Ресейдегі апан буржуазиялы-демократиялы революциясы жне оны азастана ыпалыны ерекшелігі

Ресей империясыны барлы саяси жйесіне тн дадарысты салдары болып табылатын 1917 жылы Апан революциясыны нтижесінде патша кіметі латылды. Ол Ресей халытарыны, оны алдыы атарлы кштеріні патша билігіне, крепостниктік рылыса жне отарлы езгіге арсы кп жылды кресіні жеісімен аяталды. 1917 ж 28 апанда М.В.Родзянконы басшылыымен Мемлекеттік Думаны комитеті рылып, мемлекеттік жне оамды тртіпті алпына келтіруді з олына аланын млімдеді. 2 наурыз кні Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті мен Петроград Кеесіні арасындаы келісім бойынша Уаытша кімет рылды. Жаа рылан кіметті рамы мен міндеттерін белгілеген Декларация да осы кні жарияланды.. Патшалы билікті латан Апан революциясын аза оамы зор уанышпен арсы алды.. Апан революциясы алы бараны саяси ытарын кеінен пайдалануына ммкіндік жасады, оларды саяси креске ашы араласуын амтамасыз етті. Елдегі оамды мірде саяси партияларды ролі орасан сті. Революция патшалы цензураны жойды. Жртшылы сз жне жиналыс бостандыын кеінен пайдаланды. Уаытша кіметті лтты мселе бойынша абылдаан алашы актілеріні бірі 1917 жылы 20 наурызда Ресей азаматтарыны ындаы діни наным-сеніміне, лтына арай шектеушілікті алып тастауы болды. Кктен іздегендері жерден табыландай болан халы Уаытша кіметке барынша олдау крсетуге даяр екендіктерін білдіріп, империяны тпкір-тпкірінен ттытау жеделхаттар жнелте бастады. ызылжар аласы мен уезіні мсылмандары алалы мешітте жма-намаз кні бкіл халыа шатты келген Уаытша кімет мшелеріне за мір беріп, баытты етуін Алладан тініп, жаа кіметке адал ызмет етуге серт берді. Ресей тарихында бірінші рет діни нанымды, нсілдік кемсітушілік жойылды деп, лттар тедігін ааз жзінде болса да жария еткен бл акт брыны братана атанан езгідегі елдерді орыстармен терезесін те сезінуіне жол ашты. аза халыны Апан ткерісін зор уанышпен арсы алуыны мні де осында болатын. Самодержавияны латыланы жайлы хабар жер-жерлерге жетісімен трлі леуметтік топтарды, саяси партияларды кілдері жоарыдан нсау ктпей-а, здеріні оамды йымдары арылы жергілікті басару органдарын руды ола ала бастайды. оамды негіздегі рылан мндай жергілікті басару органдары: азаматты атару комитеті, біріккен оамды рама (коалициялы) атару комитеті деген сияты атаулара ие болды. 1917 жылды 5 наурызына дейін азастанда да оамды негіздегі атару комитеттері рыла бастады. Мселен, 3 наурызда Ккшетауда, 4 наурызда ызылжарда, 5 наурызда Семейде біріккен оамды йымдарды атару комитеттері рылды. Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті мен Уаытша кімет билік орындарын ру туралы 5 наурызда арнайы аулы жариялады. Осыан байланысты жергілікті басаруда, ел мірін жаа мазмнда йымдастыруда згерістер бола бастайды. Наурыз жне суір айлары ішінде ескі скери губернаторлы, уездік, болысты жне ауылнайлы басару жйелері жойылып, келмеске кетті. Оларды орнына Уаытша кіметті облысты жне уездік комиссарлы басару жйесі, сонымен бірге облысты, уездік, болысты жне ауылды дегейде азаматты комитеттер жне оларды атару орындары алыптаса бастайды. Мамыр мен маусым айларында блара осымша облысты азы-тлік комитеті, жер комитеті жне баса осы сияты басару орындары рылады. Батыс майдан штабы жанынан земскі жне алалы одатарды братана блімін басарып жрген .Бкейханов 20 наурыз кні Торай облысты комиссары ызметіне таайындалды. аза елі патшалы Ресей рамына енгеннен бергі уаытта оны бірде-бір кіліні империяны кімшілік жйесінде губерниялы, облысты дегейді ойанда, тіпті уезд бастыы дрежесінде ызмет жасамаандыы млім. Империяны басару жйесінде азатар болысты атарудан жоары ызметті иемденуге тиісті емес еді. Бл трыдан . Бкейханов ескі патшалы билікті орнына келген Уаытша кімет жадайында облысты басшылыа келген бірінші аза болатын. 1917 жылы наурыз айы ішінде Орал облысты комиссары болып Бизянов бекітілді. Амола мен Семей облыстары арайтын Дала лкелік комиссарлыына мемлекеттік кеес мшесі И.Лаптев жіберілді. 1917 жылы суірде Уаытша кіметті аулысы бойынша Тркістан лкесінде наты тртіп орнатып, кнделікті туындап отыратын мселелерді сол жерде шешіп, лкені басару шін Тркістан уаытша комитеті рылды. Оны рамына Мемлекеттік Дума мшесі Н.Н.Щепкин, бірінші Дума мшесі .Бкейханов, екінші Дума мшесі М.Тынышпаев, шінші Дума мшелері С.Масудов, В.С.Елпатовский, А.А.Липовский, П.И.Преображенский, О.А.Шкапский жне генерал-майор А.Дулетшин енді. Комитетті траасы болып Н.Н.Щепкин таайындалды. Самаран, Ферана, Сырдария, Жетісу, Закаспий облыстарында жне Хиуа мен Бара хандытарындаы орыс поселкелеріне Тркістан комитеті Уаытша кімет атынан билік жргізуге кілетті болды. .Бкейханов Тркістан комитеті рамына енгенімен, Торай облысты комиссары ретінде орны босап, оны ызметіне ат салыса алмады. Торай облысты комиссары .Бкейханов з ызметінде жергілікті жерді салт-дстрін, ерекшеліктерін білетін азаматтарды, сіресе, азаты зиялы азаматтарын мемлекеттік басару орындарына таайындауды басшылыа алды. 1917 жылы суір айында ткен Торай облысты аза съезіні шешіміне сйкес болысты, ауылды-азаматты комитеттер йымдастыру шін Атбе уезіне 9 адамнан, Ырыз уезіне 9 адамнан, останай уезіне 12 адамнан, Торай уезіне 6 адамнан тратын комиссиялар рылды. Бл комиссиялар болысты комитеттерді йымдастыруа жан-жаты кмек крсетіп, сайлауды дрыс туін баылауа алды. Атбе уезіне С.Досжанов, И.Ермратов, Ж.Кенжебаев, Е.темісов жне т.б. ралан комиссия келіп 3 маусыма дейін 14 болыста болысты комитет, 3 ауылды комитетті рылуыны басы-асында болды. 1917 жылы Апан революциясынан кейін азастанны оамды-саяси мірінде белсенділікті айтарлытай арта тсуіне облысты, уездік аза комитеттері лкен сер етті. Мысалы, 1917 жылды 10 наурызында - Оралда (траасы - лібеков); 11-наурызында - Семейде (траасы - Р.Мрсеков); Омбыда (траасы - Е.Итбаев); наурызды аяында - Верныйда (траасы - И.Жайнаов) рылан жне т.б. облысты аза комитеттері "аза" газетіні кмегімен бірден-а азатарды облысты съездерін дайындауа кірісті. Олар съездерге дайындалу барысында облысты оамды жне баса комитеттермен де, Уаытша кіметті органдарымен де ынтыматасты жасады. Уаытша кіметті комиссарлары болды. Ал, А.Байтрсынов, М.Шоаев, М.Дулатов, Ж.Досмхамедов, Х.аббасов, Ж.Апаев, А.Бірімжанов, .Кенесарин, Р.Мрсеков, таы баса аза зиялыларыны кілдері Уаытша кіметті жергілікті органдарында жмыс істеді. Осындай байыры аза халыны, сіресе, лт зиялыларыны саяси белсенділігі скен жадайда 1917 жылды кктемінде: Торай (Орынбор аласы, 2-8 суір, 300-ден астам делегат, траасы - А.Байтрсынов), Жетісу (Верный аласы, 12-13 суір, 81 делегат, траасы - И.Жайнаов), Орал (Орал аласы, 19-22 суір, 800-ден астам делегат, траасы - Ж.Досмхамедов), Амола (Омбы аласы, 25 суір-5 мамыр, 150-ге жуы делегат, траасы - А.Трлыбаев) аза облысты съездері ткізілді. Бл съездер лт азаттыын, жер мселесін, діни, мдени, оамды-саяси, леуметтік-экономикалы жне баса да проблемаларды шешу жолындаы крестегі аза оамыны алы топтарыны стратегиялы міндеттерін белгілеуге мтылуымен атар, оларды осы масаттара жетудегі тактикалы баыттарын жасау жолында здеріні одатастары мен арсыластарын да ашы крсетуге тырысты. Съезд жмыстарына .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, А.алменов, М.Шоаев, М.Жмабаев жне баса да сол кезедегі жас аза ойшылдары шешуші ыпал жасады. Соны арасында съезд шешімдерінде "Алаш" озалысыны бадарламалы талаптары з крінісін тапты. Сонымен атар, байыры аза жртшылыыны трлі топтарын біріктіріп, оларды аттарын анытау мен шешу масатында Торай съезі Бкіл аза съезін шаыруа аулы абылдап, оны шаыру мен бадарламалы жаттарын дайындау шін йымдастыру бюросын сайлады. Оны рамына .Бкейханов, М.Дулатов бастаан аза лт зиялыларыны белгілі тобы енеді. Съезд осы жылы мамыр айында Мскеуде ткізуге тиіс болан Бкілресейлік мсылмандар съезіне делегаттар сайлады. 1917 жылы мамырда Петроградта бірінші Жалпы ресейлік мсылмандар съезі болып тті. Съезде лтты-территориялы федеративті негіздегі демократиялы республика лтты автономия ру мселелері аралды. азастанда алашы Кеестер 1917 жылы наурызда пайда бола бастады. Жмысшы жне солдаттара араанда шаруа депутаттарыны Кеесі кейінірек, яни мамыр жне маусым айларында рыла бастады. Кеестерді кпшілігін алашы кезде эсерлер мен меньшевиктерді са буржуазиялы партиясы кілдері басарды. Бан большевиктерді лсіздігі мен аздыы, жергілікті жмысшылар йымшылдыыны жеткіліксіздігі мен саяси жетілмегендігі, азастанны леуметтік-экономикалы даму дрежесіні тмендігі себеп болды. Кейбір мліметтерге араанда, 1917 жылды наурыз-суір айларында азастанда 25-тен астам Кеестер, оны ішінде 8 жмысшы, 9 шаруа, 7 солдат депутаттарыны Кеестері жмыс істеген. зіні пайда болуынан бастап азастан Кеестері, сіресе, жмысшы жне шаруа депутаттарыны Кеестері здеріні рамы жнінен кплтты болды. Кеестерді рамына орыстар, азатар, украиндар, татарлар, йырлар, збектер жне баса халытарды кілдері енді. Солдат депутаттары Кеестеріне кбінесе орыстар, украиндытар, ішінара татарлар кірді. Орталы Азияда жне азастанны отстігінде мсылман депутаттарыны Кеестері рылды. 1917 жылы 16-21 суірде Ташкентте мсылман депутаттары Кеестеріні І лкелік (Тркістанды) съезі тіп, ол Уаытша кіметті олдады жне Ресейді басаруды е жасы нысаны Тркістана жне баса да лтты айматара ке клемде автономия берілетін жадайдаы Федеративтік демократиялы республика деп таныды.. азастандаы ос кіметті орталы аудандара араанда зіндік ерекшеліктері болды, бл лкені отар ретінде леуметтік-экономикалы жне саяси даму дегейіне, оны кплттыы мен халыны рамы негізінен са буржуазия кілдерінен шыандыына байланысты еді. Тап осындай жадай Тркістан лкесінде де орын алды. Мнда патша кіметі лаан со билікті ш трі орнады: олар – Кеестер, Уаытша кіметті атару комитеттері жне мсылмандар йымы. Егер алашы екі билік сырт жаынан араанда жергілікті халыты мддесіне онша жаны ашымай брыны саясатты жргізсе, ал лтты зиялылар басаран оны соысы жергілікті трындарды аладатан мселелерді шешуге тырысты. Сонымен, Апан революциясыны жеісінен кейін азастанда оамды-саяси мірді біршама жандануында Ресейді саяси партиялары, сіресе, оларды жергілікті йымдары мен топтары з серін тигізді. 1917 жылды кктемінде болып ткен облысты аза съездері болаша партияны бадарламасын зірлеуге кмектесіп, съездерге атынасан делегаттар мен аза комитеттеріні мшелері "Алаш" партиясыны леуметтік негізін рады. Осылайша, 1905 жылды зінде-а руа рекет жасалан "Алаш" партиясы іс жзінде 1917 жылды мамыр айында алыптасып, ал оны ресми тіркелуі 1917 жылды желтосанында жзеге асан еді. Тарихта "Алаш" партиясыны саяси йым болып рылуыны бастауын 1917 жылды 21-28 шілде аралыында ткен бірінші Бкілаза съезі айындап берді. Съезд жмысына сол кезде аза даласыны алты облысынан: Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Ферана жне Бкей ордасынан делегаттар атысты.

11. 1916 жылы лт-азатты ктеріліс1916 жылы азастандаы лт-азатты ктеріліс — 1916 ж. шілде айында болды.Ктерілісті шыу себебі леуметтік-экономикалы жне саяси сипаттаы факторлар еді. Яни отарлы езгіні соыс кезінде барынша кшеюі, жерді тартып алу, орыстандыру саясаты жне т.б. Ктерілісті басталуына патшаны 1916 ж. 25 маусымда армияны ара жмысына Тркістан лкесіні жне ішінара Сібірді 19-дан 43-жаса дейінгі ер-азаматтарын шаыру жніндегі жарлыы трткі болды.Шілдені басында аза даласында кп кешікпей арулы ктеріліске айналан стихиялы бас ктерулер басталды. Ол біртіндеп йымдасан сипат алды: Торай мен Жетісуда оны танылан жетекшілері А. Иманов, . Жанкелдин, Т. Бокин, Б. шекеев, . Саурыов басшылы еткен ірі ошатары пайда болды.аза оамында патша жарлыы мен ктеріліске деген кзарас бір мнді болан жо: бай-феодалдарды бір блігі, жергілікті кімшілікті кейбір шенеуніктері патша жарлыын олдап, оны орындауа шаырды. аза интеллигенциясыны кейбірі (Бокин, Ниязбеков, Жнісов) жарлыа арсы шыып, оны орындауа арсыласты крсетуге шаырса, «аза» гзеті тірегіндегі зиялылар (. Бкейханов, Ахмет Байтрсынлы, М. Дулатов жне т.б.) кші басым кіметке арсы шыуды халыты ырына шыратарын ескертіп, сабыр сатауа шаырды.Ктерілісті аса ірі ошатары Жетісу, Торай болды. Жетісу облысында арулы арсыласты шілде-тамыз айларында жаппай арын алды. Шілдені 17 Жетісу мен Тркістан лкесінде скери жадай жарияланды. Патша кіметі мнда ірі скери кштерді жібере бастады. ыркйек, азан айыны басында жетісулы ктерілісшілер шегініп, Шыыс Тркістана тіп кетуге мжбр болды. Торай ктерілісі (басшылары А. Иманов, . Жанкелдин) 50 мыдай адам амтыан ірі озалыс болды. А. Иманов ктерілісшілерді ондыа, елулікке, жздікке, мыдыа блді. Арнайы мергендер блімшесі рылды. А. Иманов бас сардар болды. Оны жанында скери кеес жмыс істеді.Торай облысындаы ктеріліс патша кіметі латыланнан кейін ана тотады.1916 ж. ктеріліс аза халыны кп асырлы лт-азатты озалысыны тарихында маызды орын алды. Ол отарлауа жне империалистік саясата арсы рбіді.Патшалы Ресейді XX асырды басында Орта Азияны шыыс аудандарын отарлауы те кшті арынмен жргізілді. Тек 1907 – 1912 жылдары империянны еуропалы бліктерін бл жаа 2 млн 400 мы адам келіп оныстанды. сіресе, азастанда отарлау ке ауымда жргізілді. азатарды жерлерінде патша кіметі шаруаларды оныстандыру шін жер орын жасап, 1916 жыла дейін оларды 45 млн десятина е шрайлы жерлерін тартып алды, сйтіп жергілікті халытар таулар мен шл далалара ыысуа мжбр болды. Бл жерлерде не су, не мал жаятын жеткілікті шабынды болмады.1916 жылы шілде, тамыз айларында ктеріліс бкіл аза даласын амтыды. Оны басу шін патша кіметі жазалаушы отрядтар жіберді. Оны рамында жасы аруланан скер блімдері, казак – орыс шоырлары кірді.Ктерілісті басу шін патша кіметі зіні ескі «бліп ал да билей бер»деген тактикасында кеінен олданады. 1916 жылы 23 тамызда Тркістан генерал–губернаторы Куропаткинні жарлыымен майдан жмыстарына шаырылуларудан анаушы таптарды біратар кілдері босатылды. Олар: Басару органдарыны (облысты, ауылды) ызметкерлері, жергілікті (братана) халыты тменгі полицияда істеп жргендері, имамдар, молдалар, медреседе істейтіндер, мекемелерде аражат мселесімен айналасатын бухгалтерлер мен есепшілер, мемлекеттік мекемелелерде ызмет істеп жрген братана кімшілігіні братана халыты кілдері, дворян жне рметті азаматтар улетінен шыан братана халыты озалыстан братана кімшілігіні, байлар мен мсылман діні кілдеріні аздаан тобын бліп алуа мнкіндік берді. 1916 жылы лт-азатты ктеріліс, оны себептері, озаушы кштері, басталуы, барысы жне негізгі кезедері туралы баяндаызРесейдегі 1905 жылы кздегі шаруаларды жаппай ктерілісінде жмысшы табыны беделі мен азатты озалысындаы басшылы рлі артты. Сондытан,патша кіметі жиі толулар ошаы болан айматардан азастана 1907 - 1912 жылдары Еуропалы бліктерінен 2 млн 400 мы адамды оныстандырды. 1917 жыла дейін 45 млн. десятина е нарлы дейтін жерлерді оныс аударшылара жергілікті трындардан тартып алынып, оларды таулар мен нарсыз жерлерге ыыстырды. Суы жо, мал жаятын шабындыты болмауынан аза - ырыз халыны кедейленген тобыры пайда болды. аза жерлерін кшпен тартып алу жергілікті халытармен орыс - украин оныстанушыларыны арасындаы айшылытарды одан рі шиеліністіріп, жер мселесі жніндегі кштеу саясаты шеткі айматарда да кеінен тарады. Сонымен атар 1914 жылы патшалы Ресей дниежзілік соыса тартылды. Одан рі патша чиновниктері жне жергілікті кімдерді, байларды зорлы - зомбылыы кшейіп, азастанда отарлауды кшейте берді:1)Жергілікті халытан алынатын салы 3 - 4 есе кбейді;2)Шаруаларды ірі ара малы мен мал азыын соыс ажетіне алу кшейді;3)скерлерді ажетін амтамасыз ету шін киіз алынды;4)Жыып - руа те ыайлы киіз й т.б;5)скери салы ретінде рбір отбасы 1 сом 84 млшерінде тлеуге міндетті болды.Соыс ауыртпалыы азастанда жмысшылар мен шаруалар озалысыны суіне трткі болды. 1915 ж маусым айында Екібастз, Байоыр кмір кендерінде, Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор - Ташкент темір жолында жмысшыларды озалысы бой ктерді. 1916 ж атар айында Верный, Семей алаларында, Жетісу облысы Лепсі уезіні біратар селоларында анаушы мен аналушы таптар арасындаы арама - арсылы бір - біріне арсы шыу баралы сипат алды. аза жастарын майдандаы тыл жмысына алу жніндегі патшаны 1916 жылы 25 - маусымдаы жарлыы “Братана халыты мемлекеттік ораныс жмыстарына пайдалану тртібі туралы ережені” абылдануы леуметтік жадайы мшкіл топты наразылыын кшейтті. Жарлы бойынша Тркістан мен Дала лкесінен майдана окоп азуа 400 мы, соны ішінде азастанны далалы облыстарынан - 100 мынан астам, Жетісудан 87 мы адам жіберу кзделді. азатарды тууы туралы кулігіні жоын пайдаланып, болыстын басармалар мен ауыл старшындары жас млшеріні асып кеткендігіне арамастан кедей жігіттерді майдана жмыса алынатын “ара тізімге осты”, ал феодалдар балаларыны жасын з бетінше лкейтіп, немесе кішірейтіп крсетіп, скерге жібермеуді амалын тапты. Сол кездегі Саратов губерниясыны депутаты А.Ф Керенский 60 жастаы шалдарды 30 жаста болып жазыландыын, ал байды балаларыны 25 - 30 жастаылары 50 - ден жазыландыы орыс шенеуніктері мен жергілікті аза кім сыматарыны параорлыы деп шенейді. Осындай ділетсіздіктерді крінісі болысты басармаларды таландау, ауыл старшындарын, атігез байларды лтіру ірі феодалдарды иеліктеріне шабуыл жасау, жер сату жніндегі жаттарды, алым - салы ааздарын т.б. жойып жіберу рекеттері беле алды. Сойыл, кетпен, шалы, мылты ылышпен аруланан ашынан топ, байларды ауылдарын ртеп, малдарын кетуі жиілей тсті. азастандаы озалыс лт - азатты сипатта болып, патша кіметіне, отаршылдыа, империалистік соыса жне жергілікті жерлерде патша кіметіні сйеніш болып отыран феодал - байлара арсы баытталды. аза демократияшыл зиялыларыны ызметі. аза зиялылары атарында бірлік болмады. Олар екіге блініп, революцияшыл радикалды баыттаы Т. Бокин, . Майктов, С. Сейфуллин, С. Медешев, . Жангелдин сияты тобы арулы крес жолын тадады. Ал лтты - либералдын баыттаы алаш зиялылары . Бкейханов, М. Дулатлы, А. Байтрсынлы бастаан топ елді антгістен сатау шін патша кіметімен тіл табысу жолдарын іздеді, кресті бейбіт саясы дістерін жатады. Себебі патшаны талай жыл йретілген, мздай аруланан скеріне, ттеп бере алатындай аза халыны ырына шырайтынын білді. Десе де, аза жігіттері майдандара окоп азуа жіберіле бастаан кезде, олара бас - кз болып, кейін аман - есен оларды ауыла жеткізу ажет болан жадайда . Бкейхановты зі бастаан топ майдана аттанды. йтпегенде сауатсыз, орыс тілін тсінбейтін кптеген аза жігіттеріні елге аман оралуы екі талай еді. лт - азатты ктерілісті басталуыны себебі жоарыда аталып ткендей аза жерін отарлау, аза жерін оныс аударан орыс шаруаларына кшпен тартып перу саясаты еді. Кшпелі трмыс жадайында азатарды мір сруін амтамасыз ететін жерді замен Ресей империясыны мемлекеттік меншігі болып жариялануы, мал шарушылыыны лдырауы, егіншілікті азаюы т.с.с. Бл дадарысты айын крінісі азастан жне Орталы Азия халытарыны 1916 жылы жалпы баралы сипат алан лт - азатты озалыс болды. оамны барлы леуметтік топтарын амтыан озалыс барысында жалпылтты рандар ктерілді. Оны негізгі озаушы кші - аза ауылыны ебекші шаруалары, оан ішінара жмысшы тобы кілдері, байлар да, билерде, молдалар да, болыс басшылары да, зиялы ауымны р трлі топтары да белсене араласты. Ктеріліс е алдымен отаршыл жйеге арсы баытталды да, аза халыны лтты жне саяси туелсіздігін кздеді. Ал оны леуметтік мні - з билеушілеріне арсы крес екінші кезекке ысырылды. азастанны барлы айматарын амтыан лкен озалысты - Жетісу облысында Ж. Ммбетов, . Саурыов, С. анаев, . Шорманов, . дайбергенов, Т. Бокин, Б. шекеев; Торай облысында . Жанбосынов, А. Иманов, . Жангелдин; Амола облысында . Майктов; Бкей даласында С. Медешев; Атбе облысында Б. Алманов; Сырдария облысында Т. Рыслов; Орал облысында . йтиевтер басарды. 1916 жылы аза халы ктерілісіні басты аудандарыны бірі - Жетісу. 1916 жылы шілдені алашы кндерінде Жаркент - Таранша болысыны Городское елді аймаындаы тыл жмыстарына жіберілетін жігіттерді тізімдерін жасауа арсылы крсетулерден басталды. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

17. азастан тарихнамасындаы Алаш озалысы айраткерлеріні ебектеріні тарихи маызыАлаш озалысымен бірге, мселен, оны крнекті айраткерлері Улитхан Танашевты, Жанша Сейдалинні, Айдархан Трлыбаевты, Ыбырайым Жайнаовты, Асылбек Сейітовті, Тел Жаманмрыновты, Аспандияр Кенжинні, Базарбай Мметовті, Иман лімбековті, лжан Байоринні, Сады Аманжоловты, Мыш Боштаевты, Дулетше Ксепалиевті, Ережеп Итбаевты, Хамит Тотамышевты, Сейілбек Жанайдаровты, Нрали Ипмаамбетовты, зімхан Кенесаринні, Сейдзім адырбаевтарды да лт пен тарих алдындаы ебектеріне лайыты баа беру, рмет крсету — бізді тарихи жадымызды беріктігі мен азаматты адалдыымызды айаы болма. Есімдері аталмаан аншама азаматтар XX асыр басындаы отаршылды амытындагы халы шін бастарын бйгеге тікті. Олар сол ерен істері не марапат алма тгілі, жеке бастарына ауіп тндіріп алды. Советті зымиян саясаты бастапыда ыдырату масатында Алаш айраткерлерін бауырына тартан болып, диктатурасы кшейгенде оларды уын-сргінге шыратты. Алашты атымен лы іс бастаан оны ай тласы да рмет пен марапата бден лайы. Бізді рметіміз бен марапатымызды белгісі - оларды лт алдындаы ебектерін баалау, оны рпаты рухани уызына айналдыру. Бл, тптеп келгенде, зімізді лтты санамызды алыптастыру, ел алдындаы перзенттік парызымызды орындау, рпаымыза лаат дарыту болма.озалысты рістеуіне аын-жазушыларды аламгерлік те, айраткерлік те лестері айрыша болды. Бізді ойымызша, Алаш озалысы дуірі - лтты жазба дебиетіні тарихындаы ерекше жылдар. азаты жазба дебиетіні мірге келуіні бастапы кезеі Абай заманымен байланысты боланымен, оны буыны бекіп, банасы атуы XX асырды алашы онжылдытарына келеді. XIX асырды екінші жартысындаы жазба дебиетке Ыбырай Алтынсарин, Абай, Шкрім, Мшр Жсіп Кпейлы , Нарманбет Орманбетлы т.б. кейбір жекеленген дебиет кілдеріні шыармашылыы мысал бола алса, келесі асырды басында жазба дебиет кілдеріні саны еселеп артты. Жазба дебиетті жары кретін алыптары - баспасз, кітап басу ісіні дамуы жазба дебиетті ркендете тсті. Ендігі жерде дебиет оырмана арнала бастады. «Айап» журналы, «аза» т.б. газеттер кркем ойды мыдаан оырмана жеткізушіге айналды. шіншіден, кркем проза, драма, деби сын лгілері туып алыптасты. деби сынны алыптасуы, оны шыармаа, деби мраа, деби процеске баа беруі - жазба дебиетті есейе бастаандыыны айаы болды. Абай шыармаларыны тыш жинаыны жары круі - жазба дебиетті ал ыптасуына игі ыпал етсе, Міржаыпты «Оян, азаы!», Аханы «Масасы» дебиеттегі лтшылды, елшілдік рандарды кшейтті. Сйтіп бл жаашыл дстрді Жсіпбек, Мажан, Слтанмахмт, Мхтар, Бейімбет секілді жас дарындар соны кркемдік сапада, ты ырынан жаластырып кетті. Соны нтижесінде, Алашты алам кайраткерлері азаты тыш романдары мен драмалы шыармаларын, алашы деби-сын маалаларын дниеге келтірді. азаты сз нерін жанрлы жаынан да, идеялы-кркемдік жаынан да байытып, жазба дебиетін алыптастырды. Шамасы он-он бес жылды ішінде Алаш аламгерлеріні ерен абілеті, лтына деген ерекше махаббаты, туан жртыны бгінгісіне кілі толмаан кдігі мен азат болашаына сшгш міті кейінгілерге лгі боларлы деби туындыларды мірге келді. Алаш ранды дебиетті беті мен екпіні, баыты мен мазмны Аха бастаан аза аын- жазушыларыны сталып кеткен кезеіне дейін, яни 1920 жылдарды соына дейін жаласты. Сол екпін, сол бет, сол баыт ашанда лтына перзенттік сйіспеншілігі мен адалдыын сатаан аламгерлерді шыармашылыында баяу болса да ан тамырындай бл-бл соып жатты. Алашты саралы жолдан ауытыан советтік дебиет сіре ызылды тез оатынын сезбестен, адама емес, саясата олбалалы, лды сапарын айай-шумен, беттен алумен бастап, бір кісіні мырындай ана мір кешті. уелден таза, уелден кркем, уелден адама, лта деген жанашырлы пен ізгілікке, шуак пен мейірімге толы «Алаш дебиеті» аталатын алып бйтерек айта жаырып, ізгілік тымдарын шаша баетады. Ендігі жерде аза баласы жасаанынша жасайтын оны байтак та баянды мгілік негелі сапары басталды.Алаш айраткерлеріні тіл саласындаы таылымын биік бір асара теесе боландай. Сол асуды тірегінде Алаш зиялыларыны аза тілін дамытудаы ебектерін ерекше бле-жара айтуа болады. Алаш зиялыларыны дербес мемлекеттілікке мтылыстарында аза тіліні мртебесі туралы да ойлармен мндалап трды. Оны оларды сол тста жазан маалаларынан жне А.Байтрсынлыны, С.Сдуааслыны Оу комиссариатында басшылы еткен кезіндегі іс-имылдарынан ааруа болады. Тіл - лт руханиятыны негізгі зегі екендігі де Алаш зиялыларыны оамды ойларынан жне кркем шыармашылыынан крініп жатты. Тілді оамдаы орны мен рлі жніндегі исынды пікірлер Аха бастаан алашшылдарды маалаларынан крініп жатты. Сондай-а, туан тіл таырыбы лтты йыстырушы, халыты тл болмысын айындаушы фактор ретінде аза поэзиясында, сіресе, М.Жмабаев, С.Торайыров ледерінде ерекше леппен жырлана бастады.Абай заманында мірге келіп, ркен жая бастаан жазба дебиетті наыз бабаншылары Алаш ранды дебиет кілдері болды. А.Байтрсынлы, М.Дулатов, .араш, Ж.Аймауытов, М.Жмабаев, С.Торайыров, М.уезов, .Кемегерлы, Б.Клеев т.б. Алаш озалысыны белді, белсшді мшелері азаты жазба дебиетін таырыпты-идеялы, жанрлы, кркемдік трыдан байытты, кеітті. Яни, негізінш ауызша айтылып, тыдалып жрген кркем сз лгілері хата тсіп, жазу трінде газет, кітап беттеріне кше баетады. Бл дебиетті мір сру, таралу типін ана згертіп оймай, е бастысы, жазуды мдениетін арттырды. Кркем ойды жеткізуді тілдегі стилистикалы ммкіндіктерін еселеді. Соан орай жаа кркем трлер пайда болды, ты сз тіркестері мен сйлемдер жасалды. Жазба дебиет лгілері дайындыпен, ажетті материалдар жинаумен, за толанумен жазылатын дниелер боландытан, мнда лт тіліні барлы байлыы мен бейнелілігін сара пайдалануа зор ммкіншіліктер туды. Туан тіліні осы ммкіншіліктерін тумысынан талантты, лтына лы махаббаттары табии Алаш ландары тымды пайдалана алды. Сйтіп андай да бір асадыктан ада, адами ндылыктарды ту еткен, халыны халіне, лтыны йысуына зерек ой, адал ниетпен кмкерілген кркем туындылар дниеге келді. Бл «Алаш дебиеті» деп аталатын жаа деби дуірді бастапы кезедерінде раншылдык, наеихатшылды басым боланымен, шамамен жас дарындар Ж.Аймауытов, М.Жмабаев, М.уезовтерді шыармалары жазыла, жары кре бастаан тстан бері карай кркемдігі кемел дниелер бой крсете баетады. Осы эволюциялы жол - Алаш дебиетіні тез сіп, жедел жылдамдытармен ілгерілегенін крсетеді. Оны мысалы, «Оян, аза!» пен «Батыр Баян», «орансызды кні», «Абілек» аралытары.Алаш озалысы азаты тарих ылымын дниеге келді. ткенді аршу, базы мірді даму тстарын санадан ткізу сияты ебектер - лтты есейе бастаандыыны белгісі. ткенге кз салу, оны бгінмен, болашапен байланыстыру - оуы мен мдениеті скен елді белгісі. Міне осындай лтты рухани жаыруды басында Алаш айраткерлері трды. Бан Шкрімні, .Бкейханны, М.Тынышбаевты, Х.Досмхамедлыны, .Кемегерлыны, С.Асфендияровты жазандары ку. Халымызды ткен тарихына ілгенде олар е алдымен Абылай, Шоан, Абайды есімдерін лытады. Ал з заманыны тлаларын баалауа келеек, мдениет кзімен Караанда лиханды Семей жртшылыыны арсы алуы, Аханы елу жылдыын зиялы ауым болып арнайы атап туі - Алаш айраткерлеріні жаа ркениеттік жола бет алгандыгын крсетеді. Осыны барлыы Алаш озалысы дуіріні - азаты ткенін баалауды, з заманын зерделеуді лт тарихындаы алашы кезеі болды деп тжырым жасауа ммкіндік береді.азаты жазба деби тіліндегі публицистикалык стильді алыптасуы 1905-1918 жылдар аралыында баспасз ралдарыны кбейе тсуімен тсіндірілетіндігі белгілі. Осы тстаы баспасз беттерінен тіліміздегі публицистикалы стильді алыптаса бастаанын креміз. «аза», «Сарыара», «Бірлік туы», «Алаш», «Жас азамат» газеттерінен жне «Айап» журналынан т.б. баспасз ралдарынан аза сзіні коамды-леуметтік саланы ртрін крсететін лексиканы стильдік ректерге ие бола бастаанын байаймыз. Осы баспасз беттерінде саяси-оамды лексикамен бірге, мселен, жаа мазмндаы салтанатты стильді де ерекше лгілерін аарамыз.Алаш озалысы азаты жазба тіліндегі жат тіліні де белгілі бір алыптарын тзді. Айталы, уездік, облысты, жалпыаза сиездеріні хаттамалары, аулылары, «Алаш» партиясыны бадарламасы, атынас хаттары жат тіліні жаа баыттаы лексикасын алыптастырды. Бан оса, Алаш озалысы дуірінде эпистолярлы жанрды ауырт дамыанын бден ааруа болады. .Бкейханны, А.Байтрсынлыны, М.Шоайды, М.Тынышбаевты, Ж.Сейдалинні, Х.Досмхамедлыны, М.Дулатовты т.б. хаттары осы жанрды тарихындаы здік лгілер. Жазба дебиетімізді тарихындаы алашты кезеді зерттеуде аза лексикасыны зор ммкіндіктерін айындайтын мысалдар жеткілікті. Сз олдану, ымды беру, ты сз тіркестерін жасау - оларды лтты ойлау жйесін, сондай-а Батыc пен Шыыс ілімін ізденгіштікпен зерделегенін байатады. Алаш айраткерлері мен аламгерлеріні бл жоралы жолы із-тссіз кеткен жо. Оны тамаша дстрлері зінен соы сырты советшіл дебиеттен крініс тауып жатты. Бл да зерттелуін алап тран лкен таырыпты бірі. Алаш озалысын аза руханиятындаы таылымды орасан былыс болды десек, соны бір парасы - аза деби тіліні жаа сатыа ктерілуімен сабатас.

28. Республика іріндегі ядролы сынатар жне оларды зардаптарын талдаыз Семей ядролы сына полигонын ру туралы шешім 1947 жылы 21 тамызда абылданан. Ядролы сына 1949 жылдан 1989 жылдар аралыында тті.Р Шыыс азастан, араанды, Павлодар ш облыс аумаында орналасан, сына алаы 18500 км, периметрі шамамен 600 км алып жатыр. Брыны Семей облысы бойынша полигон алаы 10 000 км жерді алып жатыр.1949-1989 жылдар аралыында Семей полигонындаы ресми деректерге сйкес 456 ядролы сына, соны ішінде 8-і – ауада, 30-ы – жерді стінде жне 340-ы – жер астында болды. оршаан ортаа атмосферада сыналан жне 1949–1962 жылдар аралыында жргізілген ядролы сынатар орасан шыын келді.Семей полигонынан баса, Батыс азастан жне Атырау облысы шекарасында Нарын ірінде 3 сына полигоны болды: Азыр атом полигоны, Мемлекеттік Жазы-сына орталыы жне Мемлекеттік орталы полигоны (соы екеуі Ресей кешеніндегі Капустин Яра тиесілі, азіргі уаытта да олданыста). Осы полигондар аумаында 29 ядролы жарылыс жргізілді (18 жер асты, 11 атмосфералы). Зерттеулер масатында таы да 10 ядролы жарылыс жргізілді: 6 — арашыаната, 3 – Маыстау облысында жне 1- Атбе облысында.1966-1979 жж. аралыында Азыр атом полигонында 10 алада 17 ядролы жарылыс жргізілді. Жарылыстар нтижесінде жалпы клемі 1,2 млн.м болатын 9 жер асты жолаы жне диаметрі 600 метр бір жасанды кл пайда болды. Бірінші жарылыс 300 трыны бар Азыр кентінен 1,5 км жерде 165 метр тередікте жргізілді. Жарылыс ымасынан 20 кн бойы осынды радиоактивтілігі 190 мы Ku болатын газ шыты.Келесі жарылыстар кезінде газ шыарындысы 11 айа дейін жаласты.Полигон 80-жылдарды зінде де жабы болатын. Алайда Азыр полигоны аймаындаы радиациялы ахуал траты емес, ластануы жеткілікті биік.Ядролы жарылыстардан кейін алан жер асты уыстары атты ластанан биологиялы ауіпті радиоактивті заттарды сатау шін «зираттар» ретінде пайдаланылады. Оларды кейбіреуі су дегей жиектерінен тз ерітіндісімен толтырылды жне осы уаыта дейін з радиоактивтілігін сатайды. Бл ретте ластанан топыра клемі 24000 м райды.Капустин Яр ракеталы-арышты полигон Ресейде Астрахан облысында орналасан жне Батыс азастан мен Атырау облыстарына жазы сына полигоны трінде енеді, бл 3 млн.га астам жерді алып жатыр. Атмосферада 11 ядролы жарылыс жргізілді, 24000 зенитті-басарылатын ракета іске осылды жне жарылды, 177 ару лгісі сыналды. райсысыны массасы 50 тонна болатын СС-20 типтес 619 ракета жер сті жою барысында атмосфераа улылыы жоары шамамен 30 мы тонна заттар шыарыланРадиациялы жне улы ластануа мына аудан ауматары шырады: ызылоа, аратбе, Тайпа. Орда жне Жааала аудандарыны трындары жне табиат кешені бірнеше жылдар бойы Азыр жне Тайсойан полигондарыны иылысан серлеріне шырады (жер сті ядролы жарылыстар сері жне алыстыы орташа латырылатын ракеталарды гептил шлейфтері). Саыз зенінде жне Миялы кентіндегі ды суларыны ауыр металдармен ластануы ШРК асып кетеді: таллий бойынша – мы рет, кадмий – 20 есе, орасын – 10 есе, мыс – 10-15 есе арты, фтор – 1,5-4 есе арты.Радиациялы ластану – иондаушы суле шыару серін тудыратын физикалы ластану трлеріні бірі, оны кздері осындай суле шыару рылылары немесе радиоактивтілікті мегерген кейбір химиялы заттар болуы ммкін, яни осы химиялы элементтерді атомды ядроларыны абілеттілігі, иондаушы суле шыаруды шыара отырып, оларды изотоптарыны здігінен еркін ыдырауы ммкін.азіргі уаытта мамандарды йарымы бойынша азастан аумаындаы радиоактивті ластануды жалпы дегейі Чернобыль АЭС апаты нтижесінде зардап шеккен ауматара араанда 1,5 есе жоары.Жер сті ядролы жарылыстары ауада жарылан жарылыстара араанда лкен серін тигізді.Атмосфералы сынатар нтижесінде радиоактивті материалды бір блігі сына алаынан алыс емес жерге тседі, андай да бір блігі атмосфераны, тменгі абатында кідіріп алады да желмен бірге шады, лкен ара ашытыа орналасады. Ауада орташа аланда бір ай шамасында бола отырып, радиоактивті заттар осы орын ауыстырулар кезінде жерге біртіндеп тседі. Алайда радиоактивті заттарды бір блігі атмосфераа шыарылады (10-15 км биіктікте жатан атмосфераны абаты), сол жерде кптеген айлара дейін алып ояды, жер шарыны барлы бетіне баяу тсіп, шашырап тарайды.18.12.1992 жылы азаматтарды леуметтік орау туралы Зада полигонны ызмет ету нтижесінде радиациялы серге 1,2 млн. адам шырады. Оларды бір блігі Шыыс азастан облысында – 1,1 млн., 0,048 млн. – араанды облысында жне 0,052 млн. – Павлодар облысында трады.Шыыс азастан облысыны Абай, Абыралы, Бесараай жне Жаа семей аудандары трындарында ан аздыы жадайыны жоары жиілігі белгіленген. ан аздылыа кбінесе кішкене сби балалар, соны ішінде жасы шке дейінгі сбилер барынша жиі шырайды.Семей ірінде жйкені тозуы жне баса психикалы ауру трлеріні жиілігі тым жоары.Азыр кентіні трындары арасында орташа облыстыпен салыстыранда ауру трлері жоары: туберкулез бойынша – 608 есе арты, эндокринді ауру – 19 есе, асазан жарасы ауруы – 16 есе жоары. мір сру затыы те ыса, ауру саныны жалпы сімі ршу стінде.Осылайша, азастан з аумаындаы геологиялы рылыс ерекшеліктеріні кшімен, табии уран жне кмірсутекті ресурстарымен, сондай-а брыны КСРО жйесінде ядролы сынатара арналан скери нерксіптік кешендер мен полигондарды шикізат базасы ретінде лемдегі бірде бір мемлекет ХХ асырды лы жаалыы – радиоактивтілік атынасында бай жне айылы тжірибе жинатады. Еліміз аумаыны бір блігі ластанан табии жне жасанды радионуклидтер болып табылады