Экономикалы социологияны тарихи дамуы
Экономикалы-леуметтік білімні алашы элементтері айта ркендеу жне жаа заман дуірінде пайда болан. Алайда мндай білімні теориялы сипаты ХVІІІ асырда бастау ала бастады. Бл уаытта философтар Шарль Луи Монтескье, Клод Гельвеций, экономистер Адам Смит, Томас Роберт Мальтус, Жан Шарль Сисмондиді, философ жне социалист-утопистер Уильям Годвин, Анри Сен-Симон, Шарль Фурьені ойлары нды болды. Осы кезені зінде тжірибешілерді, ндірісті басарушыларды экономикалы-социологиялы білімге жгінген алашы жйттері пайда бола бастады. Бл трыда е жарын мысал - Роберт Оуэн.
ХVІІІ асырда экономикалы социологияны дамуыны “философиялы-экономикалы” кезеі аяталып, зіндік “социологиялы” кезеі басталды.
Огюст Конт (1798 - 1857) - француз социологы жне философы. Ол дстрлі философиядаы дерексіз конструкциялар мен зады ойлардаы шашыраы эмпирикалы байытулара араанда оамды мірдегі диахроникалы жне синхроникалы аспектілердегі былыстарды ылыми зерттеп білуді ескере отырып “социология” ымын енгізді.
О.Конт азіргі заманды анытап-тануа талпыныс жасап крді. Ол жаа леуметтік тртіпті біратар ерекшеліктеріне кіл аударды: 1) еркін ксіпкерлік пен бсекелестікке негізделген экономикалы жйені алыптасуы; 2) жмыс кшіні алады шоырлануы; 3) ндірісте ылым мен техниканы жетістіктерін пайдалану; 4) басшылар мен жалдамалы жмысшылар арасында жасырын немесе ашы арама-арсылыты пайда болуы; 5) леуметтік тесіздікті кшейе тсуі; 6) табыс табуа баыт стану.
Конт индустриалды оам мен ндірісті адама жне мдениетке сер ету теориясын дамытты. Оны теориясы бойынша ндіруші мен ойлап табушыны тйсігі рлеуді тудырады. ндірісті дамуы адамны мір сруін жеілдетіп ана оймай, сонымен бірге тланы жоа шыарады жне леуметтік тртіпті бзады.
Карл Маркс (1818 - 1883) - неміс социологы, философы жне экономисі. Ол жасаан азіргі заманы капиталистік оамны бейнесі ке тарады. Маркс капитализмге кшті сыни жне идеологиялы сипат берді.
Маркс ктерген е танымал таырып “жатсыну” болып табылады. Марксты пайымдауынша, адамдар табиатынан еркін, йір жне жасампаздыа бейім. Алайда, адамны табии ммкіндіктеріні крінуіне кедергі болатын белгілі бір тарихи жадайлар туатын болса, онда олар табии бейімділіктерінен айырылып алады. Мндай парасаттан жрдай алатын жадайлар оамдаы барлы топтар тарапынан болады, атап айтанда азіргі капитализм кптеген адамдарды туелділікке айналдырып, оларды инап, экономикалы механизмні жатсынан блшегіне айналдырып жіберді. з ебегін жне оны німін баылаудан айырылан жмысшы жатсына бастайды, з ебегінен, айналасындаы адамдардан жне аырында з-зінен шеттеле бастайды. Маркс атап кеткендей, жмысшы ебек процесінде зін орнытыра алмайды. Керісінше, зін жоа шыарып, баытты емес, баытсыз деп санайды. Ол шін - ебек дене жне аыл-ой кштеріні еркін ойыны емес, аны мен сйегін жансыздандыру жне сананы бзу. Сонымен, жатсыну социоцентристік серпіндерді (зімшілдік, атомизация), шыармашылыты жотыыны (кертартпалы, ебекті бір сарындылыы), кшеюіне, рекеттерді баылаудан (енжарлы), дербестіктен (адамдарды басарушы заттар фетешизмі), бас тартуына бара-бар. Адам табиаты з мнін жоалтып алады. Оларды алпына келтіру жатсынудан арылан жадайда ана ммкін болады, ал оны тудырушы леуметтік жадайларды ткерісін, тапсыз коммунистік оамны орнауын талап етеді .
Герберт Спенсер (1820 - 1903) - аылшын социологы жне экономисі, з ебектерінде леуметтік даму жне леуметтік эволюция мселелеріне баса назар аударды. Ол “скери” жне “ндірістік” оамны полярлы арама-айшылы лгісін жасай отырып, азіргі оама дстрлі оамды арама-арсы ояды. Спенсер жаа леуметтік рылысты маызды белгілерін ашты. Олар - дамуды, иратуды жне реттеуді шешуші фокторлары болып саналатын леуметтік крес пен бсекелестік. Міне осылар оамдаы леуметтік-экономикалы айырмашылытарды е маызды айнар кзі болып табылады. Жеіске жеткендер меншік иелеріні тобын рады, ал жеіліс тапандар - жалданбалы жмысшылар т.б. алыптастырады; жеілгендерді ерте ме кеш пе абырой сезімі оянады жне оны салдарыны бірнеше нсасы болады.
Фердинантд Теннис (1865 - 1936) - неміс социологы жне тарихшысы. Ол жаа леуметтік рылысты маызды белгілерін сипаттап берді. Теннис Gesellschaft (азіргі оам) пен Gemeіnschaft-ты (дстрлі оам) бір-біріне арсы ояды. азіргі оамда адамдар зіні жеке асиеттерін, састыын жоалтып, пиялы жалданушылар, жмысшылар, сайлаушылар, ттынушылар мен крермендер, т.с.с. механикалы трде біріге отырып, сахнаа шыады. Оан - лкен нарытары, аудиториясы, тыдарман ауымы, электораты, лтты йымдары бар азіргі оамны клемі кінлі. Мндай жадайда тлааралы байланыстар бркемеленеді. Бл жадай мір сапасыны нашарлануына, бюрократия мен кіметті жекеленуіне алып келіп, тоталитарлы режимні пайда болу аупін тудырады.
Э.Дюркгейм (1858 - 1917). Ол “аномия” ымын енгізе отырып, адамдар - олар з мдделері шін кресіп таласуа дайын тратын зімшілдер деп санады. Олар тек мдени ережелер, нормалар мен ндылытар арылы байланыса тскен жадайда ана “бріні барлыына арсы соысынан” тылып, йлесімді леуметтік мір сруге ол жеткізе алады. андай да бір тарихи жадайларда мдени ережелер зіні реттеуші кшін жоалтады. Сол кезде аномия жадайы туады, оамды йымдаспаанды пен астан-кестедік жайлап алады. Адамдар здерін тп-тамырларынан зіліп аландай сезініп, зін-зі лтіруге ол жмсайды. Дюркгейм, азіргі оам аномиялы жадайды туындауына ыпал етеді деп есептеген.
Дюркгейм андай да бір леуметтік фактілерді себептерін баса бір леуметтік фактілерден іздеуге шаырып, психологизмнен бас тартады. Оны крсеткен кестесінде адамны жріс-трысы шын мнінде пайдакнемдік сипатынан айырылады. Алайда, сонымен бірге, адамны зі индивид ретінде леуметтік ызметпен алмастырылады .
Кптеген социологтар секілді, ол да леуметтік-экономикалы прогресте шешуші рлді жеке меншік, бсекелестік пен еркін ксіпкерлік емес, адамдарды ынтыматастыы мен бірлігі, леуметтік атынастар мдениеті, ебекті микро-макро деген дегейдегі леуметтік йымдасандыы атарады деп санаан.
Макс Вебер (1864 - 1920) - неміс социологы, ХІХ - ХХ асырлардаы е ыпалды тлаларды бірі. Ол азіргі оамды саралай отырып “дстрлі” жне “капиталистік” оамды бір-біріне арсы ояды. Оларды айырмашылыы мына лшемдер бойынша крінеді: жеке меншік формасы, технологияны басым трі, жмыс кшіні нарыы, экономикалы бліп беруді дістері, задар табиаты, ке таралан длелдемелер. Веберді сздері бойынша, капитализм дегеніміз “пайда соынан ыли уалап жру” жне “бос жмыс кштер нарыын дрыс йымдастуру” .
Вебер ерекше ментальдыа - “этоса” ие болатын ксіпкерлер мен жмысшыларды ерекше табы болады деп санайды. “Этос” немесе “капитализм рухы” табыс себебін, аскеттілік, парыз сезімін амтиды. Этосты айнар кзі протестантизм болып табылады.
Вебер йым теориясы шеберінде бюрократия былысына сипаттама жасап, бюрократиялы жйені леуметтік-экономикалы жаынан дамыта тсуде натылы дістемелік сыныстар берген.
Вебер социологиясыны негізгі принципі - бюрократия теориясыны арауын ратын рационалдылы. Капитализмні е маызды белгісі, брі де мойындап отыран таным ралы ретіндегі ылымны рлі болып табылады.
Веберді айтарлытай жетістіктеріне леуметтік дауларды экономикалы трыдан талдауын жатызуа болады. Экономикалы жріс-трысты ол леуметтік жріс-трысты е тымды трі деп арастырады.
ылым нерксіпте ірі-ірі эмпирикалы зерттеулер жргізді жне мндай зерттеулерді дістемесіні дамуына айтарлытай лес осты.
Вебер, жан-жаты социолог бола тра, социологияда е бастысы шаруашылы мірді талдау деп есептеді. Ол леуметтік-экономикалы мірді зерттеп білгенде жріс-трыс категорияларына сйенді жне жріс-трысты трыдан арауа гіттеуші болып табылады.
Талкотт Парсонс (1902 - 1979) оамны тмендегідей негізгі белгілерін бліп арастырды: 1) экономика, зіні жаппай ндірісімен, бюрократиялы йымымен, жан-жаты амтушы нарыымен, ашасымен оамда жоары рл атарады; 2) трт кіші жйені толы жіктелуі (бейімделушілік, масатты баыттаушы, интегративті, олдаушылы); 3) леуметтік йлестіруді негізгі механизмі болып табылатын ыты жйені дамуы; 4) стратификация; 5) леуметтік зара байланыстарды крделі жйесіні жанама трде кееюі.
Ол экономикалы атынастарды талдауа кіл бледі, іс-рекет теориясы трысынан адами рекетті субъектісі кбіне жалпы рылымдарды элементі ретінде крінеді. Немесе іс-рекет жйелері ішінде шешуші рл нормативтік рылымдара беріледі.
Парсонс, азіргі жне дстрлі оамны лгілері тарихи оамдарды шынайы бейнелейді деп есептемейді; керісінше, ол оларды зіліссіз сызыша бойында орналасатын оамдаы талдамалы нктелер ретінде арастырады. Ол келесі “паттерн-згермелілікті” бліп крсетті: мртебені негіздеу, баалау лшемі, эмоцияны рлі, леуметтік рылымны анытылы дегейі.