Экономикалы социологияны негізгі категориялары

ылыми пн зіні ерекше амалдарын жасап шыаруа ммкіндік беретін, дербес алыптасан теориялы аппараты рылан кезде ана, з орнын тапты деп есептеледі. Теориялы бекітілімдер, категориялар мен ымдар танымны жалпыа мні бар схемасын алыптастырады, былыстар мен процестерді е нды ерекшеліктерін, белгілерін жне задылытарын крсетеді. Басты социологиялы-экономикалы категорияларды шеберін анытап алу леуметтік-экономикалы процестерді зерттеуді дістемелік негізін жасауа ммкіндік береді.

Экономикалы социологияны іргелі ымдарына е алдымен экономикалы жріс-трыс, экономикалы рекет, экономикалы сана мен ой, экономикалы мдениет, шаруашылыты йымдастыру, экономикалы институт жне басалар жатызылады. Экономикалы жне социологиялы ылымдарды бір-бірін толытыруы нарыты былыстарды зерттеуді зектілігіні жоарылау дегейіне арай нарыты терминология экономикалы социологияа жаындай тседі. Олар нарыты экономика, жасы трмыс экономикасы, формальді жне формальді емес экономика, жеке меншік, жекешелендіру, индивидтер мен шаруашылытарды нарыты жріс-трысы, жмыспен амту жне жмыссызды, ебек нарыыны икемділігі жне т.с.с.

Баса да арнайы социологиялы теориялар сияты экономикалы социология да леуметтік атынастарды зерттеуде тсіп отыран саласыны мнін ашатын жалпы социологиялы категориялар мен зіндік ерекшелігі бар ымдарды олданады. ылымны бл саласын ала тартып отыран кптеген категориялара байланысты келесі топтара блуге болады .

1) Жалпы ылыми (тжырымдамалы) категориялар - рылым, жйе, функция, процесс, байланыс, тратылы, згерушілік, даму жне т.с.с. Олар жалпы дістемені тілін райды, экономикалы жне леуметтік салаларды, экономикалы атынастар мен процестерді реттеуді леуметтік механизмдерін сипаттау ралы ретінде олданылады.

2) Жалпы леуметтік категориялар, баса да леуметтік ылымдарды сздігінен алынан. Айталы, экономикалы теориядан - нары, ндіріс, ттыну, айырбас, бліп беру, жеке меншік, бсекелестік, жмыспен амту, трансакциялар жне т.б. сияты терминдер олданылады. Философиядан - оамды сана, оамды атынастар, задылытар, мдениет; леуметтік психологиядан - жым, тла, длелдеу, сйкестендіру; жалпы социологиядан - леуметтік атынастар, топтар, йымдар, институттар, леуметтік рылым, стратификация жне басалар.

3) зіндік ерекшелігі бар категориялар экономикалы социологияны жеке категориялары болып табылады, оны леуметтік-экономикалы былыстарды (экономикалы рекет, шаруашылы ниеттемесі, экономикалы стратификация, экономикалы мдделер, таптаурындар, келісім-шартты атынастар, леуметтік-экономикалы олдау жйелері жне т.б.) танып білудегі амалдарды білдіреді.

Социологиялы зерттеу барысында бл категориялар операциялы процестен тіп, эмпирикалы талдауа жатызылады. Мысалы, шаруашылы ниеттемесі, нарыты згерістерге кзарас, маманды пен іс-рекет трін тадаудаы трткі себеп, ресспондент шін жмыс орныны трлі сипаттамаларыны маыздылыы, оны жоары жалаысы бар жмыс табуа мтылысы, ксіпкерлікке кзарасы жне басалар сияты эмпирикалы индикаторлар кмегімен аныталады.

Экономикалы социологияны категориялар жйесі келешегі бар экономикалы-социологиялы мектептер мен баыттарды дамуыны арасында баий тседі. Оларды атарына экономикалы жріс-трыс, рационалды тадау, адам капиталы, жаа институционализм теориясы жне басалары кіреді.

Экономикалы социология экономиканы леуметтік аспектілерін зерттейтін ылым боландытан, экономикалы жне леуметтік ымдарды анытап алу ажет. “леуметтік” дегенде сол оамдаы индивидтер мен топтарды наты орны мен уаыты жадайында орта іс-рекет процесінде топтасан оамды атынастарды жиынтыы тсіндіріледі. леуметтік - адамдарды зара рекеттесуі барысында туындайды жне бір-біріне оамды мірдегі былыстар мен процестерге р трлі атынастар барысында крінеді.

“Экономикалы” деген ым адамдар арасындаы ндірісті йымдастыру мен материалды игіліктерді ттынумен байланысты андай да бір оамды атынастарды білдіреді. Экономика ндірісті, ебек нтижелерін алмастыруды, ндірілген нрсені таратуды, ттынуды амтиды. Экономика социологиялы кзарас трысынан екі жаты арастырылуы ммкін - шаруашылы іс-рекет жне осы рекеттерді реттеуші институттар жйесі ретінде. “Шаруашылы” ымы экономиканы синонимы болып табылады жне ол адам мен оны айналасындаыларды мір сруге ажетті игіліктерді ндіру мен ттыну масатындаы зара рекеттесуі деп тсіндіріледі. Бл трыда экономика оамны жеке адам ажеттіліктерін анааттандыруы шін шектелген орларды пайдалану жайлы шешім абылдайтын жне оны іске асыратын саласы.

Екінші жаынан, оамда шаруашылы іс-рекет процесінде белгілі бір экономикалы институттар алыптасады. Дл осыларда, леуметтік тжірибе, е олайлы леуметтік-экономикалы нтижені алуа ммкіндік беретін, шарушылы субъектілеріні натылы материалды-техникалы ортамен зара рекеттесуіні траты дістерін бекітеді. Нтиже жекелеген леуметтік топтар кзарасы трысынан аланда аса мыты емес, алайда халыты кпшілігі шін е олайлысы, йткені ол оамны шаруашылы іс-рекетіні ттастыын амтамасыз етеді. Экономика бл жерде материалды сала ретінде емес, Парсонс бойынша кбіне бейімдеу баытына ие оамды ресурстарды ндіру механизмі, институттар жйесі ретінде арастырылады.

оамды атынастарды кез келген жйесі (экономикалы, саяси жне басалар) адамдарды бір-біріне жне оама деген кзарасын білдіреді. Экономикалы былыстар мен процестер зіні леуметтік негізіне байланысты болады. леуметтік процестер экономикалы аясына кіреді немесе керісінше. Мысалы, оамдаы леуметтік тесіздік кбінде адамдарды экономикалы позицияларымен (меншікке ие болумен, табыс дегейімен, ксіби жмыспен амтылумен) аныталады. Экономика индивидтерді топты жне жекелік байланыстар жасауа итермелейді, оларды арасында зара рекеттесуді зіндік ерекшелігі бар трлерін жасап шыады, оларды жріс-трыс шеберлерін белгілейді. Алайда, адамдарды жріс-трысы тек тымды себептермен, экономикалы инаумен ана реттелмейді, сонымен атар, ерекше тарихи жне мдени жадайларда алыптасан леуметтік байланыстар, ндылытар, жріс-трыс нормаларымен де реттеледі.

Экономикалы социологиядаы леуметтік мірді талдау бастау алатын негізгі категорияларды бірі “экономикалы іс-рекет” жне “экономикалы жріс-трыс” болып табылады.

Экономикалы жріс-трысты шыын мейлінше азайып, таза пайда мейлінше кбейетін тымды тадау жасау масатымен экономикалы байланыстарды кеейьуге байланысты жріс-трыс деп баалауа болады .

Радаев Веберді экономикалы іс-рекет социологиясы дстрін жаластыра отырып, оны ішкі длелденген жне баса адамдарды рекеті мен олда бар нормалара баыт алан леуметтік рекет ретінде арастырады. Ол экономикалы іс-рекетті “з ажеттіліктерін анааттандыру масатында кш крсетусіз дістермен шектелген ресурстара баылау орнату” деп тсіндіреді .

Адамдарды экономикадаы рекетін социологиялы трыдан тсіндіру экономикалы-социологиялы адам лгілеріні тсіндірмелі ммкіндіктерін есепке ала отырып рылады. Оны суреттеуді кптеген нсамаларына арамастан, оларды негізгі трт алышарттара блуге болады.

- Адам туелсіз. Ол жеке алауларынан негізделіп, дербес шешім абылдайтын атомданан индивид.

- Адам зімшіл. Ол бірінші кезекте з мддесін ойлайды жне жеке пайдасын лайтуа тырысады.

- Адам рационалды. Ол ала ойылан масатына біртіндеп жетуге тырысады жне оан жетуді андай да бір ралын тадауда салыстырмалы трдегі шыындара кіл аударады.

- Адам хабардар. Ол з ажеттіліктерін жасы біліп ана оймай, оны анааттандыруды ралдары жайлы ажетті апарта да ие.

Алайда, экономикалы агентті тымдылыы мен жеке даралыын мойындай отырып, экономикалы іс-рекетті талдауда социологиялы тры оны индивидті р трлі бейнедегі леуметтік рылымдар атарына енген жне здеріні леуметтік байланыстар жиынтыы трысынан арастырады. азіргі кезде экономикалы іс-рекетті социологиялы талдауды зіне тн ерекшелігі ш жадайда алыптасады.

- Экономикалы рекет - леуметтік ркет формасы болып табылады. Шаруашылы ниеттер ошауланан индивидті німі емес, леуметтік ауымдастытарды (тлааралы атынаса тсу жйесі, йымдар, леуметтік топтар) німі екені айтылады;

- Шаруашылы институттар - леуметтік конструкциялар болып табылады. Олар экономикалы рекетті шектеп, ынталандырып ана оймай, сонымен атар, тарихи алыптасан шектеулерді аттап туге жне ресурстарды топтастыруа абілетті факторлар тарапынан да растырылады.

Егер де “экономикалы адам” - ол туелсіз, зімшіл, рационалды жне хабардар адам болса, “социологиялы адам” оамды нормалара баынады жне згешілдікке жаын, зін иррационалды тртіпсіз трде стайды, апараты мардымсыз жне табыс пен шыындарды есептеуге ауарсыз. Адамны социологиялы-экономикалы жалпы лгісі, адамды осындай екі радикалды позицияларды ортасына орналастыруды мезейді. Бл жадай адамды алыптасан жадайа аса икемді жне белсенді етеді: жай ана апарата ие емес, сонымен атар, оны танып білуші, жай ана нормаларды орындаушы емес, сондай-а леуметтенуші етеді.

Адамдарды шаруашылы рекеті экономикалы сана мен ойды типімен, экономикалы мдениетті даму дегейімен аныталады.

Экономикалы сана, экономикалы атынастарды крінуі мен тану амалы ретінде ызмет атарады, тиісінше бл білімдер экономика саласындаы процестерді реттеу шін олдануа ажет. Ол, леуметтік топтар мен индивидтерді, тікелей экономикалы натылыты бейнелеуші жне натылы бір тарихи стте оамдаы р трлі былыстара з ойын крсетуші экономикалы білімдер мен идеялар, кзарастар жиынтыын білдіреді.

Экономикалы сана-сезім экономикалы тжірибе барысында алыптасады, оны иеленушілері жекелеген индивидтер, топтар бола алады. Білімні санаа ауысуыны басты лшемі, леуметтік топтар мен индивидтерді экономикалы идеялара, кзарастара жне теориялара ажеттілігі болып табылады. Экономикалы сана-сезімні дамуы агенттіктерді экономикалы мдделерін табысты іске асыру шін маызды. Мысалы, нарыа ту халыты нарыты білімні негізін игеруді, жекешелендіруді механизмдерін, жеке істі йымдастыруды, сауда ережелерін жне маркетингтік ызметтерді тсінуді талап етті.

Экономикалы сана теориялы сана-сезім мен эмпирикалы ой болып екіге блінеді. Сана-сезімні теориялы дегейі экономикалы былыстар мен процестерді задылытары мен байланыстарын анытауа ммкіндік беретін категория мен тжырымдама формасында жйеленген экономикалы білімді крсетеді. Экономикалы ой шарушылы мірді іс жзіндегі тжірибесінен туындаан кзарастарды амтиды. Адамдар кнделікті мірінде, андай да бір трыда рекет етуге шешім абылдай отырып, осындай йреншікті сана-сезімді басшылыа алады.

Поп Хейне экономикалы сана мен ойды жмыс механизмін бейнелейтін ызыты салыстырма келтіреді. азіргі индустриалды экономикада миллиондаан адамдар шін кптеген крделі игіліктерді ндіру шін ажетті кш жігерін жоары длдікпен малдап отыру алайша ммкін болады деген сра ойылады. Мысал ретінде, жол озалысыны шарытау саатындаы тртіпке келтіргендігін келтіреді, ол тиісінше рбір жргізушіні туелсіздігін сатай отырып, оамды ріптестікке тсуін жне райсысыны з масатына жету мддесіні есепке алынуын крсетеді.

Экономикалы іс-рекетте мндай йлестіруге ол жеткізу ойлауды экономикалы бейнесі арасында ммкін болады. Адамдар, бір-бірімен зара рекеттесуден мейлінше пайда алуа мтылып, жеке мдделері трысынан рекет етеді. Алайда, олар оан ол жеткізу, басалары шін де тадау жадайы боланда ммкін болатынын біледі. Сонымен, оамда, оларды зара рекеттесуі нтижесінде туындайтын таза табыстаы згерістерге зара бейімделуіні здіксіз процесі болып жатады. Хейне ойлауды экономикалы бейнесіні зара байланысыны трт позициясын бліп крсетеді: адамдар тадайды, тек ана индивидтер тадайды, индивидтер рационалды трде тадайды, барлы оамды зара рекеттесулерді нарыты процес ретінде тсіндіруге болады.

Экономикалы рекеттер оамны жинатаан тжірибесін жне білімін шаруашылы тжірибе барысында алыптасан дстрлер мен жріс-трыс нормаларын зіне сіірген рекет етуді дайын тжырымды схемасына негізделеді. Адам тек ана экономикалы мдделер мен ниеттеріні тасушысы ана емес, сонымен атар мдениет иеленушісі мен жасаушыны німі ретінде крінеді.

Экономикалы мдениет экономикалы жріс-трысты реттеушісі болып табылатын шаруашылы нормаларды, жріс-трыс лгілеріні, таптаурындарды, ндылытарды, дстрлер мен символдарды, ксіби білімдер мен асиеттерді траты жиынтыын білдіреді. Ол мдени ндылытар мен нормаларды сатайды, экономикалы дамуды леуметтік зердесі болады, индивидтер мен леуметтік топтарды экономикалы ресурстарды баылау басым болатын дістерін тудырады. Экономикалы мдениет біратар ызметтер атарады: таратушылы (болаша рпаа маызды леуметтік-экономикалы ндылытар мен нормаларды сатап, жеткізу); іріктеу (мраа алан нормалар арасынан азіргі жадайда олдап отыру мал болатындарын тадап алу); инновациялы (экономикалы сана мен ойлауды элементтерін жаарту, экономикалы рекетке жаа технологиялар мен йымдастыруды жаа формаларын енгізу).

Отанды экономикалы социологияны табысты дамуы Батыс социологиясындаы растырылан бай ымдар мен операциялы зерттеу схемаларын игеріп, айта орытуа байланысты. Социологиялы-экономикалы зерттеулерді жмыспен амту жне ебек нарыыны атынасы, ксіпкерлік, келісм-шартты атынастар, формальді емес экономикада экономикалы жріс-трыс саласын зерттеуді кееюі талдау категориясыны мазмнын тередете тседі, оларды эмпирикалы сипатпен толытыра тседі.

 

 

Таырып 10

Леуметтік шиеленістер

 

1. леуметтік шиеленістерді себептері, атаратын ызметтері жне жіктелуі.

2. леуметтік шиеленістерді дамуындаы сатылар.

3. Шиеленістерді алдын алу мселесі жне шешу жолдары.

 

Негізгі ымдар: шиеленіс, депривация,эскалация, кульминация жне т.б.

 

“Жанжал” (конфликт) сзі латын тілінен аударанда “атыыс” дегенді білдіреді. Аылшын социологы Э.Гидденс жанжал екі жатан жмылдырылан кресті айнар кзі, дістері мен ралдары андай екеніне туелсіз рекет етуші адамдар мен топтарды арасындаы шынайы крес деп крсетті. Жанжалдар - адамдар арасындаы зара атынас жне леуметтік байланысты е мнді жаы, сондытан ке маынада олар леуметтік деп арастырылады. алымдарды пікірінше, жанжал “арама-айшы баытталан масаттарды, мдделерді, пікір позицияларыны, оппоненттер кзарастарыны немесе зара рекеттесу субъектілеріні атыыстары” немесе леуметтік ауымдасты пен индивидтерді арама-айшы тенденциялары мен мдделеріні артуымен сипатталатын адамдар атынасы, леуметтік топтар, леуметтік институттар, оам жйесіндегі арама-айшылытарды дамуыны жоары сатысы. Дл осы кзарастан социология ылымы леуметтік жанжалды табиатына жаын келеді. Философияда жанжал - бір-бірін жоа шыару немесе арама-айшылыты шешу стіне ол жеткізе отырып, ондаы арама-арсылытарды соы дамуыны сатысы мен формасын бейнелейтін категория; ал бихеовиоризмде - организмні сыйспайтын жауабын шаыратын стимулдар рекетіні нтижесі; ал психологиялы талдауда - тланы рама элементтері арасындаы арама-айшылы (мысалы, Ид, Эго жне Супер-Эго арасында).

“Жанжал” сзіні лемні р трлі елдерінде ірге табуы кездейсо нрсе емес. лемдік тжірибелер мен тарих крсеткендей ешандай ел (ркениет), леуметтік ауымдасты немесе леуметтік топ зіні дамуында жанжал кйіне сотыпай тті деу ммкін емес. Тлалы дегейде де ешашан жанжала тспеген адам табылмайды, йткені адамдар жасы, аыл-ой абілеттері, мдделері, абілеттіліктері бойынша р трлі. Гераклитті пікірінше, тек адамдар ана емес дайлар да, арышта арама-айшылыта мір среді. Мнымен келіспеуге болмайды. йткені рбір ркениетте кптеген оамды партиялар, топтар, леуметтік институттар мен элитарлар ызмет етеді. Оларды кез келген рекеті адамдар мдделеріні андай да бір дрежесін жанап теді. Жанжал біреулерге уаныш, екіншілерге тсінбестікті, шіншілеріне - айы алып келеді.

Жанжалды арама-арсы жаы - бл досты, ріптестік, зара кмек, келісім, бірлік жне бейбітшілік. Сондытан барлы адамдар мселені жанжалсыз шешілу ммкіндігін жоары баалайды. Халыты басым кпшілігіне адам міріне тни зиян келтіріп ана оймай, сондай-а оны міріне ол сатын жанжалдармен шаырылан кез келген мдде, кез келген жйке зорлыы жаымсыз. Мндай жадайда саясат таптар, лттар мен мемлекет арасындаы атынастара байланысты ызмет ретінде адамдар арасындаы атынасты реттеуге жне заны негізінде ммкіндігінше аз шыындармен пайда болан арама-айшылытарды шешуге шаырады. Біра саясат жанжал жасаушыларды татуластырумен жиі айналыспайды. А.Г. Здравомысловты пікірінше, ол кп жадайда жанжала итермелеуші рал болып табылады. “Саясат” - дейді ол, - билікпен кездеседі. Билікке барлыы емес, біра кбісі, сіресе леуметтік белсенді адамдар мтылады. Алайда оамда билік позициялары саны шектеулі. Егер де бл билік позициялары монархиялы саяси рылымдардаыдай мрагерлік нормалармен аныталмаса, онда айсы бір билік позицияларын иемденуге біршама ммкіндіктері барлар міндетті трде жанжала тседі. Мндай трдегі позиция шін крес барлы оамда дерлік таралан. Оны сипаты оамда, азіргі стте мір сретін саяси режимге байланысты . Сондытан, бізге жаса да, жапаса да, саясат адамны ызмет ету саласы ретінде (себеп салдара байланысты) жанжалдарды тудырып, шешеді.

Сонымен шынайы мірде жанжалдан аша алмайтынымыза кнуге тура келеді. Олай болса, егер жанжалды оиаларды шешуге ммкіндік болса, оны зиянкестігін мейлінше азайту керек. Ол шін жанжалды жне оны реттеу дістерін зерттеу ажет. Онымен “конфликтология” ылымы айналысады. Конфликтология адамдар пікірі арасындаы атынастарды емес (бл идея мен теория жанжалды болар еді) пікірлер мен сыныстар атыысында болатын адамдарды мінез-лы мен зара рекеттестіктерін арастыратынын білген жн.

Ерте заманнан бері осыан орай айтылан ызыты идеялар аз емес. Ежелгі ытайды лы философы Конфуций б.э.д. VІ асырды зінде-а жанжал біріншіден адамны сас болмауы мен туелсізідігінен туады деп атап тті. Ол былай деген: “бай мен кедейге зара атынасты олдау иын, біра оан мтылу керек: зіне атал атынас, жоарылара жне лкендерге сыйласты, арапайым адамдара игі ниеттілік пайдалы”. Осыан байланысты ол “айтыс-тартыс жргізілмес” шін дет-рыптарды жасарту, кемістіктерді жою, рыстардан ашу ажет екенін атап крсетті.

Конфуцийді замандасы, ежелгі грек алымы Гераклит жанжал - оам міріні маызды жадайы, онсыз оам дами алмайды, ол барлы нрсені негізі деп есептеген. Оны ойымен ежелгі алым-материалистер де келісті. Мысалы, Эпикур жанжалды салдары адамдарды бейбітшілік пен зара келісімде мір сруге кндіреді дейді.

Жанжал мселесі б.э.д. V - ІV асырларда мір срген Платон мен Аристотель сияты ежелгі ататы алымдарды да толандыран. Олар: адам зіні табиаты бойынша - оамды тірі организм жне адамда алыптасан оамды бастама оан баса адамдармен серіктестік болуына ммкіндік береді деп санаан. Сонымен бірге олар адамдарды шпенділікке, астандыа, зорлыа бейім екенін естен шыаран жо. Аристотельді пікірінше, тартысты себептері - леуметтік тесіздік жне блімдерге бліну, біреулерді тым жоары ктеру немесе біреулерді кемсіту.

Жанжалды болдырмас шін айта ркендеу дуіріне дейін, за уаыт бойы дстрлі оамда жабайы, дрекі трінде жымны діни идеялары олдау тапты. “Жасылы” сыйлап, адамды дай жасаан деген библиялы ойлар таратылды. Алашы кн адаммен жасалынандытан, ол міндетті трде жердегі мірде “жамандыа” кездеседі. Феодалды жадайларда жымны христианды идеясы тланы басу шін кшті тетік жасаан. Алайда орта асырдаы (VІІ - XVІ ..) жеке даралы идеялары тртіпсіздіктерді, блік пен ан тгісті соыстарды ткір сына алан Томас Мор, Френсис Бекон, Эразм Роттердамский т.б. сияты р трлі баыттаы алымдарды ебектерінде кеінен длелдене бастады. Олар оам дамуыны факторы ретінде адамдар арасындаы бейбітшілік пен келісімді жатады.

Біршама баса кзарасты Томас Гоббс жне Джон Локк станды. Олар леуметтік жйені дамуын баалаанда басымдыты оама емес тлаа беру керек, йткені адамдар бір-бірімен оамды байланыста боландытан бір-біріне дшпан ретінде немесе дос ретінде шыады. Индивидтерді барлы талаптарын анааттандыру ммкін болмаандытан оамда жанжалды жадай пайда болады. Біра жанжалды адамдарды табии ерекшеліктері кмегімен емес, ата шара олдану жолымен - “оамды келісімді” бзаны шін жазалау немесе орыту жолымен шешу керек деп санайды.

“Аарту” асыры (XVІІІ) жанжалдарды табиатына атысты кзарастара (кейде арама-айшы) іс жзінде маызды згерістер келмеді. Тек ХІХ асырды екінші жартысында ана жанжалдар социология, тарих, психология жне ыпен атар арнайы зерттеу пндер атарына сынылды. Конфликтология ылымыны ылыми негіздері бірінші кезекте Чарльз Дарвин, Огюст Конт, Герберт Спенсер, Карл Маркс, Макс Вебер, Эмиль Дюркгейм, т.б. сияты ататы алымдармен жасалынды.

Ч.Дарвин нтижесі леуметтік дарвинизм тжырымдамасы болан биологиялы эволюция теориясын сынды. Оны жатастары оам дамуын оамды іріктеуді биологиялы заы деп тсіндірді.

О.Конт жанжалды негізгі себебін ебек блінісі мен кооперациясынан, капиталды аз адамдар олында жинаталуы мен ел трындарыны кпшілігін анаудан, е бастысы адамны табии сезіміне - ынтыматасты пен келісімдікке кері сер еткен зімшілдік моралды пайда болуынан крді.

Контты соынан ерген Г.Спенсер оама тірі организм секілді рбір блігі зіне ана тн ызметті орындайтын, бірттас леуметтік организм ретіндегі кзарасты жатады. оамды жйені бір блігіні жаылысы андай да бір мірлік маызды ызметті бзылу жадайына алып келеді. Алайда, леуметті баылауымен ндылытар жйесін абылдаан халы келісімін пайдалана отырып оамда бтіндік пен тратылыты сатауа болады. оамда жанжалдан ашу ммкін еместігімен келісе отырып, Спенсер оларды оамды дамуды ынталандыратынын атап кетті.

К.Маркс жанжалды айнар кзін адамдарды здеріні материалды ажеттіліктерін анааттандыру шін болатын кресінен крді. Мселені ойылуына сйкес оам экономикалы, леуметтік, саяси жне идеологиялы сияты леуметті кіші жйелерден тратын ттастай интегралды жйе ретінде крінеді. Оларды барлыы бір-бірінен объективті туелділікте жне келісімде болады. Е маызды рлді негізі жеке меншікке атысты белгілі бір факторымен материалды ндіріс болып табылатын экономикалы кіші жйе алады. леуметтік жйені згеруі демелі оамды дамуды алдындаы кезеінде жинаталан, арама-айшылытарды шешу нтижелері ретінде оны баса кйге ауысуын білдіреді. Басты жанжал “тарихты сйреушісі” тапты крес болып табылады.

К.Маркс пен оны ізбасарларына араанда Э.Дюркгейм оам міріндегі шешуші рлді материалды емес, рухани салаа жатызды. Оны пікірінше адамны шынайы жріс-трысына сер ететін нормаларды натылы жиынтыы негелілік жанжалды реттеу асиетіне ие.

М.Вебер кзарасы бойынша, оам - бл бір-біріне арсы баытталан леуметтік рекетті жемісі болып табылатын адамны зара рекеттестіктері. Бл артышылыа ие мртебелі топтарды жаымды жне жаымсыз рекет ететін сахнасы. Материалды жне жетілген мдделер жанжалыны жадайында зіні серін сатау, керек десеіз ныайту, зіні экономикалы кзарасын жне мірлік баыттылыын сатап алу оларды аладатып отыр. Кріп отыранымыздай, Вебер пікірі бойынша, леуметтік рекетті субъектісі жалпы оам емес, андай да бір мртебемен байланысты индивид болып табылады. Оны ойынша капитализм - бл жаылыс бермейтін, р индивид зіні меншікті орнына ана ие болатын жасы орныан машина. Осындай андай да бір ауытулар болуы ммкін емес, яни жанжалдар да болмау керек. Біра бл жетілген лгі тжірибеде длелденбеді, йткені лі кнге дейін ата жаылыс болмайтын, тиісінше жанжалдар шін нарлы негіз болмайтын леуметтік йымды ешкім ойлап тапан жо.

Баса ататы неміс алымы Г.Зиммель, жанжал алауыздыты бір трі болса да, сол мезетте адамдарды біріктіретін жне оамды тратандыратын біріктіруші кш болып ала шыады деп санады. Конфликтологияны алыптасуына П.Лавров, Н.Михайловский, М.Бакунин, П,Кропоткин, П.Ткачев, М.Ковалевский т.б. орыс алымдары да з лесін осты. Оны ішінде, П.Лавров пен Н.Михайловский рлеуді озаушы жне тиісінше лшеуі тласы оны зіне тедес кооперациясындаы жан-жаты дамуы деп санады. Осыдан келесідей тжырымдар жасалды: оам мен тланы арасындаы жанжалды алдын алуа болады, рлеуге мір сру шін крес емес, кп дегейде адамдарды ынтыматастыы мен зара кмектесулері, леуметтік ортаны тланы ажеттіліктеріне бейімделуі ызмет етеді.

Ататы ресейлік-американды социолог П.А. Сорокин зіні кптеген ебектерінде бл мселені айналып ткен жо. Социологияда “леуметтік-мдени мектепті кілі ретінде ол - азіргі индивид туылатын, сетін оам мен мдениетті білімсіз оны ешандай жеке белгілері - идеялар, діншілдік, талам, марлы, сенім жне жек крушілікті шаыратындарда - тсінікті бола алмайтындыында кіл аударды. Мндай білімсіз адамны жріс-трысын, дет-рпын жне ойлау лгісін тануа болмайды. Ал жанжала келер болса, ол адамны ажеттіліктерін анааттандырумен байланысты, оны айнар кзі кбіне адамдарды базалы ажеттіліктерін басуда.

Осылайша, ХХ асыр басына таман жанжал кдімгі леуметтік былыс ретінде алымдар тарапынан мойындалды. Жанжал социологиясыны дамуында Ральф Дарендорф (Германия) жне Льюс Козер (АШ) лкен рл атарды. зіні “леуметтік жанжалды ызметтері” атты кітабында Л.Козер жанжалды “ндылытар мен белгілі бір мртебеге арсы адамдарды масаттары арсыласты тотату, зиян келтіру немесе кзін жоюа жететін кш пен ресурстара ие болу шін крес” ретінде сипаттады. Ол леуметтік жанжал оамды жйені ттастыын бзады, біра оршаан ортаа атысты леуметтік рылымды аса икемді ылады деп крсетті. Ол леуметтік жанжалды деструктивтік фактор ретінде емес, леуметтік дамуды, керек десеіз, топаралы жанжал процесіндегі топты леуметтік шоырлану импульсі ретінде длелдейді.

Функционализм кзарасында ала отырып, Козер зіні ебектерінде оамдаы индивидтерді ынтыматастыына баса назар аударды.

Диаметральды арама-арсы кзарасты неміс социологы Р.Дарендорф станды. Ол шін жанжал - жанжал социологиясыны орталы категориясы болып табылады. Адамзат оамы, оны пікірінше - жанжалдасан екі жаты (таптар) арасындаы зара рекеттестік жйесі ретінде дамиды. Жанжалдар шарасыз жне ажетті. Оларды болмауы - “тааларлы жне жат” былыс. Ол тапты антогонизм туралы марксшілдік білімді дрыс деп мойындады, біра бл антогонизм ХІХ асырда Батыс Еуропаа тн болан деп санады. Ал ХХ асырды постиндустриалды оам жадайында, плюрализм жне демократия принципі бекітілген кезде, - леуметтік жанжалды “арнаулы” механизмдері жасалады. Ол жанжалды реттеуді (шешуді емес) жеіл формалары. Жанжалды “шешу”, яни оны толыымен жою. Ал бны істеуге болмайды, - олар барлы иерархиялы жйені салдары ретінде барлы жерде мір среді. Алайда бл оларды реттеуге болмайды дегенді білдірмейді. Бл шін кем дегенде ш жадай болу керек: біріншіден, ндылыты станымны бар болуы, згешелікті мойындау жне жанжалдасандарды арсы труы; екіншіден, тараптарды йымдасу дегейі - йымдасу дрежесінен аншалыты жоары болса, келісім-шарттарды орындалуы мен келісіміне жету оай болады; шіншіден, белгілі бір ережені зара тиімділігі, оларды орындау жанжала атысушы тараптар арасындаы атынастарды сатауа немесе стап труа ммкіндік береді.

Жанжала атысты зіндік кзарасты ататы француз социологы Ален Турен станды. Оны пікірінше, барлы згерістерді механизмі оам субъектілерін басару мен жалпы мдени баыттылыынан болатын оларды, яни рекет етуші адамдар арасындаы жанжал болып табылады. Жанжал леуметтік жне мдени йымдар дегейінде, яни тртіп бар жерде мір среді. Олай болса, оны таласы немі болады. оамды емес оиа адамдарды санасы мен рекетін басарады, ал оны зі мдени инновациялар мен оамды жанжалды маыналы жаы. рбір рекет етуші з рекеті саласын басаруа мтылатын кезде ана зін шынайы оамды жанжал ретінде длелдейді.

Бгінгі тада жанжал теориясы саласындаы ататы маман - американ социологы жне экономисі Кеннен Боулдинг. Оны пікірінше, жанжал саналы, жетілген арама-айшылытарды жне мдделер аатыысын крсетеді. Басаша айтанда, жанжал - бл баса жаты ниетін жо ылатын кзараса ие болуа мтылатын оларды потенциалды кзарастары немесе кйлеріні сйкессіздігі туралы екі жаты бір-біріне апарат бергенде болатын оиа. Оны конфликтология тжырымдамасыны маызды жаы биологияланан, леуметтік дарвинизм трысы табылады: оны пікірінше, адамны табиатында зіне сас креске жне здіксіз болатын шпенділікке, зорлыты кшеюіне мтылу бар жне леуметтік жанжалдар жалпы ережелер бойынша дамиды, сондытан оларды ескеруге де, жеуге де болатыны длелдеген. Бл шін ш стті есте сатау керек: арама-айшылытарды пайда болу себебін тсіну, оларды жоюды келісілген дістерін саналы тадау, адамдарды негелі жетілуі.

Біршама сас кзарасты неофрейдтік баытты (батыс алымдары) жатастары станады. Оларды ойынша жанжалды себептері оамдаы тланы ндылытары мен шынайы кйіні арасындаы жоары ажеттіліктері мен оларды анааттандыруды ммкін еместігі арасындаы айтарлытай арама-айшылытарда жатыр.

Психологтар жанжал табиатын басаша тсіндіреді. Олар тланы жан-жаты жріс-трысын психологиялы факторлара туелді етіп ояды. З.Фрейд адамдарды негізгі штарлыы бірінші кезекте, жынысты бейіммен байланысты деген идея сынды. Алайда адам табиатыны жанжал мселесіне мндай кзарасты Фрейдті берілген серіктестері мен шкірттері де абылдамады. Мысалы, Австрия психологы Альфред Адлер Фрейдпен барлы атынасын зе отырып, тланы оамнан блектеуге болмайды, бл биосексуалды емес, леуметтік тірі организм екенін айтты.

З.Фрейдті баса шкірті - швейцариялы психолог жне социолог Карл Юнг бойынша адамны штарлыы мен ылытары, оны сырты ортаа немесе зіні ішкі дниесіне алай арайтындыымен байланысты психологиялы энергиямен тмендейді. Ресейде 1924 жылы шыан “Психологиялы типтер” кітабында, ол кейіннен дние жзі мойындалан зіні тлалы типологиясын жасады. Бір жаынан ол тланы ішкі жне сырты лемге басым баыттылы типін бліп крсетті (экстравертивтік, интровертивтік), ал екінші жаынан - тланы стемдік етуші психологиялы ызметін анытады (мінезді ойлаыш, интуитивтік, сенсорлы, эмоционалды типтері).

Экстравертивтік тип - бл тланы сырты лемге ндеуі жне ондаы іс-рекеті; ол немі назарда болуа тырысады, зіні пікірімен бліскісі келеді жне р кезде матауды ажет етеді.

Интровертивтік тип - бл тланы зіні ішкі дниесіне ндеуі; ол басалара ыыласты, не туралы айту керектігін жасы ойланбай трып з пікірін айтуа асыпайды, з-зімен жалыз аланда зін тіпті жайлы сезінеді.

Юнг бойынша мінезді зіндік ерекшелігі бар типтері де ызыушылыты крсетеді, біра та мндай бліну шартты.

Оны пікірінше ойлау типі - бл стамдылы, тланы е иын жадайдаы сабырлылыы; аиат шін айтысты жне жанжалды жайластыра алу; ытиярын наты крсету; е алдымен логикалы жне ылыми длелдерге сйене отырып, фактілерге объективті кзараспен жету.

Эмоционалды тип біреуді ренжітіп алудан орып, баса адамдар шін абылданан шешімді дрыс шешім деп санайды, сондытан егер жанжал болып жатса, олардан ашуа немесе жайластыруа тырысады.

Сенсорлы тип, е алдымен сезімге баытталады, сратара наты жауапты жне елеулі пайда келетін іс рекетті трін натады; кріністі бтіндей аланымен, егжей-тегжейін жеіл абылдайды жне “жз рет естігенше, бір рет крген дрыс” деген принципті станады.

Интуитивтік тип - бл рашанда дерлік жайбараат адам, бір уаытта бірнеше нрсе туралы ойлаанды, бір уаытта р трлі сюжеттерімен бірнеше кітап оуды натады; ол фантазиядан р ол емес, болашаты рейсіз абылдайды, ойылан сраа жалпы, наты емес сратармен анааттанады.

Осы барлы ерекшеліктер, сонымен бірге экстравертивке жне интровертивке бліну, психологтарды пікірінше, салдарлара, орындауа, уаыта байланысты ауыса отырып, тланы темпераментінде р трлі млшерде пайда болады.

Шетелде ХХ - ХХІ асырларда лемні р трлі елдеріні, сонымен бірге ТМД елдеріні алымдарымен, леуметтік жанжал мселесі бойынша кптеген ызыты ебектер жарияланан, біра жанжалды жалпы абылданан теориясы жо. Осы уаыта дейін оамны демелі дамуында жанжалды мні мен рліні сипатына дістемелік трыа айтарлытай ртрлі мтіндер бар. Сонымен шамасы, мдделерді жалпылама йлесімі - бл адамды жаылыса ендіретін аыз деп млімдеген алымдар дрыс айтан. оам, билік жне жеке адамдар жанжалды оиалара кздерін жмуды тотатан кезде жне оларды уаытында реттеуге тырысан кезде жоары нтижелерге ол жетеді.

Жанжалды жіктеу

леуметтік жанжалды кптеген трлері бар. Социологиялы талдауды ыайлылыы шін, жанжалды зіндік ерекшеліктерін зерттеу шін оларды жіктелімі мен жіктелуі ажет.

оамды йымдара сйкес жанжалдар келесі дегейлерде пайда болады:

индивид;

леуметтік топ;

топтар;

социеталды жйелер;

жалпы оам.

Кптеген алымдарды баалауы бойынша, сіресе байсалды сипатта - леуметтік топтар арасындаы жанжалдар мен институционалды жанжалдар айта жасауа негіз болатын леуметтік институттар жотыынан аса ірі жанжалдара ласады.

Зерттеу барысында леуметтік жанжалды ш лгісі блініп шыады:

Либералды.

Авторитарлы-консервативтік.

Социалистік.

Либералды лгі топты мдделерді атыысына негізделеді. Авторитарлы-консервативтік - жетекшілік ететін элита мен бараны арама-арсы оя отырып, либералды, парламенттік демократия сынына негізделген. Социалистік лгі оам мен мемлекетті арсы оюдан тере тапты жанжала дейін барады.

Жанжалдарды кшею себебіні сипаты бойынша, олар негізгі ш топа блінеді:

1. мірлік ралдарды себептері бойынша жанжалдар немесе ажеттілік жанжалдары.

2. Жанжалдар мдделерді сотыысуы ретінде.

3. ндылыты жанжалдар.

Жанжалдарды кшеюіні негізгі салалары рухани жне экономикалы, этносаралы атынастар болып табылады. Саяси саладаы жанжал билік пен жауапкершілікті сйкессіздігі салдарынан саяси мдделерді, ндылытарды жне кзарастарды арама-айшылыымен негізделген саяси субъектерді алысуы мен сотыысуы болан кезде пайда болады. Бл субъектіні басалармен саяси атынас жйесіндегі ыпал шін, кпшілікке маызды шешімді абылдауа ол жеткізу шін, бір сзбен айтанда саяси стемдік пен билік растырандарды брі шін крес.