Леуметтану ылым ретінде
1. леуметтік ым. леуметтануды объектісі мен пні.
2.леуметтануды категориялары, задары мен ызметі.
3. леуметтануды баса гуманитарлы ылымдармен байланысы.
Негізгі ымдар: оам, объект, пн, субъкт, категория, функция, леуметтік, жйе, байланыс,леуметтік задар жне т.б.
1.оамды зерттейтін ылымдарды оамды ылымдар дейміз. леуметтану да осы ылымдар атарына жатады. Оны да басты категориясы «оам» болып табылады. оам – тарихи дамуды белгілі бір кезеіндегі ауымдасан адамдарды материалды игіліктерді ндіру тсілі мен ндірістік атынастарына негізделген арым-атынастарды жалпы жиыны. арапайым тілмен айтанда, ол – адамдарды кез келген механикалы жиынтыы емес. Керісінше, з ажеттіліктерін анааттандыру масатында топтасан, зара байланысан, тарихи траты жне бірттас алыптасан, леуметтік нормалар мен дет – рыптар негізінде зара рекет ететін, зін - зі басаратын, ынтыматас, ниеттес адамдарды ерікті бірлестігі.
«леуметтік» дегеніміз оамдаы жеке тлалар мен оларды белгілі бір тобыны белгілі бір кеістік пен уаыттаы атынастары мен іс - рекеттеріні жиынтыы. Осындай бір немесе бірнеше леуметтік белгілермен бірлескен адамдар жиынтыын леуметтік топ дейді. Мысалы, жмысшы, шаруа, зиялылар, студенттер, зейнеткерлер, ауыл адамдары, азатар, орыстар, немістер жне т.с.с.
леуметтануды шыуыны тп-тамыры кне замана ласады. Бдан мыдыын жылдар брын грек ойшылдары леуметтануа атысты мселелермен айналысанын байаймыз. Олар бізді жыл санауымыздан брыны ІY асырда мір срген греті лы ойшылдары Платонны «Задар», «Мемлекет туралы» ебектері мен Аристотельді «Саясат», т.б. ебектерінде дет-рыптарды, салт-дстрлерді, адамдарды зара арым-атынастарын зерттеп, оларды орытып, оамды, оны леуметтік саласын одан рі жетілдіруге баытталан практикалы сыныстар жасады.
«леуметтану» ымы латын тіліні «Societas» оам жне гректі logos – ілім, ым деген сзінен шыан. леуметтану ымын ХІХ асырды ортасында ататы француз леуметтанушысы Огюст Конт енгізіп, леуметтану ылымыны негізін алады. Ол 1839 жылы 6 томды «Позитивтік философия курсы» атты ебекті ескертпесінде мен леуметтік былыстара тн іргелі задар жиынтыын о зерделеуге атысты жаа терминді пайдалануа туекел етуге тиіспін деген болатын. Ол термин «леуметтану» еді.
Конт леуметтануда алашыларды бірі болып, оамды жйе ретінде арастырды. Биологиялы организмді оны алашы бейнесі ретінде крсетеді. Ол жйені ттас, блінбейтін сипатын жне оны бліктеріні зара баыныштылыын атап крсете отырып, леуметтік жйені кез келген сан алуан бліктеріні бір-біріне здіксіз ыпал ететінін жне кері ыпал ететінін айтады.
оам леуметтік жйеден трады. леуметтік жйе зіні негізгі элементтері адамдар, йымдар, мекемелер, институттар, леуметтік былыстар, дерістер арасындаы зара байланыстар мен арым-атынастардан, зара ыпалдасудан тратын крделі ттасты.
леуметтік байланыстар – белгілі бір адамдар немесе адамдар тобыны арасында наты бір уаыт пен кеістікте бірлесе ызмет ету.
леуметтік арым – атынастар – адамдар жне топтар арасында болатын салыстырмалы трдегі біршама траты байланыстар. Кез келген адам з мірінде сан илы атынастара тседі, мселен, ол зіні отбасымен, туысандарымен туысты арым – атынаста болса, рбыларымен досты, жолдасты атынаста, ндірісте ебек атынасында, билік орындарымен саяси атынас орнатады.
леуметтануды объектісі дегеніміз – бізді оршап тран объективтік натылы мір, ол оам, адамдар, оны алуан трлі бірліктері (отбасы, топ, тап, леуметтік мекемелер, институттар, мемлекет жне т.б.), тіпті адамны зі, оны барлы іс - рекеті, ызметі, санасы, тртібі, т.б. Ал, леуметтануды пні деп адамдарды немесе леуметтік йымдарды бірігіп, ебек етуін, жалпы материалды, рухани іс - рекеттерін, оларды арасындаы алуан трлі атынастарды бір – бірімен рекетін, трлерін жан – жаты, тере танып білуді айтамыз.
2.леуметтану пніні алыптасуы руаытта оны категориялары арылы жзеге асырылады. Категориялар(яни, жалпы ымдар) мірді натылы шындыын, леуметтік рылымны дамуындаы маызды жатарды, ондаы атынастар мен байланыстарды бейнелейді, леуметтік былыстар мен дерістерді зара іс – имылын крсетеді.
леуметтануды категориялары алуан трлі болады. Бан адам оамына тн асиеттерді брі кіреді: «леуметтік жйе», «леуметтік байланыс», «леуметтік атынас», «леуметтік процесс», «леуметтік тла», «леуметтік бірлік», «леуметтік йым», «леуметтік институт», «леуметтік стратификация», «леуметтік рл», «леуметтік мртебе», «леуметтік мдде», «леуметтік белсенділік», т.б. категорияларды кмегімен натылы мірді лгілері мен леуметтік мні жасалады. Категорияларды негізінде леуметтануды задары алыптасады. леуметтануда леуметтік былыстар мен дерістерді бес негізгі заы тжырымдалан:
1. леуметтік былыстарды бірімен – бірі байланыста атар мір сретінін анытаушы задар. Мысалы, нерксіпті дамуы аланы халын кбейтіп, ауыл шаруашылыын ысартуа келеді, ал ала халыны бала саны азаяды, ажырасу кбейеді.
2. леуметтік былыстарды арасындаы алуан трлі байланыстар мен арым-атынастарды себептерін анытайтын за.
3. леуметтік былыстарды даму тенденцияларын (яни, баыттарын) анытайтын за.
4. леуметтік былыстарды арасындаы алуан трлі ыпалдастыты анытайтын за.
5. леуметтік былыстарды арасындаы болуы ммкін ытимал байланыстарды білдіретін задар.
леуметтануды оам мірімен тыыз, жан – жаты байланысы мен атынасы оны оны атаратын ызметінен айын крінеді. леуметтану да баса ылымдар сияты, е алдымен таным функциясын атарады. леуметтану андай да бір дегейде болмасын, ол р уаытта жаа білімні ккжиегін кеейтіп, оны дегейі мен дрежесін сіріп отырады, оамны леуметтік даму задылытарын, болашаын ашып береді.
леуметтану леуметтік былыстар мен дерістерді стінен леуметтік баылау ызметін атарады. Ол болмаса, леуметтік ысым, леуметтік дадарыс пен катаклизмдер кбейіп кетуі ммкін.
леуметтану леуметтік былыстар мен дерістерді болаша дамуын, баытын анытайды, яни болжауызметін атарады. Елімізді жаа, нарыты атынастара кшуіне байланысты болуы ммкін кері былыстар мен апараттарды болжап шешуде леуметтануды маызы зор.
леуметтану оамны экономика, саяси, рухани, т.б. салаларында леуметтік даму жоспарын жасау ызметін атарады. Айматы, ауданды, тіпті ебек жымдарыны леуметтік жоспарларын жасаанда леуметтік зерттеулерден алынан жаа деректерді, фактілерді, кеес-сыныстарды, т.б. кеінен пайдаланады.
леуметтану оамда идеологиялы ызметті де атарады. леуметтану адамдар арасындаы арым – атынастарды, байланыстарды одан рі жетілдіріп, оларды сана – сезімдерін, мінез – лытарын, тртібін жасартады. Сйтіп ол оамды атынастарды жетілдіріп, гуманистік(адамгершілік) функцияны да атарады.
3.леуметтік – гуманитарлы ылымдар оамды натылы зерттеу объектісі трысынан алып арайды. Оларды райсысы оамды объект ретінде зерттейді. Алайда оларды зара айырмашылытарын зерттейтін пні арылы анытауа болады. Мысалы, саяси экономика оамны бір саласын экономикалы жйесін, саясаттану оамны саяси атынастарын, психология психологиялы былыстарды, ытану заны оамдаы орнын, рлін зерттесе, леуметтану оамны леуметтік ырларын, оны р трлі салаларыны ызметтерін ашып береді.
оамды бірттас жйе ретінде алып арайтын жалпы ылымдар деп аталады ( оан тарих пен леуметтану жатады), ал аландары жеке оамды ылымдары жатады, себебі олар олар жеке оамды былыстар мен дерістерді зерттеуін жргізеді.
Таырып 2