Оамны леуметтік рылымы

1. оам жне оны мні.

2. оамны леуметтік рылымы.

3. оамдарды жіктелуі.

оам тсінігі социологияны басты категорияларыны бірі болып табылады.

Біра оамны анытамасын бермес брын “табиат” пен “оам” сияты ке ымдарды шектеу, оларды ара жігін айындап алу ажет. Бл леуметтік-философиялы проблеманы дрыс шешілуіні социология шін басты, дістемелік маызы бар.

Біз детте адам, оам - табиатты бір блігі деп жиі айтамыз жне оны негізі бар. Бл жерде “табиат” ымы бкіл дниені, барлы шынайылыты (органикалы жне бейорга­никалы дниені, адамны, оамны) табии бірлігін білдіретін аса ке маынасында олданылады. “оам - табиатты бір блігі” деген тезис мына бір фактіні растайды: адам, демек оам да табиаттан пайда болады; адам - баса жанды тіршілік иелерімен орта асиеттері кп жне табиат задарына баынатын биологиялы тіршілік иесі; адам баласы тірі табиат дамуыны жоары сатысы болып табылады; оам табии ортамен органикалы байланыста жне тыыз арым-атынаста болады жне табиаттан тыс жне одан ол зіп мір сре де алмайды, дами да алмайды; табиат та, оам да з дамуында орта іргелі задара баынады жне т.с.с.

оамды табиата арсы оятын баса бір жадайда “табиат” ымы деп оны адама, оама атысты сырты (табии-географиялы) орта ретіндегі ттас шынайы дние емес, оны тек бір блігі ана айтылады. Адам - мейлі ол зіні крінісіні жоары нысанында болсын, биологиялы (тірі, табии) тіршілік иесі ана емес, адамдарды бір-бірімен арым-атынасынан рбитін тек зіне ана тн леуметтік сапалар мен асиеттері бар сапалы трыдан жаа, принципті ерекше былыс; ал оам мірі - леуметтік санадан жрдай жне зін жануарлар лемінен бліп крсетпейтін жеке биологиялы трлер рекет ететін биологиялы мірге (йымшылдыы жоары жануарлар - адама сас маймылдарды міріне) осылмайтын сапалы зіндік ерекше, леуметтік мір екендігін крсету жне атап ту ажет болан кезде мны ерекше маызы бар. К.Маркс адам болмысын оамды арым-атынастарды жиынтыы ретінде анытаан кезде ол осы арылы адамны е алдымен оамны німі екендігін атап туге тырысан.

Социологияда “оам” категориясына р трлі тжырымдамалы кзарастар жасалан. Мысалы, “атомистік” теория бар, оан сйкес оам рекет етуші адамдарды немесе оларды арасындаы арым-атынастарды жиынтыы болып шыады. Бл тжырымдаманы шегіне жеткізген Г.Зиммель теориясы болды, ол “оам” жеке адамдарды зара іс-имылын білдіреді деп йарды. Г.Зиммельді пікірінше, зара іс-имыл рашан белгілі бір нрсеге берілу немесе белгілі бір масат шін алыптасады. Эротикалы инстинкттер, іскерлік мдде, діни импульстер, ораныс немесе шабуыл, ойын немесе ксіпкерлік, кмектесуге, йренуге мтылу, сондай-а кптеген зге де уждер адамды баса адамдар шін, баса адамдармен бірге, баса адамдара арсы рекет етуге, ішкі жан дниесін йлестіруге жне келістіруге, яни ыпал етуге жне з кезегінде ыпалына кнуге итермелейді. Бл зара ыпал ету жеке озаушы импульстер мен масаттарды таратушылардан бірлестік, “оам” ралады.

“леуметтік топтар” теорияларында оам - бір басым топты сан алуан трі болып табылатын адамдарды трлі топтарыны жиынтыы ретінде тсіндіріліп келді. оамды адамдарды нерлым жалпылама жиынтыы ретінде арастыра отырып, бл тжырымдаманы авторлары “оам” ымын “адамзат” ымымен теестіреді.

“оам” категориясыны анытамалар тобы леуметтік институттар мен йымдар жйесін білдіреді. оам - ттас бір институттар мен йымдар шегінде бірлесе отырып, леуметтік мір райтын адамдарды лкен тобы.

Функционалды тжырымдама оамды іс-рекеттерді зін-зі амтамасыз етуші жйесін білдіретін адамдар тобы ретінде сипаттайды.

р трлі тжырымдамалы анытамалар негізінде социологияда сондай-а ішкі йымдас­тыры­луымен, ауматыымен, мдени алуандыымен жне табии суімен сипатталатын салыстырмалы дербес немесе зін-зі амтамасыз ететін халы ретінде талдамалы анытама алыптасан.

Трлі социологиялы мектептерді кілдері оам анытамасына осатын леуметтік категориялар оамны табиаты мен сипатын тсіну шін те маызды.

оам р трлі леуметтік байланыстарды, зара іс-рекеттер мен арым-атынастарды тыыз бірігуін, шоырын білдіреді. Біра оамды жеке адамдарды, оларды байланыстарыны, зара іс-рекеттері мен арым-атынастарыны арапайым осындысы деп арауа бола ма? оамды жйелілік трысынан талдайтын болса, ол - осынды емес, ттас жйе. Жйе - зара байланыстар мен арым-атынастарда болатын, бірыай ттастыты білдіретін жне тіршілік етуіні сырты жадайларына арай рылымын згерте алатын элементтерді сапалы аныталан жиынтыынан тратын пн, былыс немесе процесс. Кез келген жйені маызды сипаты ттастыы мен бтіндігі болып табылады. оам дегейінде жеке рекеттер, байланыстар жне арым-атынастар жаа жйелі сапаны - элементтерді арапайым осындысы деп арауа болмайтын ерекше сапалы кйді білдіреді. оам зіне кіретін элементтерді жеке аланда ешайсысында жо сапаларды ттас жйесі болып табылады. зіні интегралды сапаларыны салдарынан социологиялы жйе оны райтын элементтерге араанда белгілі бір дербестікке, зіні дамуыны салыстырмалы дербес тсіліне ие болады.

оам ттас жйе ретінде мынадай ішкі жйелерден трады: экономикалы, леуметтік, саяси жне идеологиялы. Бларды райсысын з кезегінде жйе ретінде арастыруа болады. Бл ішкі жйелерді леуметтік жйені зінен ажыратып арау шін оларды социетальді деп атайды. Бл жйелер арасындаы зара арым-атынаста себеп-салдар байланыстары басты рл атарады. Мны зі осы жйелерді райсысы з бетінше мір срмей, баса жйелерге себеп-салдарлы туелділікте болатынын білдіреді. Бл жйелерді барлыы иеарархияланан рылымды білдіреді, яни олар тізбектелген тртіппен субординация, баыныстылы араатынаста болады. Сйтіп, бл жйелерді алдыылары кейінгілеріне анытаушы ыпал етеді, ал олар з кезегінде алдыысына кері ыпал жасайды.

леуметтік байланыстарды сипаты мен трі алдыы атара шыан жадайда оам леуметтік жйе ретінде мынадай ішкі жйелерді амтиды: леуметтік ауымдастытар, леуметтік топтар, леуметтік институттар мен йымдар, леуметтік рлдер, нормалар жне ндылытар. Оларды райсысы бл жерде де зіні ішкі жйелері бар айтарлытай крделі леуметтік жйелерді білдіреді.

Материалды орыту дегейі бойынша оамды леуметтік жйе ретінде зерттеуді зара байланысты ш ыры бар:

а) “жалпы оамды” зерттеу, яни оамны жалпылама, мбебап асиеттерін, байланыстары мен ахуалдарын (леуметтік философиямен тыыз байланыста жне оны жетекші рлімен бірге) бліп крсету;

) оамдарды наты-тарихи трлерін, ркениетті даму сатыларын зерттеу;

б) жеке наты оамды, яни наты мір сретін елдер мен халытар оамдарын зерттеу.

Сонымен социология ылымы оамды:ттастыымен, орнытылыымен жне біріктірушілігімен; зін-зі байытуымен, жеткілікті болуымен, реттеп отыруымен; мдениет дамуыны леуметтік байланыстарды негізін райтын нормалар мен ндылытар жйесін жасауда крініс табатын дегейімен сипатталатын адамдарды бірлестігі деп арастырады.

Жоарыда айтыландарды ескере отырып, социологтар оамны мынадай жалпы социологиялы анытамасын береді: “оам - адамдарды з ажеттіліктерін анааттандыру масатында зара байланыстары мен зара іс-рекетіні тарихи алыптасан нысандарымен біріккен рі тратылыымен жне ттастыымен, зін-зі байытуымен, жеткілікті болуымен, реттеп отыруымен жне здігінен дамуымен, мдени дамуыны зара байланыстары мен зара іс-рекетіні негізін райтын ерекше леуметтік нормалар мен ндылытар крініс табатын дегейімен сипатталатын жиынты” .

оам - зіні жйесін раушы элементтері мен ерекше интегралды асиеттері бар сапасы жаынан р трлі леуметтік ішкі жйелер жиынын амтитын ттенше крделі рылым. Оларды негізгілері леуметтік арым-атынастар негізін райтын леуметтік топтар мен ауымдастытар, институционалды жне йымды байланыстарды райтын леуметтік институттар, леуметтік баылау негізін райтын леуметтік нормалар мен ндылытар болып табылады.

оамды зерттей отырып, социология ылымы леуметтік байланыстар мен арым-атынастарды за жне задылы дегейінде зерттейді. Социология задарында біреуді екінші біреумен, андай да бір ауымдастыты оаммен, жеке тланы оаммен, леуметтік жйелерді, процестерді, институттарды бір-бірімен жне оаммен байланыстары туралы сз болады. Социология задарын оам тудырады жне ол задар сол оамда олданылады. Социология задарыны нерлым елеулі белгілері :

Бірінші маызды белгісі - оамны леуметтік жйелеріні, оны ауымдастытарыны, институттарыны, йымдарыны жасампазды кшін крсететіндігі. Солар арылы оамны жне оны рамдас бліктеріні о жне теріс ызметі, леуметтік белсенділігі крсетіледі. Кез келген леуметтік объект осындай іс-рекет арылы оамдаы айшылытарды, ескі ымдарды жеіп, жааны ныайта отырып, болашаа жол ашады.

Екінші белгісі - социология задарыны бір-бірімен зара байланыстылыы, туелділігі. оамдар арасында немесе оамны ішінде андай дегейде, оамны андай блігінде олданыста болатындыына арамастан социология задары бірін бірі мірге келтіреді, бірін бірі толытырады, оларды олданылу жне кріну механизмдерін жасайды.

шінші белгісі - жеке социология задары арасындаы траты зара шарттылы пен бір-бірін толытырып отыру. Оларды бірде-бірі екіншісінен ошау бола алмайды. оамны барлы рамдас бліктері, сіресе леуметтік ішкі жйелер, процестер, ауымдастытар, институттар, йымдар зара байланыста, зара шарттылыпен дамиды. Бл оларды мн-маыналы байланыстарыны бір-біріне туелділігін айындайды, оларды барлы арым-атынастарына жадай туызады. андай да бір социология заын басаларынан ошау арастыруа тырысу ттас леуметтік организмді біржаты арауа кеп соады.

Тртінші белгісі - социология задарыны леуметтік табиаты. Ол - леуметтік организмні озаушы кші, ол оамдаы байланыстарды леуметтік ерекше сипат крсетеді. Бл олара баса ылымдарды заы бола алмайтын ерекшелік береді. Оларды тарихшылар, экономистер, загерлер з ылымдарыны задарын зерттеу шін дістемелік алышарттар ретінде пайдалана алады, біра здеріні за жйесіне оса алмайды. Социология задары - социология ылымыны теориялы негізі.

Бесінші белгісі - бл социология задарыны субъективті жаы. Социология задары субъективті асиетке адамдар ызметіні нтижесінде пайда болатындыы жне дамитындыы шін ие болады.

Социология задары жалпы социологиялы жне жеке социологиялы болып блінеді. Блу белгілері ретінде задармен бейнеленетін объектіні клемі алынады: оам ттас жйе ретінде немесе оамны ішкі жйесі, оны рамдас блігі ретінде жне кші аз топтара, белгілі бір леуметтік стратаа, леуметтік топа немесе тапа жне ттас оама олданылатын задар бар. Жалпы социология задары - здігінен дамитын леуметтік жйе ретінде жалпы оамны маызды байланыстарын крсететін задар. Жеке социология задары оамны рамдас бліктеріні маызды байланыстарын, оларды ішкі дамуы мен ызмет атаруын, сондай-а ттас леуметтік организм ретінде оаммен байланысын крсететін задар болып табылады.

Сонымен атар социологияда леуметтік задарды бес категориясы бліп аралады:

леуметтік былыстарды атар мір сруін крсететін задар.

леуметтік былыстар арасындаы байланысты белгілейтін задар.

Даму тенденцияларын белгілейтін задар.

леуметтік былыстар арасындаы себеп-салдарды белгілейтін задар.

леуметтік былыстар арасындаы байланыстарды ммкіндігін немесе ытималдыын бекітетін задар.

леуметтік задарды оамды былыстарды зерттеуде, леуметтік процестерді басаруда маызы зор. леуметтік задарды болуы жне прменді болуы социологияда ылыми тсілді пайдалану ммкіндігін амтамасыз етеді. оамдаы адамдарды мінез-лын алдын ала болжауа болмайтындыын, оны ретсіз жне ала-ла екенін ылыми дістерді кмегімен зерттеу ммкін емес; керісінше адамны мінез-лын алдын ала болжауа болатындыы, оны айталанып отыратындыы, кптеген ырларыны кездесетіндігі адамзат оамын зерттеумен шылданатын алымдара леуметтік задар ашуа, оларды олданылу шарттарын анытауа жне леуметтік топтар мен оамдаы адамдарды мінез-лын алдын ала кре білуге ммкіндік береді.