Экологиялы дадарыстар жне Семей полигонындаы ядролы сынатарды зардаптарын талдаыз

азастан аумаында атом бомбаларын сынатан ткізу шін арнайы 18 млн. га жер блініп, Семей ядролы полигоны ашылды. 1949 жылды 29 тамызында Семей облысында таы саат 7-де жерден 38 метр биіктікте уаты 20 килотонды алашы атом бомбасы жарылып, сынатан тті. Бл жарылыстан орта есеппен 900 мыдай бейкн адам 100-250 рентген млшерінде радиация абылдаан болса, 1963 жылдар аралыында аса уатты бомбаларды жарылысынан 2 миллионнан аса жазысыз халы 300-400 рентген млшерінде радиация абылдаан.Полигонны 40 жылды тарихында Семейден 120 шаырым жерде 498 ядролы сына ткен. Оны 88-і ауада, 30-ы жер бетінде, 340-ы жер астында жарылан. Соысыны уаты 1,5 мегатонн млшерінде болан. Одан 1.5 миллион адам зардап шекті.Бдан кейінгі 25 жыл жер асты жарылысынан адамдар трлі аурулара шырап, сол сыратты асіретін лі де аралаумен келеді. Бл сыраттарды тым уалайтындыы ылыми негізде длелденді, оны асіреті 300 жыла дейін созылуы ммкін.Сол жылдары полигона шаруашылы жайылымдар мен егістік жерлер тартып алынып беріліп, соны салдарынан айма экономикалы жне леуметтік дадарыса шырады. Бастапысынды адамдара, жануарлар мен табиата тікелей зардабын тигізген ашы сынатар жасалды. Халы те ауыр жне созылмалы сулеленуге шырап, сына зардаптары Хиросима мен Нагасакидегі атомды бомбалаудан 2,5 есе асып тсті. Одан рі жер астына жасай бастады. Семей маындаы радиациялы сер аймаында тратын 500 мыдай адам осы сынатан азап шекті.Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері туралы алашы шын да жйелі деректер аза КСР ылым академиясы жргізген ке ауымды медициналы-экологиялы зерттеулерді нтижесінде алынды. Зерттеулерді, ылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басарды. Радиацияны адама ыпалыны механизмі азіргі кезде едуір жасы парыталан. Бл орайда е ауіптісі – иондалатын радиацияны ыпалы гендік кодты дауасыз згерістерге сотыруа ммкін екендігі. Семей жне Павлодар облыстарыны радиациялы сулеленуді ыпалына шыраан баса ауматарды трындарыны арасында сырат саныны дайы сіп келе жатаны байалады. Блар кпе мен ст бездеріні рагы, лимфогемобластоз жне баса да атерлі ісікті патологиялары. Жалпы аланда рак ісігі сынатар басталалы бері ш есе сті. Семей полигонына жаын на сол аудандарда жетілуіндегі ртрлі ауытулар, тндік жне естік кемшіліктер рилы сбилер дниеге ерекше кп келеді. Мамандарды айтуынша, соны брі на ыса мерзімді жне алдыты радиацияны кесірінен болатын генетикалы мутациямен байланысты. Бл айматаы ауруларды есеп-исабы 1990 жыла дейін мият жасырылып келді. Семейдегі ядролы сынаты салдарынан соы жылдары р жз мы адама шаанда жйке-психологиялы ауруа шалдыан адамдарды саны 960-тан 1624-ке, аыл-ойы кем адамдар 3105-тен 4612-ге, невроз жне жйке тамыр дерті бар адамдар 3692-ге кбейген. Ал сары ауру, іш ауруы, туберкулез сияты ауру трлері халыты бден медеп, арасында кпшілігі наыз тым уалайтын дауасыз рак, паралич, анемия, жазылмайтын тері ауруларыны алуан трлеріне душар болып отыр. Сына зардаптары дрі мен дрігерлерді дрменсіз етіп, адамзат баласында кездеспеген ауру-сырауларды «жаа» трлерін туындата бастаан. Жалпы, Семей іріндегі полигона жаын брыны бес аудан халыны денсаулы жадайын сараласа, жйке ауруына шалдыандар саны (1995 жылы деректер) – 1650-ге таяу, аыл-ойы кемтарлар 4700-ге жетіпті. Ал 3700 адам жйке тамыры ауруына шалдыан. сіресе, екі йелді бірінде тама бездеріні ауруы асынып абынуы, ауруа шалдыушыларды иммунитеттері нашарлыы байала бастаан. Республика бойынша орташа жас затыы ерлерде – 59, йелдерде – 62 жас болса, полигон аймаына жататын аудандарда ерлерде – 52-55, йелдерде 58 жас кйінде алып келеді.Сынытан адамдар ана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтерді жинала беруі жерді нарлыын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний жне баса металдар рттрлі днді даылдар адам организміне сіеді.Жетпісінші жылдара дейін зарядтар салынан штольнялар мен сква-жиналарды тптері мен шыар ауыздары дрыстап бетон апатармен жабылмапты да. Соны салдарынан улы инертті газдар, ауыр металдар, баса да радиациялы заттар жер бетіне жайылан. Мны мамандарды здері де жоа шыармайды. Сына кезінде блініп шыар зиянды ауыр металл изотоптарыны е ауіптілері – «Стронций-90», «Плутоний-238», «Цезий-137», таы басалары. Мселен, стронцийді са микроблшекке айналып, оршаан ортаа зиянсыз кйге енуі шін 56 жыл керек екен. Ал цезийге – 30, плутонийге – 2100 жыл ажет. Бір ана жарылыс ткізуде осындай он мыдаан изотоптар мен осындыларды пайда болатынын ескерсек, барлы сынатан кейінгі жерімізді, ел-жртымызды денсаулыын ойлап крііз.1989 жылы 28 апан кні Алматы теледидарындаы кешкі жаалыты зіп, оны орнына аын, мемлекет айраткері, азастан Жазушылар одаыны бірінші хатшысы Олжас Слейменов Семей ядролы сына полигонын жабу масатында халыты озалыса бірлесуге шаырды. Бл озалысты аты Халыаралы ядролы апата арсы «Невада-Семей» деп аталды. Халыаралы оамды йымдарды орта мддесі адамзатты, оршаан ортаны ядролы сынатан тарып алу еді. Осы жетістікті нтижесінде 1991 жылы 29 тамызда Р Президенті Н.. Назарбаев «Семей ядролы сына полигонын жабу туралы» №409 Жарлыа ол ойды.Сйтіп, аза халы з масатына жетті. Семей полигоны жабыланнан кейін Ресейді, АШ пен Францияны полигондарында ядролы аруды сынауа мораторий жарияланды.1991 жылды 29 тамызында Семей ядролы полигоны жабылып, 1992 жылды мамырында оны базасында Курчатов аласындаы лтты ядролы орталы рылды.