім ылыми негізделуі, уаыт талабына сай болуы керек.

Саяси шешім рдіс ретінде бірнеше кезедерді басынан кешіреді: дайынды, дайындау, абылданан шешімді тадау жне жзеге асыру, ол жеткізген нтижелерге талдау жасау.

Дайынды кезеінде саяси шешімді абылдауа ажет уаыт, ресурс аныталады. Саяси шешімді дайындау кезеінде мселені талдауа кп кіл блінеді. Мселені зектілігі, шыу себептері, оны салдары, т.б.

Саяси шешімді тадау кезеі апаратты деуге, оны тадауды негіздеуге пайдаланылады. Жзеге асыру кезеі саяси шешімді жзеге асыру іс-имылдарынан, оны тсіндіру мен кедергілерден арылудан трады. ол жеткізген нтижелерді талдау, баалау соы кезе болып табылады. Саяси шешімді абылдаудаы бл сатылы оны тиімділігін арттырады

Саяси процесс ымы, оны мні жне негізгі сипаттамасы.Саяси процесті рылымы. Саяси процесті мір сруіні режимі. Саяси процесс сатылары. Саяси процесс типологиясы. Сырты жне ішкі саяси процестер. Ашы жне жасырын саяси процестер. Саяси процесс субъектілер ызметіні жиынтыы ретінде. Саяси ызмет сипаттамасы. Саяси рекеттерді трлері. Саяси жріс-трысжне формалары. Саяси шешім: дайындау, жете зерттеу жне жзеге асыру. Саяси баытты анытау мен іске асырудаы саяси институттарды рлі. азастан Республикасындаы саяси процестер.
Саяси процесс ымы ке жне тар маынасында олданылады. Ке маынасында ол оамны саяси жйесіні уаыт пен кеістікте дамып, жмыс істеуін білдіреді. Тар маынасында тпкілікті наты нтижеге жеткен белгілі бір клемдегі процесті крсетеді. Мысалы, айсыбір партия не озалысты алыптасуы, сайлауды ткізілуі, басаруды жаа рылымыны дниеге келуі жне т. с. с.