Бактерияларды нагізгі пішіндері

Бактериялар бір жасушалы организмдер. Морфологиясы бойынша бактерияларды трт трін ажыратады.

• Домала пішінді- кокктар.

• Таяша трізді - бактериялар жне бациллалар.

• Иректелген шаш трізді бактериялар - спирохеталар.

Спириллалар – жіп трізді.

Бактерияларды ішінде ерекше трлері бар.

• Риккетсиялар, микоплазмалар, актиномицеталар, хламидиялар,

Морфологиясы бойынша бактериялы клетканы келесі пішіндерін ажыратады.

Кокктар – шар трізді клеткалар (клдене лшемі зындыына те, яни - 0,5-1,5 мкм), тізбектеліп орналасанда байланысан орны жазы болуы ммкін, осындай ос-ос, екі-екеуден орналасан клеткаларды диплококктар деп атайды (Neisseria meningitidis). Тізбектелген кокктар - стрептококктар (Streptococcus lactis). Стрептококктар тізбектері ыса (5 клеткаа дейін) жне зын (5-9 жне одан да кп) болады. Хаос трінде, шоырланып орналасан “жзім дндер бтаына сас” кокктарды стафилококктар деп атайды (мысалы, Staphylococcus aureus). Таяшалар – таяшалы микроорганизмдер (зындыы клем лшемінен зын). Жын-препараттары бір-біреуден орналасады (мысалы бациллалар – Escherichia coli). Жптасып орналасан таяшаларды, V ріпіне сас таяшаларды диплобациллалар деп атайды (мысалы, Klebsiella pneumoniae). Кейбір таяшалар тізбектеліп орналасады - стрептобациллалар (мысалы, Bacillus subtillis). Клеткалар сл имектелуін вибриондар деп атайды (мысалы, Vibrio cholerae).

Таяшаларды микроскоптан араанда тек клетканы клдене лшемі, жын-препаратта орналасуына ана назар аудараннан баса, таы клеткаларды терминалды блімдерінде арайды. Кп жадайда клеткаларды шеттері домаланан, кейбіреулерінде шопар секілді бршіктелген, осындай клеткаларды коринебактериялар деп атайды (corine, лат. – шопар (булава)) – Corynebacterium diptheriae; баса клеткалар ортасында немесе терминальды ісінулері крінеді, оларды эндоспора деп атайды (боялмаан аймаы) – осындай клеткаларды бациллалар немесе клостридиялар деп атайды (мысалы, Clostridium botulinum). Бір клеткаларды шеттері "кесіліп аландай" (бндай морфология Bacillus anthracis тн) немесе шкірленген – аран секілді, оларды фузобактериялар деп атайды (fusium, лат. – аран).

Таяшалар тарматалан рылымдар руі ммкін. Бл жадайда ажырату керек – шынайы тарматарды (Nocardia israellii) жалан тарматардан (Actinomyces odontolytica). Шынайы тармата р "тарматар" арасында осылуы блінбеген, сондытан тарматалан рылымдар бір клетка райды. Жалан тарматыларда р "тарматар" арасында арнайы шектелу бар, сондытан р блек "тарма" блек клетка трінде крінеді.

Клеткалар имектелген пішінде болуы ммкін, оларды біреуін спирохета деп атайды (мысалы, Treponema pallidum). Спирохеталар бір-бірінен оралымдары бойынша оларды жиілігіне арай дифференцияциясы жргізіледі

 

 

9. Спирохеталар– жіішке, зын, иректелген (спираль пішіндес) бактериялар, спириллалардан жасушасыны иілгіштігімен, озалыштыымен ерекшеленеді. Спирохеталар цитоплазматикалы мембрана мен аксиальды жіпшесі (аксистиль) бар протоплазматикалы цилиндрлі оршап жатан сырты мембранадан (жасушы абырасы) трады. Аксистиль жібі жасуша абырасыны сырты мембранасыны астында (периплазмада) орналасып, спирохеаны протоплазматикалы цилиндріні айналасында ширатылып жатады, сйтіп оан бранда пішінін береді (спирохетаны біріншілік брамасы). Аксистиль жібі бактерияларды талшытары тріздес периплазматикалы фибриллалар, жиырылыш ауыз флагеллиннен трады. Фибриллалар жасушаны арама-арсы штарына бекітіліп бір-біріне баытталып орналасады. Фибрилланы екінші шы бос болады. Оларды саны мен орналасуы микробты р трлеріне арай ерекшеленеді. Фибриллалар спирохетаны жылжуына атысып, жасушаа айналмалы, иірілмелі, демелі озалыс береді. Сонымен атар спирохеталар екіншілік брама деп аталатын ілмектер, бйралар мен иілімдер райды. Спирохеталар бояыштарды нашар абылдайды. детте оларды Романовский-Гимза дісімен немесе кмістендіріп бояйды. Тірі кйінде спирохеталарды фазалы-контрастты немесе тнек айдынды микроскоппен зерттейді.

Адама патогенді спирохеталар 3 туыстыа жатады: Treponema, Borrelia, Leptospira

Treponema жіішке бранда тріздес иректелген жіпше, 8-12 біркелкі иірімдерден трады. Трепонема протопластарыны айналасында 3-4 фибриллалар (талшытар) орналасан. Цитопазмасында цитоплазмалы филаменттер бар. Патогенді кілдеріне T.pallidum - мерез оздырышы жне T.pertenue – тропикалы дерт – фрамбезия оздырышы жатады. Адамны ауыз уысында жне су оймаларында кезедесетін сапрофитті трлері де болдады.

Borrelia, трепонемалара араанда зындау, 3-8 ірі иірімдері бар, 7-20 фибриллалардан трады. Олара айталама сзек пен Лайм ауруыны оздырыштары жатады.

Leptospira иректері жиі, таяз ширатылан жіп тріздес. Бл спирохеталарды штары жуандатып, ілгек трізді иіліп орналасады. Екіншілік брама тзіп, S немесе C ріпіне сас болып келеді, 2 стік жіптері (талшытары) болады. Патогенді кілі L.interrogans сумен немесе тамапен организмге тскен кезде лептоспироз ауруын оздырып, ан кетулер мен сараюлара келіп сотырады.

 

 

10. Актиномицеттер -бтаталан, жіп тріздес немесе таяща тріздес грам-о бактериялар. з атауын (грек тілінен аударанда actis – суле, myces – саыраула) олар заымдаан тіндерде – суле тріздес, тыыз шатасып алан, орталытан шетке арай тартылан, штары колба тріздес жуандатып аяталатын друза тзуі арылы иеленген. Актиномицеттер, саыраулатар сияты жіп тріздес зара айасан жасушалар (гифалар) – мицелиилер тзеді. Олар, оректік ортаа жасушалары кірікіреп скен кезде субстратты мицелий, ол ортаны беткейінде скенде лпілдек тзеді. Актиномицеттер мицелилері фрагментациялану арылы таяшаа немесе коктара сас болып кбейеді. Оларды лпілдек гифаларында кбеюге ызмет атаратын споралар тзіледі. Актиномицеттерді споралары жоары температураа шыдамайды.

Актиномицеттермен филогенетикалы жаынан орта нокардиотрізді (нокардиопішінді) актиномицеттер – брыс пішінді, таяша тріздес жинатаушы топ трады. Оларды кілдері бташа пішінді болып келеді. Олара Corynebacterium, Mycobacterium, Nocardia туыстытары жатады. Нокардиотріздес актиномицеттер жасуша абырасында арабиноза, галактоза анттарыны, сонымен атар микол ышылы мен кп млшерде май ышылдарыны болуымен ерекшеленеді.жасуша абырасындаы микол ышылы мен майлар бактерияа ышыла тратылы асиет береді, мысалы, туберкулез жне алапес микобактериялары (Циль-Нильсен бойынша бояан кезде олар ызыл тске, ал алан ышыла тзбейтін бактериялар мен аыры, тін элементтері – кк тске боялады).

Патогенді актомицеттер – актиномикоз, нокардичялар – нокардиоз, микобактериялар – туберкулез бен алапес, коринобакериялар – кл ауруын оздырады. Актиномицеттер мен нокардиотріздестерді сапрофитті трлері топырата кеінен таралан, оларды кпшілігі антибиотик тзушілер болып табылады.

 

 

11. Риккетсиялар - са, грам тріздес бактериялар (0,3-2,0 мкм), облигатты (міндетті трде) жасушаішілік паразиттер. Цитоплазмада бинарлы бліну арылы, ал кей жадайларда жтырылан жасуша ядросында кбейеді. Егесі болып табылатын буынаятыларда (бит, брге, кенелерле) тіршілік етеді. оздырыштарыны біреуін ашан американды алым Х. Т. Риккетсті атымен аталан (жартасты тауларды табалы ызбасы). Риккетсияларды пішіні мен клемі су жадайларына байланысты згеріп отыруы да ммкін (брыс пішінді жасушалар, жіпше тріздес). Олары рылымы грам-теріс бактерияларды рылымынан ерекшеленбейді.

Риккетсиялар егесіні метаболизміне туелсіш болады, біра кюбею кезінде егесінен макроэргетикалы осылыстарды алуы ммкін. Жаындылар мен тіндерде оларды Романовский-Гимза, Маккиавелло-Здроводский дістерімен бояйды (риккетсиялар ызыл тсті, жасушалар кк тске боялады).

Адамдарда риккетсиялар эпидемиялы брітпе сзек, кене риккетсиозын, жартасты тауларды табалы ызбасын жне де баса раккетсиоздарды оздырады.

 

12. Микоплазмалар – тек ана цитоплазматикалы мембранамен оршалан, са бактериялар (0,15-1,0 мкм). Олар Mollicutes класына жатады, рамында стеролдар болады. Жасуша абырасы болмаандытан микоплазмалар остоса жоары сезімтал. Пішіні ртрлі: кокк, жіпге, колба тріздес бола береді. Бл пішіндерді микоплазмаларды таза даылдарын фазалы-контрастты микроскоппен араанда ажыратуа болады. Тыыз оректік ортада микоплазмалар уыран жмыртаа сас колониялар тзеді: орталы блімі млдір емес оректік ортаа батып, ал шеттері шебер трізденіп жатады.

Адамдарда микоплазмалар атипті пневмония олдырады, несеп-жыныс жолдарын заымдайды. Сонымен атар микоплазмалар жануарлар мен сімдіктерді де ауруларын оздырады. Патогенді емес трлері де кеінен таралан.

 

13. Хламидиялар – облигатты жасушаішілік кокктріздес грам-теріс (кейде грам-вариабельді) бактериялара жатады. Хламидиялар тек ана тірі жасушаларда кбейеді: оларды энергетикалы паразиттер ретінде арастырады; олар аденозинтрифосфат (АТФ) жне гуанозинтрифосфат (ГТФ) тзбейді. Жасушадан тыс хламидиялар сфера пішінді (0,3 мкм), зат алмасуы белсендірілмеген, элементарлы денешіктер деп аталады. Элементарлы денешіктерді жасуша абырасында сырты мембрананы негізгі ауызы жне цистейн аныан ауыз болады. Хламидияларды геномында ішек таяшасыны геномына араанда 4 есе кем генетикалы апарат болады.

Эпителиалды жасушаа элементарлы денешіктер жасушаішілік вакуоль тзетін эндоцитоз арылы енеді. Жасуша ішінде олар лкейіп, блінетін ретикулярлы денешіктерге айналып, вакуольдарда (осындылар) жинаталады. Ретикулярлы денешіктер элементарлы денешіктерге айналып экзоцитоз немесе жасушаны ерітіп сырты шыады. Жасушадан шыан элементарлы денешіктер жаа айнлыма тсіп, келесі жасушаларды заымдайды. Адамдарда хламидиялар (басыр-трахома, конъюктивит), несеп-жыныс жолдарын, кпені заымдайды.

 

14. Саыраулатар хлорофилы жо, цитоплазмасында ошауланан ядросы (немесе бірнеше ядросы), серпінді (ригидты) жасуша абаты, кптеген вакуольдары, рибосомалары жне баса органеллалары бар біржасушалы немесе кпжасушалы эукариотты микроорганизмдереге жатады. Оларды сімдіктерге лкен састыы бар, дегенмен кейбір метоболизмдік рдістері жануарлар жасушасына жаындатады.

Саыраулатар денесі (таллом-абышалар) мицелий (грибница) болып табылады. Олар перделері бар немесе жо, бташа жайылан ттікшелер трізді, жне де бршіктенген оваль, дгелекше пішінді жасушалардан тратын гифалар. рылымына байланысты (мицелийлерді райтын жасушалар пішіні жне саыраулатар жасушасыны бліну механизмі бойынша) саыраулатар 2 топа блінген:

1. Гифалылар немесе мицелийлілер (зе саыраулатар)

2. Бршіктенушілер (ашытылар, ашытытріздестер)

Е ыса мицелийлер – ашытыларда, е зыны – кгерткіш саыраулатарда (мукорларда). Мицелийлер траты трде бтаталып отырады; ескірген мицелийлер – днді, ірілеу, кптеген осындылары жне вакуольдары болады, жаа мицелийлер – млдір, нзік, гомогенді.

Саыраулатар жынысты жне жыныссыз жолмен кбейеді. Жынысты жолмен кбейетіндер – жетілген саыраулатар, ал жыныссыз жолмен кбейетіндер – жетілмеген саыраулатар деп аталады. Жынысты жолмен кбею аскомицеттерге, базидомицеттерге дне зигомицеттерге тн. Жыныссыз жолмен дейтеромицеттер кбейеді.

Вирустар

Вирустар баса тірі организмдер сиякты сіп-ніп кбейе алады; тымуалаушылы жне згергіштік асиеті бар, ортаны згеруіне бейімделу абілеті бар; табии жне жасанды срыптау нтижесінде биологиялы эволюцияа шырай алады. Вирустарды РНК жне ДНК-лы болып екіге блінеді. Вирусологияны молекулалы-биологиялы кезеі кезінде вирустарды организм ретінде арастыру концепциясына кзарас згере бастады. Вирион деген тсінік енгізілуіне байланысты вирустар рылысымен ерекшелігі бар екені, сонымен атар жасушаа араанда вирустар айрыша-

Вирустарды жіктелуі. азіргі заманда вирустар

· Нуклеин ышылыны типіне

·

· Липопротеидті абатыны болуына

· Вирионны морфологиясына жне млшеріне

· Генетикалы зара серлесу

· абылдаыш иелер

· Патогенділігі

· Географиялы таралуы

· Антигендік асиеттері

Вирустарды шыу тегі бойынша бірнеше болжамдар бар

1. Вирустар жер бетіндегі тіршілік белгісіні е алашы,жасуша пайда болана дейінгі,тіршілік формасы.

2. Вирустар белгілі жасушалык гендерден пайда болан,олар жасушадан шыып кету жне айтадан оралу абілеттілігін сатайды.

Вирустар тіршілік етуді ерекшк трі,олара мынадай асиеттер тн:

Ø сіп-ну абілеттілігі бар

Ø Тым уалаушылы асиеті бар

Ø Генетикалы згергіштік абілеттілігі бар

Вирустарды тіршілік ету абілеттілігі болуына арамастан оларды бтін организм деп атауа болмайды.Вирустарды баса тірі жйелерден біратар ерекшеліктері бар:

Ø Млшері те са

Ø рылысы те арапайым яни вирион-рамында ДН немесе РН –дан тратын геном болады.

Ø Жасушалы рылымы жо цитоплазма,рибосомалар болмайды.

Ø Екі блініп су абілеттілігі жо,зінше репродукцияланып дисъюктивті тсілмен кбейеді

Ø Вирустар организмнен тыс мір сре алмайды.

рылымды сипаты бойынша вирустарды едуір айырмашылыы бар екі трін ажыратады:Жасушадан тыс орналасан – вирион ,жасушаішілігін – вирус деп атайды.Млшері 25нм-ден 400 нм-ге дейін болады.Вирустарды морфологиясы жасы зерттелген жне олар жіктеу кезінде ескеріледі.Вирионны негізгі компененті акуызды абат оны ішінде нуклеин ышылы 4-6% болады.Ауыздар 70-80%, липидтер жне кмірсулар болады.

16.Бактериялар физмологиясы- бактерияларды тіршілігін,зат алмасуын,оректенуін,жане оршаган ортамен арым – атынасын зерттейді.Бактерияларды зат алмасуын зерттеу,оларды даылдандыруда, таза даылдарын бліп алып идентификациялауда лкен орын алады .Бактериялы жасушаны химиялы рамы.Бактерия жасушасыны 80-90% судан,калган 10% ра заттан трады .Жасуша ішіндегі су бос немесе байланысан трде болады.Ол жасушаа серпімділік асиетін бере отырып гидролитикалы реакциялара атысады. Жасушаны кептіру арылы ішіндегі судан арылту,ондагы метоболикалы жне кбею процесстеріні тотауына кеп сотырады .Мздатылан кйдегі жасушаны вакумда кептіру микробтарды кбеюін тотатып за уаыт саталуына ммкіндік береді. ра зат рамы тмендегідей 52% ауыз, 17% кмірсулар, 9% майлар, 16% РН, 3% ДН, 3% минералды заттар. Ауыздар ферменнтер болып табылады, сонымен атар жасушаны рылымды блігі ло цитоплазматикалы мембрана жне оны туындылары , жасуша абырасы, талшытар, споралар жне кейбір капсулалар рамына кіреді. Кейбір бактериялар ауыздары оларды антигендері мен токсигендері болады. Бактериялар ауыздарыны рамына адамдарда болмайтын Д аминышылдары мен диаминопимелин ышылы кездеседі. Бактерия жасушасы рамындаы кмірсулар моно- , ди- олигосахаридтер, полисахаридтер кйінде болады. Сонымен атар ауыздар, майлар жне баса осындылар рамына кіреді. Майлар немесе липидтер цитоплазмалы мембрана рамына кіреді, грамтеріс бактерияларды жасуша абырасыда болады, сондай а оректік зат ретінде жинатаалыды. Грамтеріс бактерияларды эндотосиндерді рамында болады, ЛПС рамында антиген тзеді. Нуклеин ышылдары бактерия жасушасында РНК-нын барлы трлері кездеседі: иРНК, тРНК, рРНК, пуриндік жне пиримидиндік нуклеотидтер – нуклеин ышылдарын тзетін рылысты блогтар болып табылады. Бдан баса пурин жне пиримидин ышылдары кптеген коферменттер рамына кіре отырып аминышылдарын, моносахаридтерді жне органикалы ышылдарды тасымалдауа атысады. ДНК бактерия жасушасында тымуалау ызметін атарады. ДНК молекуласы 2 поленуклеоидтидтік тізбектерден трады. Минералды заттар жасушаны ртегеннен кейінгі клден табылады. Тмендегідей кптеген минералды заттар (N S Ca K Mg Fe Mn) сонымен атар микроэлементтер (Zn Cu Co B) кездеседі. оректену трлері жне энергия алу дістері бойынша бактерияларды жіктелуі. Бактерия метоболизміні негізгі масаты су, длірек айтанда жасушаны барлы рылымдарыны йлесімді лаюы болып табылады. Бактерия жасушасыны негізі кміртегі атомынан тратын органикалы осылыстар (ауыздар, кмірсулар, нуклеин ышылдары) боландытан, жасуша су шін здіксіз кміртегі атомдарыны тсіп труын ажет етеді. Сіірілетін кміртегі алу кзіне байланысты бактерияларды тмендегі трлерге бледі: аутотрофтар, гетеротрофтар.

 

 

Бактерия жасушасыны абырасыны рлысы. Химиялы рамы, атаратын ызметі жне анытау дістері.

Бактерия рлымы электронды микроскоппен бтін жасушаларды жне оларды ультра жа кесінділерін кру арылы жасы зерттелген. Бактерия жасушасын абырадан жне цитоплазматикалы мембранадан тратын абыша оршап жатады. Жасуша абырасы берік, серпілмелі жасушаа белгілі бір пішін беріп, жанындаы цитоплазматикалы мембранамен бірлесе отырып бактерия жасушасыны ішіндегі жоары осмосты ысымды стап тратын рылым. Ол жасушаны бліну процесі мен метаболиттерді тасымалдауа атысады, бактериофагтара, бактериоциндерге, баса да трлі заттара арналан рецепторлары болады. Жасуша абырасы грам-о бактерияларда алы болып келеді. Егер де грам-теріс бактерияларды жасуша абырасыны алыдыы 15-20 нм болса, грам –о бактерияларда 50 нм-ден де алыыратары кездеседі. Грам –о бактерияларды жасуша абырасында аз млшерде полисахаридтер, липидтер, ауыздар болады.жасуша абырасыны негізгі компоненті кп абатты пептидогликан, ол жауша абырасы салмаыны 40-90% райды. Бактериялара мытылы пен пішінді – кпабатты, клдене пептидті бекітілген, атты талшыты рылымы бар пептидогликан береді. Грам теріс бактерияларды жасуша абырасыны рамына пептидогликанны тиісті абатымен липопротеинмен байланысан сырты мембрана креді. Электорнды микроскоппен араан кезде сырты мембрана толын тріздес ш абатты, цитоплазматикалы деп аталатын ішкі мембранаа сас болып келеді. Бл мембрананы негізгі компоненттерілипидтерді биомолекулярлы абаты болып табылады.