Дін жне оам. Дінні леуметтік функциялары
Дін оамда леуметтік организм міріні бір крінісі ретінде мір среді. Дін мен оам арасындаы байланысы екі дербес шамаларды рекеттесуі ретінде арастырылуы дрыс болмаан еді. Дін - одан ошаулана алмайтын оамды міді бір блігі, ол оам міріне соншалыты сіісіп кеткен. Солай бола тра, оам мен дінні мндай байланысыны сипаты мен дрежесі оны дамуыны р трлі кезеінде біркелкі болмайды. леуметтік жіктелуді кшеюімен атар оамды мірді р трлі салаларыны туелсіздігі арта тседі. оам, мамандану жне жіктелу жолымен жылжи отырып, онда лі оны мір саласын райтын бліктері бір жерде топтасып, оларды айыру ммкін болмайтын ттасты жадайынан кп бейнелікті бірлігін білдіретін жалпыламалыа бірте-бірте згереді.
Бл дінні атарып отыран ызметтерін егер мселе дамыан оам жайында болса, оларды оамда ызмет атарушы баса да леуметтік жйелер мен институттармен етене араласуы трысынан арастыру керек, ал егер дамушы оамда болса ортаасыр кезіндегідей дінні жаппай билеп-тстеуі сияты емес, сйкес немесе сас жолдары бойынша арастыру керек екендігін білдіреді.
Мндай кзарас былай деп йарады: біріншіден дінні ызметі кез келген леуметтік рекет белгілі бір ндылытара баыт станан субъективті ойдан ткізетін рекет болып табылады деген негізгі фактілермен араатынасы белгіленуі керек. “оам” ымы ата социологиялы маынада топ мшелері мен топтар арасындаы кп бейнелі леуметтік атынастарды етене араласып кеткенін білдіреді. Бл атынастарды крделілігі дін мен мдениетті рекеттесуінде крінеді. Егер Вебермен келісе отырып оамды индивидтерді леуметтік рекеті ретінде арастыратын болса, онда ол оларды рекетіні аумаы мен німі ретінде елестетіледі. Индивид рекетті бастама ретінде креді, рекеттілік оны тарапынан келіп шыады. Мдениет болса, мжбрлі трде рекет етушіні реттеу нормалары ретінде мір саласыны алыптасып алан амалдарын белгілейді, ол индивидке сырттан берілгендей болады. Осы трыда дін, адамны рекеті жне леуметтік феномен болады. Яни, оамны мірлік рекетіні туындысы, одан кейін адама сырттан берілген жне міндетті трдегі арсы тратын секілді. Дін бл трыда мдениет тсінігімен араатынасын белгілейді. Жоарыда айтыландарды негізінде “дін жне оам” мселесі кбінесе “дін мен мдениетті” бір блігі болып табылады.
Дін леуметтік-мдени байланыстарды бір буыны, оны ызмет етуі оларды рылымын жне пайда болуын тсінуге ммкіндік береді. Дін леуметтік атынастарды пайда болуыны жне алыптасуыны факторы ретінде крінеді, біріншіден, андай да бір леуметтік атынастарды белгілі бір формаларын задастыру факторы ретінде, екіншіден, дін оамны тратылыын стап труа ммкіндік беретін жне оны згерісін ынталандырушы фактор ретінде арастырылуы шарт. Бл діни белсенділікті негізінде дінні басты ызметтеріні атарына жататын - маыналы пайымдау ызметі жатады, ол Вебер, Дюркгейм жне баса азіргі заманы діни социологтарды тсінігінде дінні негізгі ызметі болып табылады. Дін - адам мірін саналы ылатын нрсе, ол оны е маызды рамдас блігі “маынасымен” амтамасыз етеді. Бл дінні дниені (арышты, универсумны) бейнесін беруіні арасында болады, онда ділетсіздік, айы-асірет кру, лім, “мені мірімді” айылы стсіздікке алып келетінні барлыы мітті зуші, “мені тадырымды бзады, ол тіпті басаша болуы ммкін еді”, міне осыны брі “соы немесе тпкі натылы” перспективасында басым маына мен мнге айналады, ол жерде дін дниені з бейнесінде сынады. Егер айыру жне лім маынаа ие болса, егер адам оны мні неде екенін білсе, онда айыруды жее отырып, адамда мір сруге деген жігер пайда болады. Адам не шін мір сріп отыранын білуі оны кшті ылады. Адам егер ешнрсесі жо бостыты сезініп, зімен не болып жатанны маынасын тсінуден алан кезде, оны лсіз, дрменсіз, абыржу жадайында болып, зін-зі жоалтан жадайа тседі. Сол сияты, егер адам, оны кездейсо жолы болып зіні баытты жеребиі шін ебегі сігенін сезбесе, онда мір маынасыз болады. Осы жадайда да мір маынасыз болады, йткені барлы іс соыр кездейсотытан болып, ешнрсе сенімді емес.
Дін адамдара бізді лемімізде мір сретін баса адамдар арасынан оны рамына енетін топты мнін крсете отырып, здеріні кім екенін тсінуге кмектеседі. Дінні осы біріктіруші жне адамны зін-зі анытауа ммкіндік беретін ызметі индустриалдыа дейінгі оамдарда ерекше кшті рекет етті. Мысалы, американды дінтанушы-социологтар плюралистік американды оамда бірде-бір дстрлі діндер бл масатты орындай алмай отыранын айтады. леуметті сипатымен бірге згеруінен дін де зіні ызметімен згеруде. Сондытан дінні біріктіруші ызметі азіргі оамда е бір маызды болып саталуда, біра ол зіні іске асыру амалдары мен формаларын згертуде.
Дін оамны нормалары мен ндылытарын насихаттай отырып, онымен бірге оны тратылыына ммкіндік жасайды. Дін сол леуметтік рылыма пайдалы нормаларды орнытыра отырып, тратандырушы функция атарады жне адамны моралды міндеттерді орындау шін алышарттар жасайды. Адамдарды осы тиым салынандарды бзу оиалары орын аландытан кпшілік діндер айта орнына келу жне міндеттемелерді орындау шін талпыныстарды олдайтын амалдара ие - тазалану жне кінсін жуу ырымдары, олар кн сезімін бсендеуі немесе оны артуы ммкін.
Дінді блай тсіну Р.Беллді жоарыда келтірілген анытамасында крініс береді. Ол анытама бойынша дін ттас лемді абылдау шін символикалы жйесі жне индивид пен лемні орта ттастыы ретінде байланысын амтамасыз етеді, ол жерде мір жне рекет белгілі бір соы маынасына ие болады. азіргі заманы крнекті социолог П.Бергерді сзімен айтса, діни символдар мен тсініктер, белгілі бір маына бере отырып, адамны мір сруіні тратылыы мен мытылыын амтамасыз етеді. Дін адам міріні ндылытары мен нормаларын тсіндіре отырып, леуметтік тртіппен леуметтік лемні тратылыына кепілдік беріп, андай да бір “асиетті шымылдыты” кзге елестетеді.
оамны тратылыы трт дегейдегі ызметтерді орындалуымен: бейімдеуді, масатты баыт стануды, оаммен бірігу жне орындауды, жріс-трысты институцияланан мдени лгілерін олдауды амтамасыз етумен е алдымен табии ортаа бейімделуі ммкін болады. Бейімделу - ол оамны мір сру ортасына: бл міндетті оам ішіндегі экономикалы шаын жйе шешеді. Масатты баыт стану - ол жерде инидивидті оам шін иратушы, зіні жалпы масаттарымен бсекелесуші жадайларды жете тсінбеуін амтамасыз ету; оамды жйе ішінде бл ызметті орындауа отбасы да атысанымен, негізінен саяси шаын жйе орындайды. Интеграция - ол бір-бірінен туелсіз белсенді тлалар арасындаы келісімді амтамасыз ететін рекет ету рылымын жасау арылы жанжалдар мен шашыраылы ауіпін болдырмауды білдіреді. Функциялар институционалды трде жіктелетін дамыан оам шеберінде бл ызметті леуметтік рлдерді нормативтік анытамаларын белгілей отырып, ыты шаын жйе амтамасыз етеді.
Сайып келгенде, егер де оны мшелеріні рекеті белгілі бір дегейде шектелмесе, егер де оларды рекеті з бетінше жне шексіз згеріп отыратын болса ешандай жйе мір сре алмайды. Жріс-трысты белгілі бір задастырылан трлерін сатап жне орындап отыру керек. Оан оса, сз жай ана натылы рбір оамдаы нормативтік тртіптер жнінде ана емес (бл ызмет ыты шаын жйенікі), сонымен атар задастыру, яни сол нормативтік тртіпті зіні мір сруін негіздеу жне задастыру туралы болып отыр. Сз андай да бір зады орындау туралы болып отыран жо, жалпы принціпінде заа деген кзарас, адамды за тріндегі андай да бір байланыстырушы нсау бар ма жне оны мойынау керек пе деген сарында болып отыр. Парсонс бл проблема ндылытарды леуметтік емес мдени жйесіне атысты екендігіне назар аудартты. Бл жріс-трысты мдени лгілерін олдану міндетін Парсонс дінні мдени таратушы ызметі саласына жатызады, йткені ол саясата немесе ыа араанда адам жріс-трысын оны натылы масаттар мен жадайлара атысты жекелікті, партикулярлыты шеберінен шыатын нрселерді ара атынасын белгілеу арылы, - оны “соы” немесе “тпкі” натылытармен ара атынасын белгілеу арылы реттейді. андай да бір нормаларды дрысына немесе брыстыына сілтеме жасау жеткіліксіз. Дінні міндеті - андай да бір норманы задастыру емес, нормативтік тртіпті зін абылдау. Тиісінше, сз жріс-трысты саяси ыты немесе экономикалы реттеуге араанда дінні тереірек ызметі жаййында айтылып отыр. Бл теориялы тжырымдама дінді оны оамдаы алатын орнымен атаратын рлі жнінде тжірибелік біршама ке клемді мліметтерді тсіндіруге ммкіндік беретін былыс трысынан тсінуді сынады. Алайда ол біратар иыншылытармен кезігіп, міндетті трде мойындауды кездестіре бермейді.
Е алдымен, ойдан шыармайтын нрсе, ол дінді функционалды трыдан тсіну, жеткіліксіз трде негізделген алышарт негізінде рылады: функционализм, мыты оамды ынтымытасты пен тратылы тек рухани-мдени факторлар, идеялар, ндылытар, маыналар, символдар жйелеріні кмегімен амтамасыз етілуі ммкін дегенге сйенеді. Дін бл тжырымдамада жан-жаты фактор ретінде ызмет етеді. йткені оам алдын ала діни шектеулерсіз басаша ызмет ете алмайтын андай да бір мдени-рухани ттасты ретінде тсіндіріледі. Функционализм ділетсіз - біржаты болып алады. Ол мысалы, адама табиатынан тн жне тарихи дамыан ажеттіліктер, белгілі бір мдделерді анааттандыру жне оны келістіру негізінде, яни сол леуметтік-мдени жйені механизмі арылы оамны ныайып бірігуі мен тратылыы ммкіндігін елемейді. Шынайы жадайда жо дегенде интеграцияны рухани-мдени факторлары жне оамды тртіпті негіздеу, леуметтік жйені сатау дегейінде рекет еткен кш крсету мен мжбрлеу сияты факторлар назардан тыс алады. Бан таы эмпирикалы мліметтер оамды-моралды жадайына дінні сері бгінгі кнде айтарлытай лсіз жне брын да оамны “моралды архитектурасын” монопольды трде амтамасыз ете аланы кмнді екенін куландыратынан осан абзал. Шамасы оамны бірігуін біратар факторлар амтамасыз етеді (немесе амтамасыз етуге ыыласты). Бл тарихи згермелі жадай. Мысалы, социологтар, азіргі дамыан демократиялы оамда интеграцияны белгілі бір дегейін кп млшерде задар амтамасыз ететінін, жалпылама ндылытарды (адам ыын) таратушы рлін кп млшерде ыты институттар з олына алуда екенін айтуда. Бл оамны секуляризациялануыны бір крінісі.
Таы бір проблема, дін оамды интеграцияны факторы ретінде ана болмай, сонымен атар кері интеграция, яни кері интеграциялау ызметін атаруымен байланысты болып отыр. Жалпы формасында дін тіпті кері ызметті болуы ммкін екенін айтуа болады, мысалы экономика саласында, ебекті йымдастыруды азіргі заманы дістерін, техникаларын енгізуге кедергі бола отыра, оамны экономикалы тоырауын кшейтуі ммкін. Яни, дінні андай трі болмасын атаратын ызметтері оам шін жаымды да, жаымсыз да мнге ие болуы ммкін.
Дін, интеграция мен тратылы келуші емес, иратушы, жанжал келуші фактор ретінде рекет етуі ммкін екендігін айатайтын фактілер жанжалдар теориясы шеберінде арастырылды. Проблеманы тапты крес аспектісі арылы шешкен К.Марксті пікірінше дін тарихи ажеттілік, оны тапты крес арылы ткерістік айта руды талап етіп отыранда, ол леуметтік интеграцияны факторы ретінде ызмет етуші жне билеп тстеуші таптара оамны тратылыын стап труына кмектесетіндіктен жаымсыз рл атарады дейді. Дін мір сруші оамды рылымды атайды, онымен татуластырады. Сыни кзарасты оятуды орнына, мойындауды миына яды. Ал бл нрсе тбінде оамды жанжала алып келеді.
Функционализмге, яни оам зімшілдік мдделері бар жне бкіл оамны тратылыы мен бірлігін амтамасыз ететін ндылыты сенімдері болмайтын топтардан трады деген кзараса тікелей арсы шыады. оам жанжалдармен, кш крсетумен, трлі топтар арасындаы билік шін крестермен сипатталады. Тратылы тек уаытша тепе-тедік ретінде ана ммкін. леуметтік атынастарды алыптасуыны шешуші факторы топтарды зімшілдік мдделері болып табылады. Діни топтар - бір-біріне араз топтарды мдделері арама-арсы тратын, сотыысатын жйені бір тетігі. Орта сенімдерді болуы оларды леуметтік бірігуіні шартты трде маызды емес жадайы ретінде арастырылуда болса, ал діни айырмашылытар - тамыры тере жанжалдарды сырттай безендіру ретінде арастырылады. Бан мысал ретінде христиан елдеріндегі еврейлерді удалауды келтіруге болады, оны тбінде экономикалы фактор жатты, Ирландиядаы протестанттар мен католиктер арасындаы дау-дамай, ортодокстар мен “дін бзарлар” арасындаы крес жне басалар. Этникалы жне топты айырмашылытар діни айырмашылытармен шиеленісіп кеткен уаытта жанжалдар айрыша ткір сипат алады. Діни жанжалдар сырты крінісінде, этникалы немесе тапты негізде сотыысуды бркемелеуі ммкін. Егер экономикалы мдделер жне этникалы байланыстар оамны бірігуіне жол ашатын жадайларда, діни айырмашылытар жіктелуді жалыз ана символы болады. Баса діни топ кілдерінен жауларды кру деті кптеген натылы жадайлара байланысты кшейе тсуі немесе лсірей тсуі ммкін.
Дін дінаралы жанжалдармен атар оны сауатты оамда мір сруімен байланысты жанжалдарды да тудырады. Мысалы, діни ндылытар жйесі рметке сай жалыз зі секілді, сауаттыларды ндылытар жйесіне арама-арсы ойылатын жадайлар сирек емес. Дін жолын стаушылы діни ережелерді сатау мен за арасындаы жанжала алып келуі ммкін. Мндай бейнедегі мысалдарды, діни жріс-трыс орта ережеге баынатынын крсету шін жанжал теориясыны жатастары сынып отыр: кез келген жріс-трыс зімшілдік мдделерді басшылыа алады.
Шындыында, жанжал топішілік интеграцияны мдделері кзарасы трысынан функционалды, діни топ ішіндегі бірлесу кзі болуы ммкін. Сондытан кейбір топтар жанжалды сырты леммен байланыстырады, одан ошаулану аншалыты кшті болса, соншалыты ішкі ауызбіршілік мыты болады. “Бтендерге” деген шпенділік ауымдасты сезім туызады, сйенішті тек “з адамдарынан” іздеуге шаырады. Сонымен леуметтік жанжал жне леуметтік интеграция бір лгіні екі жаы ретінде крінеді жне бір-бірімен байланысты трыдан арастырылуы керек. Мндай тенденция айрыша айындыымен, былайша айтанда ислам аймаында орын алуда, бл жерде ол экстремизм жне арулы атыыс сипатына ие болуда.
Жанжалдар тек діни топтар арасында ана болмайды, сонымен бірге оларды ішінде де болады. Топ ішіндегі леуметтік жріс-трыстар кбіне индивидтерді зімшілдік мдделерін анааттандыруа мтылуыны нтижесі болып табылады жне билік, артышылы, мртебе шін крес барысында жанжалдар туындайды. Мысалы, діни топтарды кпшілігінде (ортодоксальді иудаизмге атысты, провословие де, католик шіркеуінде, протестантты конгрегацияларды кпшілігінде, исламда да солай) ер адама басым рл беріледі, йел адам дін ызметкері бола алмайды. Баса бір арапайым жанжал ол клир мен миряндар арасында. Ол діни басылар кпшілік оамдарда, прсатты оам топтарыны еншісінде болуы сияты леуметтік жадайлара байланысты.
азіргі заманы оамда діни мір консерватор-дстршілдер мен модернистер, діни жаару мен реформаларды жатастары арасындаы жанжалдармен крініс береді. детте, оларды арасындаы крес таза теологиялы пікірталас шеберінен шыып кетеді жне дін басыларыны леуметтік саяси баыт стануыны біртекті еместігін крсетеді.
Дін ішіндегі жанжалдар кбінесе оамдаы згерістерді де кзі болып келді, оан улиелік діндер мысал бола алады. Кне сиетте улиелер, дай леуметтік тедікті креді, оны дай жасап берді ал адамдар оны з еркімен бзды деп жария еткен. улиелер лкен ділеттік шін оамды згерістерге шаырды жне кбінесе тмен, кедей таптарды мдделерін ораушылар ретінде ала шыты. Германиядаы шаруалар соысында бара халыты жетекішісі реформацияны радикалды анатыны кілі Томас Мюнцер болды. Ол жер бетіндегі тртіптерді орта мдделерге сйкес (билеп тстеушілерді мддесінде ана емес) айта згертуге шаырды. Бл жерде ол дайды о баста ойластыраныны орындалуын крді. Бл діншілік жанжал (Мюнцер католик шіркеуін жне дін ызметкерлерін сына алады, біратар аса аидаларды мойындамады) алайша наыз соыса келетін леуметтік жанжала айналуыны мысалы бола алады.
Осыан орай дін социологиясы харизмалы жетекшілерді рлі жайлы мселеге ерекше назар аударады. Вебер харизмадан леуметтік тратылыты іргелі арсы серін жне згерістерді маызды бастамасын крді.
Дін оам тратылыыны факторы ретінде ана болмай (бл жерден функционалисте оны негізгі ызметін жиі креді), сонымен атар, леуметтік згерістерді айнар кзі болып ызмет етеді. Мысалы, Вебер протестантты реформацияны шешуші рлін “капитализм рухын” жасауда кальвинизмні ерекшеліктеріне негіздеді жне нтижесінде Еуропа тарихында жаа дуір мен индустриалды ркениетті дамуыны басталуын білдірген орасан зор тарихи ала басушылыты длелдеді.
Таырып 13