Девиантты мінез-лы леуметтануы

 

1. Э.Дюркгеймні аномия немесе оамдаы дезорганизация жадайын талдау.

2. Р. Мертонны ауытушылы мінез-лы типологиясы.

3. Т.Селлинні мдениетті конфликт теориясы.

4. Э.Фромм леуметтік сипат жне адамды деструктивтік туралы.

 

Негізгі ымдар: девиация, суицид, ылмыс, леуметтік ауытушылы, норма, асоциалды, деликвентті мінез-лы, аномия, депрессия жне т.б.

 

аза тіліндегі дебиеттерде керітартпа адет, жаымсыз мінез-лы, девиантты мінез – лы деп ртрлі деп беріледі. Е алдымен норма дегеніміз не деген сраа тоталайы. ылыми дебиеттерде норма деп «оамны тлаа оятын талаптарын, ережелер жиынтыын айтамыз». Сонымен, норма – оамдаы жалпымен абылданан моральды, зады, леуметтік талаптара сйкес мінез-лы.

Мінез-лытаы ауытулар дегеніміз леуметтік, мектептік, отбасылы жадайлара байланысты адамны оамдаы алыптасан нормалар мен ережелерді бзуы.Зерттеушілерді мліметтеріне сйенсек, ауытушылытарды тмендегідей критерийлері мен белгілерін бліп крсетуге болады:

· Отбасылы стсіздік;

· Оыту жне ксіби мекемелердегі ауытушылыты алдын алатын жмыстарды аздыы;

· Тланы тлалы компоненттеріні тмендігі;

· арым-атынастаы дискомфорт

Асоциалды мінез-лы басалара шпенділік, агрессивтік арым-атынас, ережелерді бзу, абыройды мойындамау.Осы жадайда келесі кріністерді атап туге болады: тбелескіштік, басаны млкіне зиян келтірушілік, адамдара немесе жануарлара деген атыгездік арым-атынас, рлы, тірік айту.

«Деликвенттілік» тсінігі «delinque» - ренжіту, бзу сзінен шыан. леуметтік – психологиялы дебиеттерде бл тсінікті мндік маынасын А.Личконы анытамасымен байланыстырады. Оны ойынша, деликвенттілік ылмысты кодекске сйкес жазаланбайтын криминалды мінез – лыа тікелей атысты емес, майда ы бзушылы. Біра леумдік тжірибеде кмелеттік жаса толмаандарды криминалды іс-рекеті.Девиантты мінез-лы тсінігі Э.Дюркгеймні атымен тыыз байланысты. Э.Дюркгейм бойынша девиантты мінез-лы оамдаы жалпы алыптасан нормалардан ауытуы.

Девиантты мінез-лы теориясыны зін бірнеше топтара бліп арастыруа болады:

· Теорияларды бірінші тобына био-антропологиялы жне био-медициналы концепцияларды жатызамыз. Девианттылыты себебі туа біткен немесе жре біткен физиологиялы, психофизиологиялы ерекшеліктер.

· Теорияларды екінші тобына девиантты мінез-лыты экономикалы теорияларын айтуа болады.Девианттылы экономиканы жоары дамуымен немесе тмен лдырауымен пайда болады.

· Теорияларды шінші тобына «мдениеттер мен субмдениеттер арасындаы айшылытар теориясын» (Т.Селлин, А.Коэн), «баылау теориясыны» леуметтік-психологиялы нсасы (М.Гольд, А.Райс), аномия теориясын жатызуа болады.

· Теорияларды тртінші тобына оамдаы трасыздыты, йымдастырушылыты лдырауыны нтижесіндегі жаанды себептерді айтамыз.

Леуметтанудаы девиацияны трлері мен формалары.

Девианттылыты е алдымен синхронды жне диахронды трлерін бліп крсетуге болады. Синхронды девианттылы – оамдаы девиацияны те блінуі; диахронды – жылдам динамика, ауытушылы мінез-лыты тез бой ктеруі.

Ауытушылыты сонымен атар, тмендегідей трлерін крсетеміз:

1. Реактивті – психотравмалы жадайлара негізделген.

2. Тланы тмен моральды дегейімен байланысты.

3. штарлы патологиясы (садиз), биологиялы факторлара негізделген.

Ал, кптеген алымдар девиацияны екі негізгі баытта арастырылады:

1. ылмысты пайда болу формасы бойынша – деликвентті, йден ашу, босыншылы, маскнемдік, суицидтік мінез-лы.

2. Себептерге байланысты – биологиялы факторлар, сонымен атар, леуметтік-психологиялы негіздер, леуметтік орта, жасспірімдік кезе мерзіміндегі психологиялы ерекшеліктер.

 

Таырып 8

Отбасы леуметтануы

1. Неке мен отбасыны эволюциялы згеруі.

2. Некені формалары.

3. Отбасыны функциялары.

 

Негізгі ымдар: отбасы, эндогамды отбасы, экзогамды отбасы, нуклеарлы отбасы, полигамия, полиандрия, полигиния, моногамия, топты неке, матрилокальды, патрилокальды, эгалитарлы отбасы, жне т.б.

 

 

Отбасы леуметтануы— отбасын леуметтік институт ретінде зерттейтін социологиядаы негізгі баыттарды бірі. Негізгі мселелері отбасыларды з ызметін орындау сипатын, р трлі типтегі отбасыларды мірін, ажырасу себептері мен салдарын жне т.б зерттеу болып табылады.

Отбасы сияты леуметтік институттарды табысты ызмет туін тарихты озаушы кшіне жатызуа болады. Отбасыны дниеге келу сті бізге белгісіз, біра оны пайда болуы отбасылы й шаруасы, отбасыны бірлескен леуметтік жне ндірістік рекеттері негізінде отбасын ныайтудаы р трлі ызметке байланысты.

Социологтарды отбасын бірнеше ондаан жылдар бойы зерттегеніне арамастан, оамны осы блігін анытауда келісім де, оны зерттеуде бір ізді діс те жо. Социологияны пайда болуымен есімі тыыз байланысты Огюст Конт оамды отбасы арылы тану керек, йткені отбасы — адамзат тегін жаластырушы, ондай оам антропологиялы дегейде дами алмайды,- дейді. Адамзатты саталуы - леуметтік йымдасу рекетіні орытындысы, леуметтік жйені табысты нтижесі. Конт отбасын зерттеу адамны дірістік рекетін тсіну ммкін емес дейді. Оны отбасы тжырымдамасында ажырасуды айыптайды.

XX асырды ортасынан азіргі кезге дейін социологиялы дісті бес трі алыптасты: интеракционистік, рылымды -функционалды, жадаятты, эволюциялы жне институционалды. Отбасы ымын анытаудаы р трлі пікірлерді ескере отырып, тмендегі дефиницияа келісуге болады:"Отбасы — орта трын йімен, экономикалы кооперациямен, дайы ндірумен сипатталатын леуметтік топ. Отбасына е болмаанда екеуі леуметтік баытталан жынысты атынас жасайтын жне бір немесе одан да кп з балалары, сондай-а трбиелеуге алан балалары бар ересек жыныс кілі кіреді".Билік формасына арай отбасы патриархалды(кйеуі отбасыны басшысы), матриархапды(йелі басшы), рамына арай — отбасы нуклеарды(ата-анасы мен балалары), кеейтілген(нуклеарды отбасы жне бірнеше рпатан тратын туыстары) болып блінеді. Отбасы пайда болуы шін экономика мен жеке меншікті болуы, билік атынасы мен баыну, яни отбасында, бтіндей оамдаы сияты, билікті блу тртібі бар, онда кімні материалды игілігі кп, сол басарады. Отбасында билікті блуге жбайлар арасындагы маххабат сер етеді, мнда сйетін жбай аз билікке ие, яни психологиялы баыныштылы болады. Егер жбайлар бір-бірін бірдей млшерде сйсе, онда отбасында бірдей билікке ие.Отбасын, оамны бір блігі ретінде, социологтар оны ызметін орындауа атысты арастырады. Отбасыны ызметі дегеніміз отбасы мен оны мшелеріні белсенділігі, тіршілік рекеті. оамны отбасына атысты, отбасыны тлаа атысты жне тланы отбасына атысты ызметтерін анытауа болады. Осыан байланысты отбасыны ызметін леуметтік (оама атысты) жне жеке (тлаа атысты) деп блуге болады. Отбасы ызметі отбасы институтындаы оам ажеттіліктері мен отбасы тобына жоятын жеке тланы ажеттіліктерімен тыыз байланысты. Отбасы ызметіні тарихы тереде жатыр, оамны леуметтік-экономикалы жадайымен тыыз байланысты, сондытан уаыт те келе ызмет сипаты алай згерсе, иерархия да солай згереді. Отбасыны негізгі ызметтеріретінде тмендегілерді атауа болады: репродуктивті, трбиелік, шаруашылы - трмысты, экономикалы, алашы леуметтік баылау (леуметтену), леуметтік-мртебелік, демалыс жне т.б."Отбасы" ымы "неке" ымымен тыыз байланысты. Социологияданеке дегеніміз — отбасын алыптастыру мен оан оамды баылау жасауды дстрлі тсілі, жыныстарды еркек пен йелді, арасындаы бір-біріне жне з балаларына, ата-анасына атысты ытары мен міндеттерін белгілейтін атынас формасы.Некені тмендегідей формалары бар: моногамия(бір еркек пен бір йелді арасындаы неке, бл бгінгі кнде ТМД, АШ Еуропа елдеріндегі бірден-бір форма) жне полигамия(бір индивид пен бірнеше индивидті арасындаы неке).Р Парламентінде неке мен отбасы туралы жаа Зады талылау кезінде кп йел алу (полигиния) пікірталас болды, біра БА-ты хабарлаанындай, йелдер де кп еркекке шыу (полиандрия) туралы мселе ктергеннен кейін, кп йел алу мселесі кн тртібінен алынып тасталды. Некелік серік тадауды екі трі бар: эндогомия(серіктер бір топты ішінде) жне экзогомия( неке мен белгілі бір топтан тыс, мысалы, рулар арасында болады). Нормативті актілерде некеге анытама берілмейді жне оны ыты табиаты жніндегі мселе осы кнге дейін задылытарда да, ыты доктринада да шешілген жо. Неке туралы ш трлі кзарас айтылып жр: неке-келісімшарт, неке - мртебе, неке - сыбайласты. Соы уаыттара дейін алыс шетелдерде нерлым ке тараан тжырымдама келісімшарт негізінде болды, олнекеге отыру тртібін, оны рекет шарттарын, некені бзу кезінде жбайында болатын шыындарды зада отыратын шарттара, яни келісімшартты задылытармен арастыруа негізделеді. Неке келісімшартында жбайлар млкіні келісімшарт режімін белгілеу ммкіндігі жазылады.Келісімшарт тжырымдамасына арсылар неке келісімшарт болуы ммкін емес, йткені жбайларда зада арастырылан ытар мен міндеттер болуы ммкін жне тараптар оны з еркімен згерте алмайды дейді. Жбайларды млік режімін белгілейтін неке келісімшартына отыру жадайы келісімшарт тжырымдамасыны пайдасы шін жеткілікті длел бола алмайды, йткені некені масаты -отбасын ру, бала туу жне трбиелеу.Сондытан неке субьектіні зада арастырылан рекеттері орындауы нтижесінде мртебеге ие болады. Бл мртебе ие болу субьектіні йленген адамдар санатына жатызады.Соы жылдары неке сыбайластыа негізделеді деген идея кеінен тарауда. Сыбайласты неке тжырымдамасы леуметтік зерттеулерде крініс тапты. Бл тжырымдамада йелдерді нерлым туелсіздігі, некедегі жбайларды те ытыы насихатталады. Маызды мселе дстрлі отбасы, некені дстрлі формасы болып саналады. Батыс Еуропаны кейбір елдерінде ажырасу саны кбейіп, некеге трушылар саны азаюда, "сынама неке" деген трі кеінен тарауда немесе оны зерттеушілер "екі адамды неке" деп атайды, яни адамдар ай кезде бала жасаысы келсе, сонда барып некелеседі. Мселені зерттеушілер сондай-а "алмаспа неке", "ашы неке" рдісіні бар екенін крсетіп жр, яни р жбай кез келген атынасты, соны ішінде жынысты атынасты да, шінші адаммен ашы жасай береді. Біра жалпы орытынды мынадай: оамда отбасы мен отбасылы атынастара жоары ндылы ретінде арау саталан жне оамны кпшілігі некені жаа трлерін олдамайды. Бл институтты ккейкестілігін мойындаан ерлер неке келісімшарты негізінен "йелдерді мліктік ыын" орауа арналан деп есептейді. Сондытан оларды з балаларыны жеке мддесі аз толандырады, біра олар з ата-аналары мен жбайыны ата-анасыны мддесін крсетеді. Ер респонденттер тобыны белгілі бір блігіні жауаптарында отбасылы мірді моральды жатарына аладаушылы байалады, оларды кзарасы бойынша, оны жбайларды мліктік ыы мен міндеттерінін, призмасы арылы реттеуге болады. Неке келісімшартын кейбір жатаушылар келісімшарта отыру-жбайына рмет пен сенім білдіруді таы бір ммкіндігі, ал "аазбен орау" — салын есепті емес, арым-атынасты жетілгенін жне тратылыын крсету деп санайды. Неке-отбасылы атынаста лі тжірибесі жо респонденттер романтикаа берілген, олар басалардан грі бл жадайды этикалы ыры туралы "Осындайзаттар трінде ааз жзінде келісу ме!" деген кзараста. Азаматты кй тіркелінетін офистерге фотографтар, музыканттар жне баса да ызмет крсету саласындаылар з ызметтерін крсетеді, біра неке келісімшартын ресімдейтін нотариустар жо: сраныс жо жерде сыныс та жо. Неке келісімшартыны жоары дрежеде индифференттілігін ескере отырып, нарыты алыптасуы халыты негізгі блігін кедейшілікке шыратанын назарда стау ажет. Бл задастырылан жаалыты олданушы толы мнді орташа топ, зірше "жарын болашаты" шындыы болып саналады.Зерттеуді крсеткеніндей, алматылы срау алынан трындар жынысына, жасына, лты мен леуметтік мртебесіне арамастан, бірінде неке келісімшартына отыру ажеттілігін гипотетикалымселеге жатызады, кбінесе сенімсіздікпен арап, бл ыты институтты маызы мен ажеттілігін абылдамайды. Бтіндей аланда, респонденттерді басым блігі (36 проценті) жауаптарын аны бере алмаса, сол клемдегі сра ойыландар (34 процент) біржаты арсылы білдірді. Оларды жауаптарын жмыс гипотезасы натылай тсті: адамдар этика-психологиялы себептер бойынша некелік одатасуды дстрлі формасын жатап, бізді абылдау дрежемізге сйкес, жаа института тосауыл оя отырып, оны шетке шыарады. Бізді респонденттерімізді пікірінше отбасы ымына махаббат, берілгендік, зін ию, брін кешіру сияты сезімдер тн, оны осы ежелгі леуметтік институт лі де реттей алады.Осылайша, оамды пікірді зерттеу бл институтты лі де кптеген себептерге байланысты олдау таппаанын крсетеді жне осы мселеде азаматтарды тадауына андай да бір баа беріп немесе оларды кыты нигилизміне ысым жасау иына соады.

Таырып 9