Социологиялы зерттеуді бадарламасы

Бадарлама - эмпирикалы социологиялы зерттеуді негізгі жаты. Социологияны теориясы мен методологиясы жніндегі дебиетте оны мынадай рылымы кпшілік малданан болып табылады:

1. Зерттеу таырыбын, проблемасын, пні мен объектісін тжырымдау;

2. Зерттеуді масаты мен міндеттерін ою.

3. Негізгі ымдарды операциялы анытау жне эмпирикалы тсініктемелеу. лшем шамасын ру.

4. Зерттеу болжамдарын сыну.

5. Зерттеу жоспарлары.

6. Баылау бірлігін тадау дісін анытау.

7. Алашы эмпирикалы мліметтерді жинау жне талдау дістерін сипаттау.

Бадарламаны бл тарауларын жеке арастырайы.

1. Кез келген ылыми зерттеу секілді социологиялы зерттеу проблемасы да азіргі тада аталмыш ылымда не белгілі жне не белгілі емес деген шектес “жерден” басталады. йткені, андай да бір шамада белгілі нрсе жнінде айтадан зерттеу жргізуді мні жо болса, тура сол сияты, зерттеушіге белгісіз нрсе оны ызыушылы нысаны бола алмайды. Демек, проблемалы жадай белгілі бір баытта - белгілі кезенен белгісіз кезеге бара жатан танымны кезекті кезеінде алыптасады. Сондытан социологиялы проблеманы ылыми трыдан социология жнінде базалы ылыми атаы бар мамандар ана анытай алады (яни алдыы тарауды соында баяндалан алашы екі талапа сйкес келетіндер). Социология жніндегі азіргі методологиялы дебиеттерде социология проблемаларын екі типке: ылыми проблемалара (олар жауаптары социолог-алымдарды ана ызытырмайтын социология ылымыны ішінде пайда болады) жне тжірибелік проблемалара (мселені шешу шін социолог-зерттеушілер шаырылатын мір тжірибесіні р трлі салаларында пайда болады) блу жиі кездеседі.

ылым пні кптеген оулытарда немесе осы ылым жніндегі барлы дебиетте баяндалатыны млім. Социолог-зерттеушіні на базалы социологиялы (пндік) білімі басалара, мысалы, тиісті базалы білімі бар инженер ажет болатын рылыс жмыстарында кездесетін инженерлік проблемалара араанда социологиялы проблеманы зіне тн ерекшелігін тсінуге кмектеседі. (Соы жадайда инженерді социологиялы проблеманы мні жнінде натылы ештене айта алмайтындай, социолог та еш нрсе тсінбейді). Социологты мндай базалы білімі зерттелетін социологиялы проблеманы пндік саласыны мазмнын анытайды. Социологты социология пнін білуі проблемалы жадайды мазмнын айын анытауа ммкіндік береді. Бл социолога зерттегісі келетін жне зерттеу соында ол жеткізуге тура келетін аталмыш проблемалы жадайдаы белгілі нрсені тсінуге ммкіндік береді.

Социологиялы зерттеуді объектісі проблемалы жадай орын алан леуметтік шындыты блігі болып саналады.

2. Социологиялы зерттеуді масаттары проблемалы жадайды шешу болып табылады. Егер социологиялы зерттеу теориялы проблеманы шешуге баытталан болса, онда зерттеуді нтижесі леуметтік шындыты брын мн бермеген аспектілерін тану болады. Ал егер зерттеу тжірибелік сипаттаы проблемаларды шешуге баытталса, онда оны масаты проблемалы жадайдан арылуа келетін тжірибелік адамдар абылдау жніндегі сыныстар болады.

Социологиялы зерттеулерді міндеттері нтижесінде социолог леуметтік айшылытардан арылу (тжірибелік проблема кезінде) бойынша орытынды білімді (теориялы проблема кезінде) немесе сынысты жасай алатын зерттеу рекеттеріні орындалуы болып табылады.

3. Социологиялы зерттеуді масаттары мен міндеттерін анытау барысында проблемалы жадайды мазмнды рылымыны аныталуына келетін негізгі ымдарды айындау жне тсініктемелеу сияты социологиялы зерттеу бадарламасыны мазмнды аспектісі алыптасады.

Мынадай мысал келтірейік: айсы бір жоары оу орнында студенттерді лгерімін ктеру млдем олдан келмейді дейік. Жоары оу орныны басшылыы бл проблеманы шешу шін социологтарды кмекке шаырады. Мндай жадай проблеманы іс-тжірибе саласынан туындауына жатады. Бл жерде социологтарды рекеттері келесідей. Олар басшылыпен бірге “Студенттерді лгерім дегейін ктеру” деген таырыпты анытай алады. Зерттеу таырыбында проблемалы жадайды зі жасырылан - аталмыш оу орнында лгерім тмен жне оны ктеру шін оны басшылыы не істеу керек екенін білмейді, социологтар да бл мселе бойынша натылы сыныстар беруге зірге дайын емес. Мндай жадайда социологиялы зерттеуді масаты осы оу орнындаы студенттерді лгерім дегейін ктеруге келетін сыныстар жасау болады. Зерттеуді міндеті социологиялы зерттеуді натылы дістерін пайдаланумен белгілі бір кезе аралыында осы зерттеуді жргізу болып табылады.

Социологтар оу орнындаы оу процесіні рылымын, соны ішінде - студенттер лгерімін ктеру жолдары мен тмендеуіні себептерін анытауа кмектесетін кптеген социологиялы, педагогикалы жне зге де дебиеттерді зерттеуге кіріседі. Оу орнындаы студенттерді лгерім табиатын анытауа кмектесетін бкіл ылыми білім осы зерттеуде пндік саланы білдіреді. Негізгі блігіні лгерімі тмен осы оу орны студенттері аталмыш зерттеуді объектісі болып табылады.

Жаыннан араанда “лгерім” ымыны зі себептік-салдарлы байланыстарды аса кп блігінен тратын крделі процесс екені белгілі болады. Олара мыналар жатызылуы ммкін: студенттерді болаша ксібіне деген ызыушылыы, р трлі пндерді оытылу стилі мен дісі, кітапханада кітап орыны жне оу залдарында жеткілікті орындарды болуы, саба кестесі, тіпті ысы жне жазы уаыттарында оу орны имаратындаы бір алыпты тмен немесе жоары температуралы режимі де студенттер ыыластылыыны, ауыршандылыыны себебі болуы ммкін. Оларды барлыы да студенттерді лгерім дегейіні жоарлауына немесе тмендеуіне сер етуі ммкін.

з кезегінде, осы себептер тобыны райсысы осымша айындауды ажет етеді. Мысалы, студенттерді болаша мамандыына деген ызыушылыы ол мамандыты беделіні (кпшілікті пікірінше ол мамандыты ажеттілігіні) тмендеуіне, аталмыш маманды бойынша мамандарды тым кп болуына, болаша мамандар жмыс істейтін ксіпорындарды жабылуына жне т.б. байланысты болады. Оу орнында пндерді оыту дісі мен стилі жніндегі мселе, з кезегінде кптеген теориялы жне эмпирикалы сттерге блінеді. Социологтара осыны барлыын анытап, аталмыш зерттеуде олданылатын анытамаларды нсаларын з шін айындауа тура келеді. Осындай теориялы-методологиялы дайындыты аяталысымен социологтар осы зерттеуде олданылатын негізгі ымдарды операциялы анытамасын жзеге асырады.

Іс жзінде, осындай алдын ала анытаудан кейін де аталмыш оу орнында зерттеуді бастау лі ммкін емес. йткені, теориялы жаынан тсінікті ережелерді студенттерден бірден срауа болмайды. Мысалы, “оыту дісі андай” деген сраа бір маыналы жауапты алай алуа болады? Сондытан “оыту дісі” ымыны мазмнын оны “лекциялы-монологты”, “лекциялы-диалогты”, “проблемалы лекция” жне т.б. сияты рамдас сттеріне “блуге” тура келеді. Жалпы аланда, ымдарды мазмны рбір респондентті бір маыналы тсінетін дегейіне жеткен кезде, ымды операцииялы анытау эмпирикалы тсініктемелеу дегейіне жеткізілді деп айта аламыз. Сонда зерттелетін мір сттеріні мні мен мазмны социологтар тсінетіндей маынада ркімге тсінікті болады.

Алайда оыту дісіні рбір крсетілген аспектісі тжірибе жзінде р трлі дрежеде крініс беруі ммкін. Мысалы, студент мына лектор зіні лекциясын “лекциялы-диалогты” дісте оиды деп ойлауы ммкін, біра бл белгі аталмыш оытушыа “те кшті емес”, жй ана “кшті” дрежеде тн. Респондент пікіріндегі тіпті осындай кішкене згешілікті дл тіркеу шін лшемні дл шамасын жасау ажет. лшем шамалары шамамен былайша рылады: “те кшті - кшті - орташа - лсіз - те лсіз” - “баалай алмаймын” немесе “те жиі - жиі - орташа - сирек - те сирек - баалай алмаймын” немесе “те жоары - жоары - орташа - тмен - те тмен - баалай алмаймын” жне т.с.с.

Бл дегейде студенттерді оытушы мен студент арасындаы зара арым-атынасыны лекция сияты ерекше формасы арылы орын алатын оыту дісіні жзеге асырылуыны сапасы туралы тсінігіндегі оу орнындаы білім беру жніндегі габитус мазмныны лдырауы жреді.

Алдын ала операциялы аныталан ымны мазмны, сйтіп зіні барынша айындалан лшем шамасымен бірге эмпирикалы тсініктемелеуге ие болады. Социологиялы зертеуді болаша ралдары (дістері) лшемдеріні жасалуыны осы кезеі бадарламада згермелілікті немесе лшем шамасыны (бірлігіні) орнауы деп аталады. Олар лшенетін леуметтік былыстарды индикаторларына айналады.

Бадарламада сас негізде тиісті ымдар мен логикалы тжырымдарды эмпирикалы тсініктемелеулері арылы зерттеуді пндік-объектілік саласыны барлы жатары ретімен орналасады. Мндай алдын ала логикалы-методологиялы жете ыну аяталан со социологтар алдында зерттеу объектісіні жйесі мен рылымыны логикалы лгісі крініс береді. Сол кезде далалы жадайда, яни социологиялы эмпирикалы зерттеу, лшем жргізілетін натылы леуметтік ортаа шыу алдында болатын былысты згеше “картасы” кріне бастайды. Социологиялы зерттеу бадарламасыны жасалуыны мндай кезеі проблемалы жадайды “логикалы лгісін” ру деп аталады. Зерттеу бадарламасын руды осы кезеін орындай отырып, социологтар барынша зіні білімі мен тжірибесін пайдаланады. Осындай жмыс барысында аталмыш социологиялы зерттеуді тжырымдамасы алыптасады.

4. Жоарыда атап кеткеніміздей, рбір проблемалы жадайды екі белгілі жне белгісіз жатары бар. Егер зерттелетін жадайды барлы белгілі жатары операциялы аныталан ымдар жйесіне жне крсеткіштерді эмпирикалы тсініктемелеуіне, сондай-а оларды лшем шамаларына орналастырылса, оны белгісіз жатары зерттеу болжамдары трінде белгіленеді. Яни, болжамдар социологты білімі мен тжірибесі негізінде рылатын жне проблеманы шешуге баытталатын болжамдар болып табылады. Біра зерттеу басында ешкім осы болжамдарды аиат екенін айта алмайды.

Социологиялы зерттеулердегі болжамдар аиат “жатан жаты” крсететіндей бадар беруші рлін атарады. Мндай бадарсыз айсы бір жаа жылжу ммкін емес. Сонымен, жалпы зерттеу белгіліден белгісізге арай жреді, ал болжамдар оларды арасындаы зінше бір “кпірлер-бадарлар” болып табылады. Алдын ала айындалан, бір маыналы аныталан, эмпирикалы тсініктемеленген ымдар, крсеткіштер, шамалар бл аспектіде осы “кпірді” “рылыс материалдары” ретінде ызмет етеді.

Болжамдарды маыздылыы мынада, олар крсеткіштер мен индикаторларды бкіл жйесін белгілі бір трде руа кмектеседі, сондай-а, эмпирикалы мліметтерді деуді белгілі бір тртіппен баыттайды, оларды социологиялы зерттеуді ойылан масаттарына ызмет етуге баындырады. Сонымен, бкіл зерттеуді масатына жетуді амтамасыз ететін бастапыда ойылан міндеттер аяталады.

Болжамдар негізгі жне екінші дрежедегі, сапалы немесе санды, сипаттамалы немесе тсіндірмелік жне т.б. болуы ммкін. Болжамдара мынадай талаптар ойылады: 1) олар теория мен ылымны белгілі, тексерілген задарына айшы келмеуі тиіс; 2) оларды зерттеуді соында аиаттылыын тексеруге болатындай растыру ажет .

5. Социологиялы зерттеу жоспары оны йымдастыру негізін білдіреді. Олара мынадай уаыт жне жмыс кезедері жатады:

зерттеу таырыбыны, проблемасыны, болжамыны аныталуы;

таырыпты мніне, зерттеу объектісіні проблемасы мен табиатына атысты дебиеттерді, р трлі апарат кздерін зерделеу;

алашы баылау, тжірибелі сарапшылармен схбат жргізу, алашы жаттарды зерттеу негізіндегі зерттеу объектісіні алашы сипаттамасы;

негізгі зерттеуді жргізу;

алашы зерттеу орытындыларын деу жне есеп ру;

дебиеттерде социологиялы зерттеу жоспарларын жіктеуді зге де трлері бар. Оларда, атап айтанда, жоспар-барлау немесе формулятивті жоспар, сипаттамалы немесе дескриптивті жоспар, эксперименттік-тжірибелік жоспар, талдамалы-эксперименттік жоспар, айталау-салыстыру зерттеу жоспары сияты трлері келтіріледі. Социологиялы зерттеу жоспарларыны осы трлері, бізді ойымызша, олар бір таырып бойынша жне бір проблеманы шешумен байланысты жргізілуіне арамастан, зерттеуді млдем р трлі типіні жоспарлары болып табылады. Социологиялы зерттеуді мндай кп кезедік типін, бізді білуімізше, академиялы ммкіндіктер негізінде кп жылдар аралыында жне лкен зерттеу топтарымен жргізуге болады. Ал кпшілік жадайда, зерттеуді мндай кезедерін немесе жоспарларын бір ана социологиялы зерттеу шеберінде жзеге асыру ммкін емес. Зерттеуді осы тым блшектенген кезедерін, ммкін боланша, бір зерттеу барысында ескеруге тырысу, ол баса жадай.

Социологиялы зерттеу жоспарыны ерекше блімдеріне мыналар жатады:

а) белгілі бір уаыт аралыында оны р трлі кезедеріні орындалуыны жмыс жоспар-кестесі: дебиеттерді зерттеуге жне бадарламаны зін руа ажетті уаыт; зерттеу ралыны алашы нсаларын жасау жне сапасын тексеру (пилотажды зерттеу); далалы зерттеуді негізгі кезеі; алашы эмпирикалы мліметтерді деуге жне есеп жасауа ажет уаыт;

) штатты ебек аысын тлеуді аржылы-сметалы жоспарлау; ызмет бабындаы тапсырмаа блінген аша мен транспорт шыындары; материалдарды кбейтуге, ажетті рал-жабдытарды алуа, деу бадарламасын жне эмпирикалы мліметтерді алашы блігін деуге, есеп жасауа, жергілікті мамандармен зерттеу орытындыларын жымды трде талылауа, материалдарды сатауа жне т.с.с. жмсалатын шыындар.

Социологиялы зерттеуді жетілген бадарламасына (В.А.Ядов) ойылатын талаптар жалпы аланда, айтарлытай брыннан жасалынан жне оны барлыы бірыай деп малдаан. Олара оны сапаларына ажеттілік, эксплициттілік, логикалы жйелілік, икемділік сияты талаптарыны саталынуы жатады. Бадарламаны ажеттілігі сенімді трде оны орындылыы, ылым, сол сияты тжірибе шін жзеге асырылуыны объективті ажеттілігі крінетін таырыпты негіздеуді, бадарламаны анытауды жне т.б. бкіл мтінінен крінуі тиіс. Бадарламаны эксплициттілігі барлы рамдас сттеріні зара дйектілігінен крініс береді. Егер бадарлама рылымында эксплициттілік бар болса, онда зерттеуді атысушылары зерттеудегі рлдері мен орнын аны рі айын біледі. Бадарлама рылымыны дйектілігі бадарламаны рамдас бліктеріні айын зара тсініктемелеуінен, байланыстылыынан трады. Бадарламаны икемділігі оны жйелілігі арылы крінеді. Яни, бадарламаны бір блігіне згеріс енгізілсе, онда ол оны баса бліктерінде крініс береді жне соылары аса иындысыз бейімделе бастайды.

Осы тарауды басында берілген бадарлама рылымыны 6 жне 7 тарматары бкіл социологиялы зерттеуді дербес жне тыылыты бліктері боландытан, олар осы блімні келесі жеке тараулары ретінде крсетілген.

Жалпы аланда, егер бкіл бадарламаны маыналы рылысын бейнелі трде ысаша айталаса, онда бкіл бадарламаны симфониялы шыарманы партитурасымен салыстыруа болады, бл жерде проблема - баршаны, тжірибешілерді де, орындаушыларды да назарын зіне аудартатын аккордты кіріспе; зерттеуді масаты мен болжамдары - айталанып, бейімделіп, зерттеуді ттастыы мен аяталуына келетін араулар; операциялы ымдар - райсысы керек уаытта жне ажетті рлдерде рекетке кірісетін оркестрді жекелеген ралдарыны бір блігі; эмпирикалы тсініктемелеулер - натылау, зерттеуші мен респондент арасындаы зара тсінуінде ажет ететін байланысты амтамасыз етіп, барша шін тсінікті болатын орындауды жеке эпизодтарына ыра пен бейімділік беру.