Тоырау жылдарындаы ылым, дебиет жне нер саласындаы жетістіктер мен оларды айшылыты сипатын ашыыз

Трі лтты мдениет, оу мен трбие іс жзінде аударма болды. 70-80 жж. лтты салт-санадан грі кеестік салт-сана кбірек дріптелді. оамды-саяси мірде европоцентризм басым еді. КСРО халытары мен лттарыны дамуындаы орыс мдениетіні рлін асыра баалау етек алды. Бізді тарихымызды бліп алуа болмайтын блігі болып табылатын кшпелілік ркениеті мен шыыс мдениетіні бкіл абаты жауып тасталды, адамдарды тарихи санасын жою процесі жрді. 1917 ж. азан ткерісіне дейінгіні брін мытуа табандылыпен мжбр етілді. Мны керісінше Кеес дуіріні тарихы барынша дріптелді. Ресми органдар мен насихат аза халыны жне Одаты баса халытарыны наыз тарихы тек 1917 жылдан басталады деп жртты сендірді. Шыл интернационалдандыру, лтты мдделерді есепке алмай бюрократты жне кштеп удалау дістерімен бірттас совет халыны алыптасуын шапшадатуа тырысу лт саясатында рескел ааттытар мен елеулі ателіктер жіберуге келіп сотырды. Ал шынайы интернационализм “з” лтыны да жне баса лттарды да лтты мдделерін тсініп, мойындамайынша ммкін емес еді. лтшылды е алдымен лтты мдделерді кемсітуден пайда болады. азастанда тіл саясатында да кемсітушілік орын алды. Орыс тілін республикада азатарды 60%-і мегерсе, аза тілін орыстарды 1%–нен де азы мегерді. аза тілі тек трмысты саламен шектеліп, іс жргізуде, мемлекеттік, дипломатиялы, скери мірде, жоары мектептерде олданылмады. Кітапты 95% орыс тілінде басылды, теледидар хабарларыны 70% эфирге орыс тілінде шыты. Брыны КСРО-даы империялы тіл саясаты е алдымен орыс тілін білмейтін адамдарды леуметтік су ммкіндіктерін шыл тарылта беру масатын кздеді. лт саясатындаы брмалаулар, саяси ахуалды аталдандырылуы, еркін ой-пікір айтуа кіметті тзбеушілігі, сіресе, зиялылар арасында наразылы туызды. Ол трліше крінді. Студенттер, шыармашылы жне ылыми интеллигенция арасында республиканы орыстандыру саясаты айыпталды, аза тіліні жадайына, республиканы егемендік ыны жотыына аладаушылы білдірілді. Партиялы-мемлекеттік рылым ызметіні 70-80-жж. басындаы зекті баыты брыныша лтшылдыа, жершілдікті кріністеріне жне патриархалды рылысты дріптеуге арсы крес болды. згеше ойлауды барлы трі удаланды. мір сріп тран жйені идеологиясы мен жаттанды догмаларына сай келмеген з кзарастарын дебиет пен нер шыармаларында бейнелеген интеллигенцияны кілдері удалауа шырады. Мысалы, аын О.Слейменовты “АзиЯ” деген талантты кітабы осындай асіретке шырады. О.Слейменовты оппоненттері “Молодая гвардия”, “Москва”, “Звезда” жне баса журналдардаы маалаларында кітапты идеологиялы баыты мен масатына кмн келтірді. Ол лтшылды, пантюркистік шыарма жне орыса арсы деп айыпталды. Кеестік билік алымдар арасындаы ой-пікір бостандыына барынша тиым салып отырды. Мысалы, 1976 жылы философия институтыны авторлар жымы даярлаан “Дстрлі аза неріні дниетанымы” деген кітапты басып шыаруа тиым салды. Антрополог О.Исмаловты “азастанны этносты геногеографиясы” деген кітабы идеялы трыдан зиянды деп табылды. Автора методологиялы ате жіберген, ру-тайпалы факторларды бгінгі заманмен байланысты біржаты баяндаан деген айып таылан. Кейінірек бл айыпты брі алынып тасталды.70-80-ші жылдары мдениет саласын ныайтуда біраз жмыстар істелді. Селолы жерлерде 6 мынан астам клубтар мен мдениет сарайлары ызмет крсетті. Оларда 12 мынан астам кркемнерпаздар жымы істеді. Ауыл-село трындарыны трмысына теледидар, радио, баспасз, кино брыныдан кбірек ене бастады. азастанны село зиялыларыны мдени дрежесі сан жне сапа жаынан едуір сумен сипатталды. Орта есеппен бір колхоз бен совхоза 70-ші жылдарды басында 45 жоары жне арнайы орта білімі бар маманнан келді. 1970 жыла арсы теледидар республиканы барлы облыстарына дерлік енді. азастанда теледидарды 15 программалы орталыы жне осынша студиясы, сондай-а теледидар бадарламасын тарататын жне абылдап алып айта тарататын жйелер істеді. 4 республикалы жне 19 облысты бадарламалар арылы радио хабарлары аза, орыс, йыр, корей тілдерінде жргізілді. 1976 жылды аяында 10282 кино ондырысы болып, олар бір жылда 290 миллион кино крерменіне ызмет крсетті. Халы аарту ісі де бірсыпыра ала басты. Мысалы, республиканы жалпы білім беретін 10154 мектебінде 1970 жылы 3 млн. 140,8 мы бала оыса, 1977 жылы 9217 мектепте 3 млн. 266,1 мы бала оыды. Мектепті оу ісіні алдына 70-ші жылдары жаппай орта білім беру міндеті ойылды. 1984 ж. балаларды алты жастан бастап оытуа кшу, ебекпен штастыра оыту шін оу-материалды база жасау, оу бадарламасына жаа пндер осу жніндегі мектеп реформасы басталды. Біра, осымен бірге мектептегі оу ісін дамытуда кемшіліктер де орын алды. Мектептерге партиялы мір кшейе тсті. Оу-трбие процестерін саясаттандыруды стіне жалпы крсеткішті уалау, оу процестерін жасанды жргізу, оушыларды оуа немрайды арауы осылды. лтты мектептерді ысарту тенденциясы кшейіп, орыс мектептеріні саны кбейді. Мектептегі оу ісіні дадарысы экономикадаы, саясат пен идеологиядаы брмалауларды крінісі еді. 1970 жылы азастанда 46 жоары жне 190 арнаулы орта оу орны болып, оларда 416 мынан астам студент білім алды. Студенттер 160 маманды бойынша зірленді. Республиканы техникумдарында жастар 182 маманды бойынша оытылды. 1986 жылы республикада жоары оу орындарыны саны 55-ке, ал арнаулы орта оу орындарыны саны 246-а жетті. Жоары оу орындары мен техникумдарда 550 мыдай студент оыды. Республика халыны рбір 10 мы адамына 160 студенттен келді. ХХ . 70-80 жж. аза дебиеті І. Есенберлинні, .Нршайыовты, М.Маатаевты, Т.Айбергеновты, О. Слейменовты, М.Шахановты, .Мырзалиевті, Ф.Оарсынованы, .Кекілбаевты, О.Бкеевті жне басаларды шыармалары арасында елеулі табыстара жетті. Сазгерлер Ш.алдаяовты, Л.Хамидиді, Н.Тлендиевті, .Еспаевты, І.Жаановты ндері азастанны музыкалы мдениетіні алтын орына кірді. “Ботагз”, ”Аан жлдыз”, “Мені атым ожа”, “ыз Жібек”, “Атаманны аыры”, “Транссібір экспресі”, “Бейбарыс слтан” кинофильмдері республика кино неріні тадаулы туындылары деп бааланды. аза киносыны табыстары кбінше артистер Н.Жантуринні, Ы.Ноайбаевты, А.шімовты, .Боранбаевты, режиссерлар Ш.Аймановты, М.Бегалинні, С.Ходжиковты, А.арсапаевты, Т.Теменовты жне басаларды шыармашылы ызметтерімен байланысты. .ашаубаев негізін салып кеткен н неріндегі игі дстрді Б.Тлегенова, Е.Серкебаев, .Дінішев, Р.Жаманова, Р.Баланова, Р.Рымбаева т.б. жаластырып байыта тсті. 70-80-ші жылдары ылым саласында да біраз табыстара ол жетті. Республика ылым Академиясыны бірсыпыра ылыми зерттеулерін дние жзі таныды. 1976 жылы биолог алым М..Айтхожин генетика мен микробиология саласында Лениндік сыйлыа ие болды. алымдарды зерттеулері отстік Маыстауда жне Орал-Ембі атырабында мнай мен газды ірі кендерін игеруге, Ертіс-араанды каналын салуа, егін шаруашылыында топыра орау жйесін енгізуге кмектесті. Осы жылдары бес томды “аза КСР тарихы”, он томды “аза тіліні тсіндірме сздігі”, он бір томды “азастанны металлогениясы”, тоыз кітаптан тратын “азастанны ст оректілері”, тоыз томды “азастанны сімдіктері” жне диалектикалы логика жнінде бірсыпыра іргелі монографиялар мен зерттеулер жары крді. л-Фарабиді, Ш.Улихановты, Ы.Алтынсаринні мраларыны зерттеліп басылып шыарылуы оамды ылымдаы елеулі оиа болды. Алайда азастан ылымыны табыстарымен бірге оны айшылытары мен шешілмеген ірі проблемалары да болды. Машина жасау, радиоэлектроника, радиотехника, автоматика сияты ылыми-техникалы прогресті аса маызды салалары бойынша ылыми кадрларды даярлау жне ылыми мекемелерді йымдастыру кенже алып келді. Академиялы, жоары оу орындарындаы жне салалы ылымды нашар штастыру кп таырыптылыа, ылыми кштерді шашырап кетуіне, оларды аса маызды баыттарды зерттеуге тиісінше шоырландырылмауына, ылыми жмыстарды бірін-бірі айталауына кеп соты. ылыми зерттеулерді тиімділігі крт тмендеді. Мысалы, 1985 жылы ндіріске енгізілген бір зерттеуді экономикалы тиімділігі 1980 жылмен салыстыранда екі есе тмендеді. Республиканы бірде-бір ылыми мекемесі елде рылан ылыми-ндірістік комплекстерді рамына кіре алмады. Сйтіп, экономикадаы тежеу мен тоырау былыстары оам міріні мдени салаларына да, ылымны дамуына да салынын тигізбей оймады. Мдени салаларды мселелерін жете бааламау, оларды дамуына аржыны “алдыты” принцип бойынша блу республика мдениетіні ке клемде дамуына зіні теріс серін тигізді. Сонымен, тоымірді барлы салаларында: оамды-саяси мірде, идеологияда, мдениетте, адамдар арасындаы арым-атынаста жне т.б. орын алды.

 

 

59.Туелсіздік тсында кне тркі жазуыны жне тркі мдени ескерткіштеріні жан-жаты зерттеле бастауыны мнін ашыызТарихты білу, оны бастау алар кезедеріне ілу, бгінгі кнге ажетін табуа мтылу – барлы халытара тн дстр. аза тілі айыптан пайда болан жо жне ошау жаратылан тіл емес. Оны шыан ата-тегі бар. аза тілі тркі тілі деп аталатын алып бйтеректі аса бір ірі тармаына жатады. VІ-VІІІ асырларда біз бгінде дние жзінде тркілерден тараан ырытан астам лт болса, соларды барлыын бір ана атаумен «тркілер» деп атаан. Сол кезде бабаларымыз Тркі аанатын ран. Тркі этнонимі ытай жылнамаларында 542 жылдан белгілі. Ал тркілерді мемлекеттік дрежеге ктерілуі 552 жылдан басталады. Трік аанаты Солтстік Кавказ бен ара теізді солтстік жаалауына дейін стемдік етті. VІ асырды жартысындаы Трік аанатыны билігі Азияны біраз аймаын амтыды. Трік аанатыны негізгі рамы трік тілдес халытар болды. Оларды ішінде ырыз, оыз, йыр, дулу, йсін т.б. тайпалар болды. аанатты Бумын аан биледі. Одан кейін Істемі аан биледі. аанат бірде лсіреп, бірде кшейіп отыран. Бір кшейген тсы – Елтеріс атанан тлы аанны екі лы жас боландытан, билікті інісі апаан з олына алады. Ол уелде елін, жерін кеейтіп, кшті хан болады, біра кп кешікпей ешкімді елемейтін, арсы келгендерді аяусыз жазалайтын атыгез аана айналады. Соны салдарынан тайпалар бірінен со бірі бл аанаттан блініп, табаштарды ол астына кіріп жатады.апаан бір ктерілістен айтып келе жатанда аза табады. Ел билеу ісі Білге аана алады. Білге аан тркі мемлекетіні кш-уатын ныайтуда кп жмыс атарады. Білге аан былай дейді: «Тркі еліні аты, заты жо болып жоалмасын деп, зімді тірі есіркеп таа отырызды. Таа отыранда, ел-жртты халі лсіз еді, асар асы жо, киер тоны жо, аянышты мшкіл елді ааны болдым. Інім Клтегінмен бірге сзге, іске бекіндік. Хан иеміз ата-бабамыз билік орнатан ел-жртты аты, ссы жойылмасын деп тркі елі шін тнде йытай алмадым, кндіз отыра алмадым, інім Клтегінмен бірге елі шад осылып, ліп-талып арпалысты, жианымызша жиып, елді бірлігі, берекесін от-су ылмады»].лемдегі зге халытар сияты, тркі халытарыны да –зіне тн алыптасу, даму тарихы бар. Ешбір тайпа, халы жне лт тарихсыз болмайтыны белгілі. рбір халы лт болып алыптасу шін талай тарихи кезедерді басынан ткізеді.Тркі тайпалары халы ретінде бізді дуірімізді VІ асырында дние жзіне белгілі бола бастады. Тркі тайпалары туралы нды деректерді, сіресе, Батыс Еуропадаы Византия материалдарынан кбірек кездестіруге болады. Сонымен бірге тркі халытары жніндегі ыруар мліметтерді біз сол тркі тайпаларыны шпес мрасы – здері жасаан жазба нсалар арылы да біле аламыз. Мндай жазба нсалар тркі халытары шін баа жетпес тарихи жне мдени ескерткіш болып табылады.Тркі халытарыны тарихи мралары тарих, мдениет жне тіл трысынан аланда аса нды азына екенін баалай білу, таныту – кезек кттірмейтін негізгі міндеттерді бірі. Біз кне тркі жазба нсаларынан таса ашалан мынадай сздерді кездестіреміз:Бны кр білі! Трк бдн бдн аты йо болу бармыс ерті лтечі ерті. Ічре ашсыз, ташра тонсыз йабызйаблы будунта мен зм аан олуртым. Іл йеме іл болты, йеме болты.Мны кре білі(дер)! Тркі халы аты жо бола бастаан еді. лімші (болан) еді. Іші ассыз, сырты киімсіз нашар халыа мені зім аан (болып) отырдым. Ел еді ел болды, халы енді халы болды.[2,73](Ескерткіштен зінді) «Тркі бектері мен халы, мны естідер! андай сздерім бар болса, соларды мгі таса жаздырдым. Оларды крідер, ыдар».Бл арнау сздер тркі халытарыны кейінгі рпатарына арналан.Мндай таса ашалан ескерткіштер туралы жазылан деректер аз емес.Тркі тілдерін зерттейтін дебиеттерде «Орхон-Енисей жазулары» руника жазуы деп те аталады. Руна – ежелгі гот тайпасыны пия деген сзіінен алынан. йткені бір кездері Орхон, Енисей зендері бойынан табылан таба жазуды ай тілде екені оылмай, кпке дейін пия болып келген.Кне тркі жазу нсалары сонау І Петрді тсынан бері белгілі болса да, оларды ешкім зерттеп, сырын ашпаан.1889 жылы фин алымдары Енисей зені бойынан табылан тастаы белгісіз жазуларды атласын жариялайды. Сол жылы орысты География оамы Моолияа арнайы ылыми экспедиция йымдастырады. Крнекті орыс алымы Н.М.Ядринцев осысапарында Орхон зені бойынан бірнеше жазуы бар бірнеше тасты кездестіреді.1889 жылы крнекті орыс алымы В.В.Радлов Орхон-Енисей зендеріні бойынан табылан таба жазуы бар тастарды зі барып, тексеріп айтады. «Солтстік Моолияда VІІІ асыра атысты жазба ескерткіштерді бар екендігі ылым соншалыты ажет, Орхон зені бассейніндегі ескерткіштерді тереірек зерттеу шін те ажет. Сондытан Императорлы ылым академиясы ылыми экспедиция йымдастыруы ажет деп есептелінеді»[3,96].Осы екі экспедициядан кейін Моолиядан табылан жазуларды атласы жарияланады.Сйтіп, Орхон, Енисей зендері бойынан табылан пия жазулар біртіндеп дние жзі оымыстыларына белгілі бола бастайды.1893 жылы Дания еліні алымы В. Томсен тыш рет ескі тркі (орхон-енисей) жазуларыны оылу кілтін тауып, оны сырын ашуа ммкіндік туызды. «Он пытался самым детальным образом сначала изучить соотношения одних букв с другими. Для В.Томсена при этом выяснилось, что неоторые буквы могут быть в близком соседстве с рядом других букв, другие же нет. Это привело Томсене к мысли о делении букв на два класса по числу звуков переднего ряда. А все это вело мысль к строю тюркских языков. И, наконец, 25 ноября 1893 года ему удалось уже найти полный ключ к своему этих до этого неизвестных надписей с берегов Енисея и Орхона»[8,68].В.В.Радлов бірінші болып, Орхон, Енисей зендері бойынан табылан лкен-лкен ескерткіштерді аудармасын жасап, жртшылыа таныстырды.Даты трколог С.Е.Малов та зіні ылыми ебектеріні кбін осы кне трік жазу нсаларыны сырын ашуа арнады.Орхон Енисей зендері бойынан табылан ескерткіштер – VІ-VІІІ асырлардаы тркі тайпаларыны сол кездегі оамды рылысы, кн крісі, мдениеті мен тілі жнінде мол деректер беретін нды материалдарКне тркі руникалы мдениетіні бізді заманымыза дейін саталып жеткен тас стіндегі жазулармен бірге пайда болан ана емес, сонымен бірге бізді дуірімізді алашы асырларында алыптасан айрыша да бірегей дниетанымды былыс ретінде арастыруа болады.И, жоымызды тгендеп, барымызды толытырып жатан, туелсіз елді кк байраы желбіреп жатан тста 2001 жылы 18 мамырда азастан Республикасы атты туелсіз мемлекетті елордасында аза деген халыты ана емес, бкіл тркі дниесіні тарихында зіндік орнын ойып трып алатын орасан оиа болды. Осы кні тркі заманыны лы ескерткіші – Клтегін жазуыны ылыми кшірмесі, оны зады мрагері, аза еліні жер кіндігіне келіп орнатылды. Сонау Моолия сахарасында жер мен кнге аталып, талай зобаладара кезігіп, енді наыз отанына ш жз жылдан кейін оралып отыран Клтегін баадрді, елін-жерін орай білген аанны лпытасы елімізде оныс тебуі – лы оиа, тариха жасалан кп иястыты жнге салан былыс. Енді кім де болса аза халыны тарихы алыста, сыры тереде жатанын ар, тсінер. Шынында да, кне тркі жазба ескерткішіні леуметтік-тарихи маынасы сол – тркі елі кшбасшыларыны халы пен ата-жрта деген тере сйіспеншілігі зек болатын темірдей ерік-жігері. Елбасы Назарбаев: «Бізді елімізді халытары лы ата-бабаларымызды бден орынды матаныш етуге ыты, ал Бумын, Естемі, Білге аан, Клтегін сынды алашы аандарда есімдері ежелгі ерте заманыны зге лы скери олбасшыларыны жне мемлекет айраткерлеріні есімдерімен бден атар тра алады»,-деп аса рухты, елін, туан жерін сатап алуа тырысан, мемлекет болуа мтылан тлаларды елдік пен ерлік істеріне жоара баа береді.Кне ескерткішті аза халы шін таы бір маызы – ата тркіні бір жармаы ретінде зімізді жазба мдениетіміз сонау VI-VIII асырлардан бастау аландыы біз шін зор матаныш. зім осы таырыпты зерттеу кезінде байааным – ескерткіш тіліндегі сздерді байланысу трлері азіргі аза тіліні задылытарына састыы. Атап айтса, азіргі аза тілінде сздерді байланысу трлеріні бес трі де ескерткіш трінде кездеседі.Демек, тркі ата-бабаларымыз станан жазуды тл жазуымыз деп санап, р трлі тектес халы, р аза тере тсінетіндей дрежеде санаса, мектеп бадарламасынан тбегейлі орын алып, кне мдени ждігерлерін лыылау жмыстары зіліп алмай, одан рі жаласын тапса деген сынысымды білдіруге толы ылымын деп есептеймін.

.61. Туелсіз азастанда халыты ауызша тарих айту дстріні, шежірені, жазбаша тарихнаманы: Мхаммед Хайдар Дулатиді, адырали асым лы Жалайриді аса крнекті ебектеріні маызыны жааша баалануыазатарды зімен зі болып, зін танып болудаы ерекше орын алатын тарихи-мдени мраны сатау мселесі егемендігіналаназастан Республикасы шін мдениет саласыдаы маызды баыттарды бірі болып табылады. Тарихи жад айталанбас мдени дстрлер мен ндылытарды сатау жне оны кбейту трлі ркен рпатарын біріктіретін байланыстырушы жіп болып саналады. Ол мдени мраны е бір маызды рамдас блігіні бірі ретінде ажетті леуметтік функция атарады, лтжандылы сезімін, идеялы-ізгіліктік жне эстетикалы трбиені алыптастыруды, ылымны, білім мен мдениетті даму масаттарына ызмет етеді. азастан Президенті Н..Назарбаевты жолдауында «Мдени мра» бадарламасын одан рі іске асыру ажеттілігі туралы міндет ойылан. Бл бадарламаны іске асырылуы ткенді саралап санаа сідіру арылы бгінгі мдениетті дамытуа, азастандытарды лтты сана-сезімін алыптастыруа ммкіндік туызады. Бадарлама шеберінде нды жаттар мен олжазбаларды ана емес, сонымен атар оларды мражайлы экспонаттарын, мраатты материалдар мен ескерткіштерді тауып, рпатара айтаруа лкен мн берілген. Осы трыда лтты кітапханалы раритеттерді іздеп табу, оларды танып білу, сондай-а баса елдер аумаында жатан кітаптар мен кне олжазбаларды зегттеу жнінде Орталы ру болаша рпа шін ежелгі олжазбаларды, кітаптар мен баса да ндылытарды сатауды амтамасыз етеді. Жоарыда аталан Бадарлама шеберінде л-Фараби, Жсіп Баласын, Мырза Мхаммед Хайдар Дулат, адырали бек Жалаиыр, Хисамуддин мраларын іздеп, табу шін Дели, Сринагар, Каир, Мскеу, азан, Рязан, Ташкент, Дамаск жне баса алалардаы кітапханалар мен мрааттара ылыми-зерттеу экспедицияларын аттандыру арастырылан. Атап айтса, 1999 жылы 22-30 мамырда аза делегациясы Мырза Мхаммед Хайдар Дулатты жерленген жері ндістандаы Кашмир штатыны астанасы Сринагара сапар шегіп, оны «Мазари-и Салатин» (Патшалар зираты) деп аталатын орымыны басына барып, ту етіп айтты. Ол жерді топыраын келіп, азастанны Тараз аласындаы Мырза Мхаммед Хайдар Дулата арнап ашылан ескерткіш тбіне ойды. Мырза Мхамед Хайдар Дулата арнап 1551 жылы орнатылан лыптастан блек 1822 жылы аылшын дрігері У.Моркрофты (1770-1822) бйрыымен ойылан екінші лпытаста парсы тілінде жазылан он сегіз жол жазу бар. Кашмирліктер зирата ыппен арайтындытарын крсете білді. М.М.Хайдар Дулатты парсы тілінде жазан «Тарих-и Рашиди» атты ебегі 1895 жылы Лондонда Д.Россты аудармасымен аылшын тілінде жарияланан. Кейін ол араб жне орыс тілдеріне аударылан. аза тіліне тыш рет 2004 жылы аударылып кітап болып шыты. Сонымен атар М.М.Хайдар Дулатты шаатай тілінде жазан «Жааннама» поэмасы аза тіліне аударылуда. Бл жерде айта кеткен жн, аылшын тілінде Мырза Мхаммед Хайдарды Дулат есіміндегі соы сз «Дулат» деп берілгенмен бгінде азастанда кпшілік оны парсылар детімен «Дулати» деп атап жр. Дл осылай адырали Жалаиырды да азастанда кпшілік адырали Жалаири деп атап келеді. Бабалар аты жндерін осылай ртрлі жолдармен атау кейінгі 100-500 жылдардан кейінгі рпаты шатастыруа з септігін тигізетінін ескерген жн.Осы орайда азастанны Мскеудегі Елшілігіні кмегіне сйеніп, 2005 жылды 16 — 20 азанында Ресейді Рязань облысындаы асымов аласына адырали би Жалаиыр атындаы орды йымдастыруымен йымдастырылан ылыми-зерттеу экспедицияны сапары нтижелі болып, айтулы тарихи оиаа ласанын атап ткіміз келеді. рамында Р Сырты істер министріні кеесшісі Сайлау Батыршалы, Д.онаев атындаы Университет ректоры мірлі опабаев, Р Шыыстану институтыны ылыми ызметкері Маст Шафии бар экспедицияны Р-ны Мскеудегі Елшілігіні бірінші хатшысы ретінде мен алып жрдім. XVI асырда мір сріп, тркі халытарыны, оны ішінде аза халыны сол дуірдегі ата тарихын хата тсіріп, артына шпестей жазба мра алдыран тарихшы, лама бабамыз адырали би осымлы Жалайырды жерленген орнын тауып, анытау, сондай-а архив орларынан оны мір жолдарына атысты деректер мен малматтар іздеп табу экспедицияны басты масаты болды. Бл орайда айта кету ажет, 2001 жылы желтосан айында осы масатпен адырали Жалаиыр орыны бір топ белсенділері асымов аласына барып жергілікті алымдармен, трылыты татар мсылмандармен байланыс рып айтан болатын. Біра, кінішке арай наты деректер таба алмай айтан екен. Бл жолы аталан экспедиция масаттарыны нтижелі іске асуына Рязан облысыны губернаторы Георгий Иванович Шипконы тапсырмасымен Рязан кімет хатшылыыны басшысы Григорий Николаевич Дедиков, Облыс экономикалы даму жне сауда басармасыны бастыы Александр Григорьевич Соловьев жне асымов аласыны басшысы Федор Иванович Проваторов жрдемдесіп, одан баса Рязан облысыны Мдениет жне баралы коммуникациялар басармасыны бастыы Александр Александрович Беляковты, Мдени мра объектілерін сатау орталыыны бастыы Василий Василевич Судаковты, Рязан облысыны Мемлекеттік мраатыны директоры Татьяна Петровна Синельникованы кп кмектері тигендігін атап ткен жн. Сапар барысында экспедиция мшелері Рязанны мемлекеттік мраатындаы жаттарды зерттеп, Шыысхан улеттері жнінде зерттеуші тарих алымдарымен, асымовтаы жергілікті лке тану мражай ызметкерлерімен, кнекз татар асаалдарымен, мешіт имамдарымен кездесіп, схбаттасып, адырали Жалаиыр жнінде, оны жерленген жері туралы мліметтер жинады. Тарих зерттеушілеріні ебектеріндегі деректерге сйене отырып, асымовтаы мсылман орымы (зираты) Шыысхан улетіні ататы рпатарын жерлейтін Сарайшытан (азастан жерінде) кейінгі екінші асиетті орын болып табылатындыына кз жетті. Ол жнінде адырали Жалаиыр мір срген кезеді зерттеп жрген бірден-бір сирек зерттеуші алым, Рязань университетіні тарихшы профессоры Андрей Васильевич Беляков ылыми негізде дйекті апарат берді. Экспедиция мшелері белгілі бір деректерге сйкес адырали Жалаиырды айтанына 400 толатындыын ескере отырып, асымов аласы кімдігіні олдауымен Старопосадтаы Мсылман зиратына адырали Жалаиыр оры аражаты есебінен .Жалаиыра арнап салмаы жарты тонна келетін бозылт тсті а тастан «лпытас» ойды. лпытас бетіне ран Крімнен «Бисмиллахи Ар-Рахмани Ар-Рахим» деген арабша жазылып, одан тменірек араб рпімен жне азаша «адырали би осымлы Жалаири, 1530-1605. лпытасты ойан «адырали Жалаири оры. азастан. 20.10.2005»» деген жазу жазылды. Баралы Апарат ралдарыны апаратына сйенсек 1585 жылы Сібірге И.Мансров бастаан орыс отряды келеді. Бір жыл ткенде Шыма-Тра жаын жерден орыстар Тмен бекінісін салады. 1587 жылы таы бір бекініс – болаша Тобыл алана бастады. Ораз Мхаммед жне адырали би алдау жолымен ттындалынып, Мскеуге жіберіледі. Сол кезенен бастап азатар Тобыл алабына иек артуан бас тарта батайды. Кшім солтстік адырали Жалаиырды «Жами ат-тауарих», яни «Шежірелер жинаы» атты ебегіні тркі жртыны, соны ішінде аза халыны мдени жне рухани тарихында алар орны ерекше. Ататы орыс алымы И.Н.Березин 1854 жылы азанда, Шыыс тарихшылары кітапханасы басылымдары атарында алаш рет жариялап, азаты лы алымы Шоан Улиханов бірінші болып зерттеп, ылыми баасын берген бл йгілі ебек кеес жылдарында татар оымыстылары тарапынан біршама зерттелініп, баспа бетін крген. азастанда ол тпнса кйінде белгілі алым Р.Сыздыованы дайындауымен 1989 жылы «алым» баспасынан жары крді. 1991 жылы «аза университеті» баспасынан Р.Сыздыова мен .ойгелдиевті зірлеуімен тпнса кйінде басылып шыты. 1997 жылы «азастан» баспасы осы нды ебекті алаш рет толы аудармасымен аза жртшлыына сынды. Оан себеп XVI асырдаы аза жазба тілінен бл кнгі аза тіліні арасында едуір айырмашылы бар болатын. Оны стіне .Жалаиырды з олымен 1602 жылы жазан олжазбасы бізді заманымыза жеткен жо. Тек оны екі кшірмесіні бірі (1641-1642 жылдары кшірілген) — Санкт-Петербургте саталынып, екіншісі – азан университетінде (№5028 т.40) саталынан.