Тла леуметтануы

1. З.Фрейд теориясындаы жасспірімдік тланы даму ерекшеліктері.

2. Э.Эриксон бойынша тланы дамуындаы мірлік жолды фазалары.

 

Негізгі ымдар: тла, адам, индивид,леуметтік процесс, иммитация, леуметтік рл, жымды ойын, аффективтік, инстинкт, ресоциализация, десоциализация жне т.б.

 

леуметтік іс-рекеттер мен арым-атынастарды йытысы жеке тла болып табылады. Адам тласын зерделегенде оны мынадай дегейлерге блу алыптасан:

табии дегей - адамны зінде бар жне оан баса адамдарды ыпалынсыз дамитын;

биологиялы дегей - шыу тегі бойынша орта болуы;

мрагерлік дегей - ата-аналарыны гендік орыны негізінде болып дамитын; ол биологиялы (біра биологиялыты брі мрагерлік емес);

леуметтік дегей - адамны леуметтену, баса адамдармен араласу жне іс-рекеті барысында алан дегей.

леуметтік крініс ке маынасында ш рамдас бліктен трады :

- зіндік леуметтік - зіні леуметтік рлдерін алыпты атаруа ажет деген белгілер жиынтыы;

- ерекшеленген мдени - автоматты трде саталатын, индивидті ажырамас белгісіне айналан жне басаларды оны трбиелі деп санауына ммкіндік беретін дептілік мінез-лы нормалары мен ережелеріні жиынтыы;

- негелі - адамдаы этикалы нормаларды е жоары талаптар ретінде сатауа байланысты леуметтік жне мдени бастамаларды жарын крінісі.

Блайша тптіштеп шектеу “адам”, “индивид” жне “тла” ымдарын наты блу шін ажет. “Адам” ымы жалпыа орта, барлы адамдара тн сапалар мен асиеттерді сипаттамалары шін пайдаланылады. Бл тсінік дниеде тек зіне тн тіршілік ету тсілімен баса барлы материалды жйелерден згеше адам улеті, адамзат сияты ерекше тарихи дамушы ауымдастыты бар екенін крсетеді. Осынау тіршілік ету тсіліні арасында адам тарихи дамуыны барлы сатысында, жер шарыны барлы нктелерінде адам баласы болып алады, онтологиялы мртебесін сатайды.

Біра адамзат з бетінше мір срмейді. мір сретін де, рекет ететін де наты адамдар. Адамзатты жеке кілдеріні мір сруі индивид ымымен крсетіледі. Индивид - адамзатты жеке дара кілі, оны барлы леуметтік жне психологиялы белгілерін: аыл-ой, ерік-жігер, ажеттіліктер, мдделер жне т.б. иесі. “Индивид” ымы бл арада “наты адам” маынасында олданылады.

Адамны жеке басыны жне тарихи дамуыны трлі дегейлеріндегі наты-тарихи даму ерекшеліктерін крсету шін “индивид” ымымен атар “тла” ымы пайдаланылады. Тла - индивид дамуыны нтижесі, оны барлы адамды асиеттеріні нерлым толы жзеге асуы.

Тла біратар гуманитарлы ылымдарды зерттеу объектісі болып табылады. Философия тланы дниеде ызмет ету, таным жне шыармашылы субъектісі ретінде арастырады. Психология тланы психикалы процестерді, асиеттерді жне арым-атынастарды: темпераментті, мінезді, абілетті, ерік-жігерді жне т.б. орныты ттастыы ретінде зерттейді. Социологиялы кзарас тланы леуметтік-типтік белгісін бліп арайды.

Социология проблемаларыны бірі тланы рылымды талдау болып табылады. Тланы леуметтік рылымы жеке адамны р алуан ызметі барысында, зі кіретін ауымдастытар мен бірлестіктерді ыпалымен алыптасатын жне ызмет атаратын объективті жне субъективті асиеттеріні жиынтыын амтиды. Тланы рылымында мыналар бліп аралады :

1) мір салты мен ебек, оамды-саяси, мдени-танымды, отбасылы-трмысты сияты ызметтерде крінетін леуметтік сапаларды жзеге асыру тсілі;

2) тланы объективті леуметтік ажеттіліктері. Тла - оамны органикалы блігі, сондытан оны рылымы негізінде оамды ажеттіліктер орын алады. Басаша айтанда, тланы рылымы оамды тіршілік иесі ретінде адамны дамуын анытайтын объективті задылытармен айындалады. Тла бл ажеттіліктерді ынуы да, ынбауы да ммкін, біра та ол ажеттіліктер бар жне тланы мінез-лын анытап отыратын болады;

3) шыармашылы ызметке абілеттілік, білім, дады жатады. алыптасан тланы оны алыптасуыны бастапы сатысында жеке адамнан айырып крсететін дл осы шыармашылы абілеттері;

4) оамны мдени ндылытарын игеру дрежесі, яни тланы рухани дниесі;

5) тла басшылыа алатын негелілік нормалары мен принциптері. Жне де сенімдер - адам мінез-лыны басты баытын анытайтын е тере принциптер. Сенімдер тланы тлалы рылымны зегін райтын объективті ажеттіліктерін ынуымен байланысты.

Социологияны бірінші кезектегі проблемаларыны бірі - леуметтену процесі болып табылады. “леуметтену” ымы жалпылама трде индивидті леуметтік топ пен жалпы оама тн мдениет ымына кіретін жне индивидке оамды арым-атынастарды белсенді субъектісі ретінде ызмет атаруына ммкіндік беретін белгілі бір білім, норма, ндылы, станым, мінез лгілері жйелерін мегеруі процесін сипаттайды.

леуметтенуден бейімделуді (жаа шарттара йренуді уаыт бойынша шектелген процесі), оытуды (жаа білім алу), трбиені (леуметтендіруді агенттері мен институттарыны индивидті рухани аясы мен мінез-лына масатты трде ыпал етуі), есеюді (адамны 10 жастан 20 жаса дейінгі кезеде леуметтік психологиялы алыптасуы) жне ержетуді (адам организміні жеткіншектік жне жасты шаындаы ныаюыны физикалы-физиологиялы процесі) ажырата білу ажет.

леуметтену процесі негізгі мір тізбектері деп аталатын сатылардан теді. Бл балалы, жасты, ересектік жне артты ша. леуметтену процесіні нтижеге жетуі немесе аяталуы бойынша балалы пен жасты кезедерді амтитын бастапы, немесе ерте леуметтенуге жне баса екі кезеді амтитын жаласан леуметтенуге блуге болады. мір тізбектері леуметтік рлдерді алмасуымен, жаа мртебеге ие болумен, зиянды деттерден, айналасындаылардан, досты байланыстардан бас тартумен, мір салтын згертумен байланысты. Ескі ндылытарды, нормаларды, рлдер мен мінез-лы ережелерін мыту леуметсіздену деп аталады. Содан кейінгі ескі ндылытарды орнына жаа ндылытара, нормалара, рлдер мен мінез-лы ережелеріне йрену айта леуметтену деп аталады.

леуметтенуді мні адамды з оамыны мшесі етіп алыптастыратындыында. Кез келген оам зіні леуметтік, мдени, діни, этикалы мраттарына барынша сай келетін адамны белгілі бір типін алыптастыруа тырысып келген жне тырысады. Алайда бл мраттарды мазмны тарихи дстрлерге, леуметтік-экономикалы жне мдени дамуа, оамды жне саяси рылыма арай р трлі болады. Дей транмен азіргі заманда оамны толыанды мшесіні мраты кп, жалпы немесе р трлі ауымдастытар шін азды-кпті йлесетін сипаттамасы бар екенін айтуа болады. Соан сйкес леуметтену процесі де р трлі оамдарда белгілі бір ерекшеліктерді сатай отырып, мбебап жне йлесімді сипаттамаа ие болады, бл аламды, жалпы планеталы жне жалпы лемдік тенденциялармен (урбанизация мен апарат­тандырудан экологиялы жне демографиялы рдістерге дейін) байланысты.

леуметтену процесіні мазмны кез келген оам зіні мшелері еркекті немесе йелді рлін стті мегергеніне (яни жынысты-рлдік леуметтенуге), ндіріс ызметіне білікті атыса алуына жне атысысы келуіне (ксіби леуметтену), берік отбасын руына (отбасылы рлдерді игергеніне), зады сыйлайтын азаматтар болуына (саяси леуметтену) жне т.с.с. мдделі екендігінде. Мны брі адамды леуметтену объектісі ретінде сипаттайды. Алайда адам леуметтену объектісі болып ана оймай, субъектісі болан кезде де оамны толыанды мшесі бола алады. Субъект ретінде адам леуметтену процесінде з белсенділігін жзеге асырумен, зін-зі дамытумен жне оамда зін-зі крсетуімен етене бірлікте леуметтік нормалар мен мдени ндылытарды мегереді.

Егер де леуметтену процесінде адамны тласы дамитын болса, онда ол адам шін стті леуметтену болады. леуметтену кемшілігіні крініс табуы девианттік мінез-лы болып табылады. “Девианттік мінез-лы” категориясы мазмныны ш ырын бліп арауа болады - біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытуды, тіпті прогрессивтік ауытуды айтуа болады. Екіншіден, дстр бойынша девианттік деп леуметтік “жамандыты” жаымсыз крінісі ретіндегі девиацияны айтады. шіншіден, нерлым тар ымында девианттік мінез-лы деп ылмысты жазалауа сотырмайтын, басаша айтанда ыа айшы болмайтын ауытуларды айтады.

Девианттік мінез-лыты зіне тн белгісі мдени релятивизм болып табылады: мселен бір іс-рекет бір оамда дрыс саналуы, ал баса оамда - леуметтік патология ретінде арастырылуы ммкін. Бан р трлі халытарды отбасы ыы мен отбасылы дстрлерінен, дет-рыптарынан кптеген мысалдар келтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияты елдерде гомосексуалды некелерге рсат етіп, мндай жптарды бала асырап алу ыын мемлекет амтамасыз ететін болса, кптеген елдерде сияты бізді азастан оамында да мндай жадай оамды мораль трысынан да, занама трысынан да ммкін емес. Тіпті бірттас занама олданылатын, біра трмыста р трлі салт-дстрлерді станатын халытар тратын, сіресе бл салт-дстрлер діни нормалармен саталатын бір мемлекетті зінде иындытар пайда болады. Мысалы азастандаы азаматты ы бойынша бір некелілік талаптары мен ислам мойындайтын кп йел алу дстрі арасындаы атыыс осындай. Мдени релятивизм екі трлі оамны ана емес, сондай-а бір оамны ішіндегі екі немесе бірнеше лкен леуметтік топтарды салыстырмалы сипаттамасы бола алады. Мндай топтарды мысалы - саяси партиялар, кімет, леуметтік тап немесе топ, діндарлар, жастар мен жеткіншектер, йелдер, аз лттар.

Девианттік мінез-лыты социологиялы тсіндірілуі объективті леуметтік баыттылыты жне тланы, леуметтік топтарды, ауымдастытар мен ттас оамны ызмет атаруы жне дамуы трысынан аландаы мінез-лыны оамды нтижелері сияты крсеткіштерді, мінез-лыты леуметтік ндылытар мен нормалара сйкестігін, оамды пікірге берілген баалар мен леуметтік санкцияларды амтиды.

оам трлі тсілдер мен ралдарды пайдалана отырып, рашан ауытытушы мінез-лытарды жаымсыз нысандарын басып тастап отыруа тырысады. рбір леуметтік топта з мшелеріні мінез-лытарын тиісінше жасалан лгілер шеберінде сатайтын леуметтік баылау жйелері болады. Жалпыа орта абылданан лгілер шеберіне сыймайтын мінез-лытарды тиісінше оам санкциялаан болады. Санкция - леуметтік баылау элементтеріні бірі. леуметтік баылау мойындауды білдіру, марапаттар мен ерекшелік жйелері ретінде аныталады, соларды арасында тланы мінез-лы абылданан мінез-лы лгілеріне сйкестендіріледі. Демек леуметтік баылау зін-зін реттейтін жйе ретінде оамны тратылыы мен йлесімді ызмет атаруын ескере отырып, оам абылдаан мінез-лы нормалары мен ндылытар жйесіне сйкес келетін жеке адамны мінез-лын амтамасыз етуді масат ттатын трлі рекеттер мен санкциялар, ынталандырулар мен марапаттар арылы жзеге асырылады. Басаша айтанда, леуметтік баылау топтаы конформизмді алыптастырады. Адамны кез келген мінез-лы мен рекеттері баылауа жата бермейді. рбір адамны оамны тріне, топтаы оян-олты ызметке, оны институттарыны сипатына, жеке адамны топтаы станатын позициясына арай ке немесе тар болатын белгілі бір жеке аясы болады. Осынау іс-рекет ттас топты аншалыты маызды озайтын болса, оан арсы уын-сргін де соншалыты салматы болады.

“леуметтік баылау” - термин, оны айналыма алаш рет енгізген Г.Тард бастапыда ылмыскерді оамды ызметке айта оралуыны ралы ретінде арастыран болатын. Шет ел социологтары Ф.Знанецкийді, Р.Лапьерді, Д.Мартиндейлді, У.Томасты ебектерінде леуметтік баылау проблемасы уел бастан индивидтерді мінез-лындаы оам шін ажеті жо ауытуларды жою проблемасымен жне мінез-лыты реттеу ралын жасаумен жаласан болатын. леуметтік баылау проблемасын бл социологтар леуметтік институттар жзеге асыратын отайлы, леуметтік ыпалдар жне адамдарды мінез-лын сол леуметтік жйені арым-атынастарын реттейтін нормалара бейімдеу масатында ауытуларды жндейтін згерістер деп тсінді. леуметтік баылау теориясын Э.Росс пен Р.Парк жасаан. Э.Рості пікірінше леуметтік баылау дегеніміз “салауатты” леуметтік тртіпті амтамасыз ету масатында оамны индивидті мінез-лына масатты ыпал ету. Р.Парк леуметтік баылауды леуметтік кштер мен адам табиаты арасындаы белгілі бір араатынасты амтамасыз ететін рал деп тсінеді. Ол леуметтік баылауды ш нысанын бліп арайды: 1) арапайым (мжбрлеуші) санкциялар; 2) оамды пікір; 3) леуметтік институттар .

Т.Парсонс леуметтік баылау проблемаларына жне леуметтік жйені орнытылыы мен интегралданушылыын амтамасыз ету ралдары ретіндегі нормалара ерекше назар аударан. Ол леуметтік баылауды ш ралын бліп араан:

1. Ошаулау нормаларды бзушыа (девианта) атысты олда­ны­лады жне оны оалтуды кздемейді. Мндай діспен тзелмейді делінген ылмыскерлерге ыпал жасалады.

2. Шеттету ы бзушыны байланыстарын шектеумен байланысты, біра оны оамнан толы ошаулауды кздемейді. Бл оан зіні оам нормалары мен задарын стануа дайындыы мен абілетін байаан кезде оама айтып оралуына ммкіндік береді.

3. ы бзушыны оалту, алыпты мір мен зіні леуметтік рлін атаруа айта оралуына дайындау. Кптеген тзету орындарында, психиатрлы емханаларда оалту бадарламалары кеінен олданылады, ал леуметтік ызметкерлер леуметтік амсыздандыру органдарында, трлі оамды йымдарда ынтыматаса отырып, ы бзушыларды оалтумен айналысуда. Бл йымдарды полициядан, соттан, бас еркінен айыру орындарынан айырмашылыы, девианттік мінез-лыты аскнемдік жауыз ниет емес, леуметтік стсіздік, зіні ебек жне зге абілеттерін олдана алмау проблемасы ретінде арауа бейім, рашан ыты санкцияларды емес, олдауды, жанашырлыты, мейірімділікті, кбінесе емдеуді талап етеді. Сондытан олар леуметтік-психологиялы, медициналы жне зге алдын алу шараларына, тлаа леуметтік кмек крсетуге баытталан .

Сонымен, тланы алыптасуы зара байланысан біратар дегейлерді - адамны биологиялы, психологиялы, леуметтік жне дниетанымды алыптасуын амтитын крделі процесс болып табылады. леуметтену институттары адама мінез-лы лгілеріні мдени нормаларын йретіп ана оймай, леуметтік нормалар мен рлдерді аншалыты берік, тере жне дрыс мегерілгенін де баылап отырады.