Мгілік ел лтты идеясы негізі мен маызы

Еліміз ХХ асырды соы ширегінде ана з билігі з олына тиіп, туелсіз ел атанды. Бгінде уаыт кшімен ілгері адымдап келе жатан туелсіз азастана 25 жыл толалы отыр. Осынау ыса уаытты ішінде еліміз алыс-жаына барынша танылып, айдай лемні алдында мртебесі асатап-а келеді. йткені Еуропа трінен адамзата кшелі ойын, м ксем сзін жеткізіп отыран азастанды кллі лем таниды. Сондытан да еліміз шартарапты аузына аратып, сарабдал саясатын трткл дниеге болмысында бар ксемдігімен, жаратылысында бар парасатымен тірегін таалдырып, айнала-маайын мойындатып, ммкін болан биік белестерді денін баындырды. Солай туелсіз азастан азіргі тада уатты азастана айналып, ШЫ, ЕурАзЭ, АСІШК сияты йымдарды алдындаы белсенділігі артты, ЕЫ, ИЫ, Ш секілді іргелі йымдара траалы етті. Дстрлі дін басшыларыны 3 жыл сайын тетін бас осу, пікір алмасу алаына айналан еліміз бірлік пен ттастыты арашаыраына айналып лгерді. Осындай салиалы саясатты басы-асында зіміз адірлеген лт кшбасшысыны, заман сомдаан Елбасыны орны тым блек, лшеусіз-а десе боландай. Расында Елбасы Н.Назарбаевты туелсіз азастанны тарихындаы ебегі шан-теіз. Оны бкіл болмысы, саналы мыры, талайлы тадыры туан елімізді болашаымен тікелей байланысты. Сол себепті де Елбасымыз «алдымен - экономика, сонан со - саясат» аидатыны арасында кпшілік азастандытарды трмыс жадайын жасартып, елімізді уатты азастана айналдырды. Бгінде сол Елбасымызды бастамашылдыымен 2015 жыл мерейлі оиаларлара толы жыл болып, елімізді жер-жерінде аса рухымыз бен лтты тінімізді айта жаыруына сбелі лес осуа тырысып баудамыз. Алайда анша жерден біз туелсіздік алды десек те, нешеме асырлар бойында ыл браудай оратылан мойынымыздаы боданды амытынан арылмай-а келеміз-ау осы. Бл, тптеп келгенде, жанды баураан басыбайлы психологияны санамызды сансыратан, тадырымызды тлкекке тсірген, жадымызды шайып салан, лтты зегімізді, яни тарихымызды, дебиетімізді, мдениетімізді, нерімізді мым млде згеріске шыратан жадайыны шынайы крінісі, айын мысалы. Біз олай болса, брыы-соы жіберіп алан кемшіліктеріміз бен ателіктерімізден, тіпті жеісті жетістіктеріміз бен зор табыстарымыздан саба алуа, кейінгі рпаа таылымы алабтен неге, мол лгі алдырса жарар еді. Мны зі «аза хандыыны рылуына – 550 жыл» толып отыран салтанатты мерейтойды мн-мнісін мазмндап, таным талысына салумен абысып жататыны аны. Сондытан да біз тарих ойнауында алан ткен бір замана кшінде сапырылысан тарихи оиалардан таылым алып, оны ілгері-кейінді кемшіліктері мен ателіктерін айталамауа, тзетуге тиістіміз. Былайша айтанда, баршамыз осы бір аза еліні, хандыыны, жеріні, тіліні, діліні жне салт-дстріні алай алыптасанын білгеніміз, жадымызда сатаанымыз абзал. Бл туан елімізді алы тарихына деген ыылас-ыждаатын оятып, оны елжанды асыл сезімдері мен отаншылды рухтаы релі таным талысыны алыптасуына лшеусіз лес осады. Тіпті, бадарлы болашаыны жарын болуына септеседі. Немесе зімізді «кейінгі толын» кіші буынны туан тарихымыза деген рметін барынша арттырып, оларды сол тариха жан-тнімен лаш рып, бабаларымызды мгілік асарындай болан мгілік мраты – «Мгілік Елді» іргетасыны алануы болып табылады. Натыра айтанда, аталмыш таырыпты таным талысыны аясында лтты ттастыымызбен оса-абат, зара байланыстыра отырып арастыру – ол «Мгілік Елді Мгілік Мраттарымен» астасып жатары сзсіз. Осы трыдан келгенде біз «Мгілік Елді Мгілік Мраттарын» талыа тскен талайлы тадырды тарихи кзарастан тамыр тартан лтты ттасты идеясымен, тарихи тланы айталанбас р рухымен, оны азаматты мойынсынбауымен, м лтты намысымен, зіндік матанашымен зерделегеніміз жн болма.Асылы кез келген лтты ттастыы оны идеясында жатады. ара тамырлы азаты кні бгінге дейінгі зіндік идеясы – ел болу, ала берді, лтты негіздегі аза елін ру; былайша айтанда, елдік сананы мірге келіп, оны сапырылысан асырлар тоысында жете абыл мірше идеяа айналып, халы мддесіні «Мгілік Елді» руа дйектелген тжырымыны шынайылыында болатын. Осы тста тарихшы М.ойгелдіні мына бір пікірін келтіріп кетуді орынды санаймыз: «лт болып алыптасу жолында тран аза еліні оамды санасында дайы згерістер болып жатты». Расында бл нендей згерістер дегенге келсек, ол елімізді жауды ара ниеті мен алы олынан сатану шін трлі ауыртпалытара арамастан бабаларымызды лтты ю жне кемелдену жолындаы табанды рекеті деуге болады. Таы да сол тарихшы М.ойгелдіні оып отырып, оны «жалпылтты станыма айналан дейтін «аза Елі» идеясы мен «Мгілік Ел» идеяларыны арасында зара сабатасты бар екендігін, ал бл станымдарды н, йсін жне алы сияты этникалы ауымдастытарды оамды мірінен бастау алатынын айтан жн» деген пікіріні нды, м негізсіз еместігіне кз жеткіземіз. Е бастысы, ол тарихшы, мемлекеттік ттастысыз ел болып мір сре алмайтындыымызды назарымыза салады.Еліміз ХХ асырды соы ширегінде ана з билігі з олына тиіп, туелсіз ел атанды. Бгінде уаыт кшімен ілгері адымдап келе жатан туелсіз азастана 25 жыл толалы отыр. Осынау ыса уаытты ішінде еліміз алыс-жаына барынша танылып, айдай лемні алдында мртебесі асатап-а келеді. йткені Еуропа трінен адамзата кшелі ойын, м ксем сзін жеткізіп отыран азастанды кллі лем таниды. Сондытан да еліміз шартарапты аузына аратып, сарабдал саясатын трткл дниеге болмысында бар ксемдігімен, жаратылысында бар парасатымен тірегін таалдырып, айнала-маайын мойындатып, ммкін болан биік белестерді денін баындырды. Солай туелсіз азастан азіргі тада уатты азастана айналып, ШЫ, ЕурАзЭ, АСІШК сияты йымдарды алдындаы белсенділігі артты, ЕЫ, ИЫ, Ш секілді іргелі йымдара траалы етті. Дстрлі дін басшыларыны 3 жыл сайын тетін бас осу, пікір алмасу алаына айналан еліміз бірлік пен ттастыты арашаыраына айналып лгерді. Осындай салиалы саясатты басы-асында зіміз адірлеген лт кшбасшысыны, заман сомдаан Елбасыны орны тым блек, лшеусіз-а десе боландай. Расында Елбасы Н.Назарбаевты туелсіз азастанны тарихындаы ебегі шан-теіз. Оны бкіл болмысы, саналы мыры, талайлы тадыры туан елімізді болашаымен тікелей байланысты. Сол себепті де Елбасымыз «алдымен - экономика, сонан со - саясат» аидатыны арасында кпшілік азастандытарды трмыс жадайын жасартып, елімізді уатты азастана айналдырды. Бгінде сол Елбасымызды бастамашылдыымен 2015 жыл мерейлі оиаларлара толы жыл болып, елімізді жер-жерінде аса рухымыз бен лтты тінімізді айта жаыруына сбелі лес осуа тырысып баудамыз. Алайда анша жерден біз туелсіздік алды десек те, нешеме асырлар бойында ыл браудай оратылан мойынымыздаы боданды амытынан арылмай-а келеміз-ау осы. Бл, тптеп келгенде, жанды баураан басыбайлы психологияны санамызды сансыратан, тадырымызды тлкекке тсірген, жадымызды шайып салан, лтты зегімізді, яни тарихымызды, дебиетімізді, мдениетімізді, нерімізді мым млде згеріске шыратан жадайыны шынайы крінісі, айын мысалы. Біз олай болса, брыы-соы жіберіп алан кемшіліктеріміз бен ателіктерімізден, тіпті жеісті жетістіктеріміз бен зор табыстарымыздан саба алуа, кейінгі рпаа таылымы алабтен неге, мол лгі алдырса жарар еді. Мны зі «аза хандыыны рылуына – 550 жыл» толып отыран салтанатты мерейтойды мн-мнісін мазмндап, таным талысына салумен абысып жататыны аны. Сондытан да біз тарих ойнауында алан ткен бір замана кшінде сапырылысан тарихи оиалардан таылым алып, оны ілгері-кейінді кемшіліктері мен ателіктерін айталамауа, тзетуге тиістіміз. Былайша айтанда, баршамыз осы бір аза еліні, хандыыны, жеріні, тіліні, діліні жне салт-дстріні алай алыптасанын білгеніміз, жадымызда сатаанымыз абзал. Бл туан елімізді алы тарихына деген ыылас-ыждаатын оятып, оны елжанды асыл сезімдері мен отаншылды рухтаы релі таным талысыны алыптасуына лшеусіз лес осады. Тіпті, бадарлы болашаыны жарын болуына септеседі. Немесе зімізді «кейінгі толын» кіші буынны туан тарихымыза деген рметін барынша арттырып, оларды сол тариха жан-тнімен лаш рып, бабаларымызды мгілік асарындай болан мгілік мраты – «Мгілік Елді» іргетасыны алануы болып табылады. Натыра айтанда, аталмыш таырыпты таным талысыны аясында лтты ттастыымызбен оса-абат, зара байланыстыра отырып арастыру – ол «Мгілік Елді Мгілік Мраттарымен» астасып жатары сзсіз. Осы трыдан келгенде біз «Мгілік Елді Мгілік Мраттарын» талыа тскен талайлы тадырды тарихи кзарастан тамыр тартан лтты ттасты идеясымен, тарихи тланы айталанбас р рухымен, оны азаматты мойынсынбауымен, м лтты намысымен, зіндік матанашымен зерделегеніміз жн болма.Асылы кез келген лтты ттастыы оны идеясында жатады. ара тамырлы азаты кні бгінге дейінгі зіндік идеясы – ел болу, ала берді, лтты негіздегі аза елін ру; былайша айтанда, елдік сананы мірге келіп, оны сапырылысан асырлар тоысында жете абыл мірше идеяа айналып, халы мддесіні «Мгілік Елді» руа дйектелген тжырымыны шынайылыында болатын. Осы тста тарихшы М.ойгелдіні мына бір пікірін келтіріп кетуді орынды санаймыз: «лт болып алыптасу жолында тран аза еліні оамды санасында дайы згерістер болып жатты». Расында бл нендей згерістер дегенге келсек, ол елімізді жауды ара ниеті мен алы олынан сатану шін трлі ауыртпалытара арамастан бабаларымызды лтты ю жне кемелдену жолындаы табанды рекеті деуге болады. Таы да сол тарихшы М.ойгелдіні оып отырып, оны «жалпылтты станыма айналан дейтін «аза Елі» идеясы мен «Мгілік Ел» идеяларыны арасында зара сабатасты бар екендігін, ал бл станымдарды н, йсін жне алы сияты этникалы ауымдастытарды оамды мірінен бастау алатынын айтан жн» деген пікіріні нды, м негізсіз еместігіне кз жеткіземіз. Е бастысы, ол тарихшы, мемлекеттік ттастысыз ел болып мір сре алмайтындыымызды назарымыза салады«Мгілік ел» идеясыны маыздылыын Елбасы Н.Назарбаев «азастан жолы - 2050: бір масат, бір мдде, бір болаша» атты жолдауыны негізі етіп алып, бл туралы з сзінде: «Бір жыл брын мен елімізді 2050 жыла дейінгі дамуыны жаа саяси бадарын жария еттім. Басты масат - азастанны е дамыан 30 мемлекетті атарына осылуы. Ол - «Мгілік азастан» жобасы, ел тарихындаы біз ая басатын жаа дуірді кемел келбеті... ткен тарихымыза тазым да, бгінгі баытымыза матаныш та, глденген келешекке сенім де «Мгілік Ел» деген діретті ыма сыйып тр» деген болатын. Халыты бір масата, бір мддеге, бір болашаа ндеген Елбасыны бл жолдауында ел халына лкен жауапкершілік жктелген.Тарихи ндылыымыз болан туелсіздік идеясыны негізінде сол лтты тадыры, лы тлаларды ерен ебегі жатыр. Туелсіздікті бабаларымызды сан асыры арманымен келгенін Елбасымыз рдайым азіргі рпаты есіне салып отырады: «Мгілік Ел» идеясыны бастауы тым тереде жатыр. Осыдан 13 асыр брын Тоныкк абыз «Tркі жртыны мраты - Мгілік Ел» деп сиет алдыран. Бл бізді жалпылтты идеямыз мемлекеттігімізді тамыры сияты кне тарихтан бастау алатынын крсетеді. Ел тадырыны мні азаттытыа ол жеткізіп, туелсіз мемлекеттілікті сатау болса, осы жолда аншама алаш зиялылары туелсіздік шін крес жолын жаластырды. Кешегі кеестік кезеде де асырлара созылан тарихы бар аза елін жоа шыаруа баытталан рекеттерге тойтарыс беріліп, «аза жері» деген ымны саталып алу жолында ерен ебектер атарылды. аза халыны тарихында ндардан бастау алатын «Мгілік ел» идеясын таса ашалан Орхон-Енисей жазбаларынан бастап айда барса крге кезіккен орыт ата мен мір бойы жерйыты іздеп ткен Асан айы бабамыздан кездестіруге болады. Оларды рекеттеріні негізінде де осы мгілік ел болуа мтылан, мгілік елді орнатуа деген штарлы жатты. Асан айы - елді ертеіні жарын, еркіндігі мен баытыны баянды боланын армандап, аза жеріні ткпір-ткпірін аралап, жайлы оныс табуды жолын іздеген данышпан. Оны асааны елді орнытыратын жайлы мекен тауып, елді мгілігін жаырту еді. Оны іздеген жерйыыны мні халы туелсіздік ндылыын лытайтын, ел-жрты бейбіт мір сретін, адамгершілік пен бауырластыты ту етіп, татулыта йысып мір сретін тты онысты табуда болды. азастанды жарын болашаа жетелейтін жастарымыз бабаларымыз асап ткен туелсіздікті туын жыпай, желбірете білуі тиіс. йткені, бабаларымызды лан байта жерін алай ораанын, бостандыты алай асап-адірлегенін білеміз. Жастар сондай текті рпаты рпаы екендіктерін сезініп, осы «туелсіздік», «мгілік ел» ымдарын саналарына сііріп, астерлеуге міндетті.«Мгілік ел» идеясын жзеге асырып, одан рі дамытатын жастар боландытан олар е алдымен білімді, лтты ндылытар мен заманауи игіліктерді з бойына біріктіріп, штастыра білген, з еліні наыз жанашыр азаматтары ретінде алыптасуа талпынуы керек. Мемлекетті осы баытта атарып жатан ізгі жмыстары аз емес, соларды бірі осы - «Мгілік ел» идеясы. Сонымен атар Елбасы Н.Назарбаев «Мгілік ел» идеясын азастан халыны жарын болашаы шін абылдаан те маызды жне тарихи мнге ие жат «Бес институционалды реформаны жзеге асыруа баытталан наты жз адам» атты бадарламаны идеологиялы негізі етіп алды. Мндаы «Біртектілік пен бірлік» реформасында «Мгілік ел» патриотты актісі жобасын зірлеу, азастан халы Ассамблеясыны «лкен ел - лкен отбасы» ке клемді жобасын зірлеу жне жзеге асыру, азаматты біртектілікті ныайтуды «Мені елім» лтты жобасын зірлеу жне жзеге асыру, «Нрлы болаша» лтты жобасын зірлеу жне жзеге асыру, т.б. наты адамдар жзеге асыру кзделді. азастан тадыры шін, ткен ата-бабалар мен болаша рпа алдында е баалы ндылыымыз - егемендігімізді сатап, мратымыза айналан «Мгілік ел» болу идеясын жзеге асыру жолында аянбай ебек ете білейік!

 

Меншіктен айыруа жне кштеп жымдастыруа арсы халы наразылыы мен ктерілістер – лт-азатты озалыстар жаласы екендігін длелдеіз

ХХ асырды 30—жылдар басында ткерген сол бір нубет ашаршылыты жасаан, жаппай жымдастыру идеологиясыны негізін салушы, сонымен атар азастандаы «Кіші азан» ткерісіні негіздеушісі, Сталинні ртопаы — Ф. Голощекин болатын. Голощекинні келе сала ола алан ісі — жаппай кеестендіру жйесін енгізіп, аза халыны асырлар бойы алыптасан дстрлі шаруашылыын згертуге баытталан идеясы. Кштеп жымдастыру тсілдері асты, ет дайындау науанын кп млшерде орындау ажеттігіне арамастан, аза кшпелі мір салтын отырышыа айналдыру стратегиясы 1929 жылдан бастап оныстандыру басармасыны зірлеген шаралары негізінде жзеге асырыла бастады. Ауылшаруашылы німдерін кштеп дайындау жоспарына аза оамы кеестендіру саясатына мойынсна оймады, себебі асырлар бойы алыптасан кшпелі халыты лтты дстрлі шаруашылыы жаа тапты жйені жылдам абылдауа дайын емес еді. Большевиктік партияны жргізген жымдастыру саясаты салдарынан аза жеріні кптеген аудандарында ашты жайлады. Ашыан шаруаларды басым блігі туан жерін тастап алалара шоырланды, шекара асып баса елдерге оныс аудара бастады. 1930–1933 жылдардаы жаппай кеестендіру саясаты жергілікті халыты наразылыын тудырып, алашы бастамасы кшпен жымдастыру ашты пен халыты дере кшуіне келіп соты. аза халыны дере кшу клемі туралы азаты белгілі лы тласы Трар Рысловты И. Сталинге, В. Молотова жазан (1933 ж. 9 наурыз) хатында: «...онысын тастап, азастанмен кршілес лкелерге кшкен азатарды мекен—жайларынан келіп тскен, шамамен алынан соы деректерге араанда: азір Орта Еділде — 40 мы, ырызстанда — 100 мы, Батыс Сібірде — 50 мы, араалпастанда — 20 мы, Орта Азияда — 30 мы аза бар. онысынан ауандар алма жеріне, Тжікстана, Солтстік лкеге жне баса да осы сияты шалай жерлерге де кшіп кетті. Байлар бастаан бір ауым Батыс ытайа ауды... Бл азатарды кші оны емес, басы ауан жаа кетуі.» — деген мліметтерді крсетеді [1, 262 б.] Сонымен атар, ашты кесірінен елде р трлі жпалы аурулар етек жайып, лім—жітім саны лая тсті. Шаруаларды наразылыы халыты басым блігін ктеріліске итермеледі. азастандаы ОГПУ саяси пия бліміні 1931 жылды 1—желтосанындаы мліметтеріне назар аударса, 1929–1931 жылдар аралыында халы наразылытары аса белсенді крініс берген кезе екен. Ресми деректерге сйенсек, осы жылдары «азастанда 372 рет шаруаларды баралы бас ктерулеріге, 80 мыа жуы адам атысты» [1, 239 б.]. «Жылдара шаанда оларды 54—і 1929 жылы, 241—і 1930 жылы, 77—сі 1931 жылы орын алды. Ктерілісшілер санын есепке алуы бойынша 1929 жылы азастанда ктерілісшілерді 31 тобы рекет етіп, олара 351 адам атысса, 1930 жылы 85 топ, 1925 адам, ал 1931 жылы 80 топ, 3192 адам. Яни крсетілген мерзімде ктерілісшілерді барлыы 196 тобы бас ктеріп, олара 5468 адам атысан»

Тоталитарлы жйе рсауына арсы болан ашы бас ктерулерді бірі — Шбартау шаруаларыны 1931 жылы кктемінде болан лт азатты сипаттаы озалысы. 1933 жылы 31атар РКФСР кіметі траасыны орынбасары Трар Рыслов азастанны жаадан таайындалан басшысы Л. Мирзояна жазан хатында Шбартау ауданын негізінен азатар ана тратын 70 ауданны атарына жатызып, егіншілікті жетіспеушілігінен кйзеліс басталып, 1931 жылдан бастап, жаппай наразылы басталанын атап крсеткен еді [1, 241б.]. Халыты мндай ауыр хлге душар болуыны басты себебі, 1928 жылдан бергі ет салыыны кбейіп кетуінен болды. Мселен, Шбартау ауданы орталытаы нерксіпті аудандарды ет німдерімен жабдытайтын жне Семей ет комбинатына мал німдерін ткізетін басты мал шаруашылыы аудандарыны бірі болан еді. Оны стіне, 1930 жылды басынан ке рістеген ауатты шаруалара арсы кеес кіметіні жаулы саясаты оларды шаруашылытарын тгелдей дерлік кйретіп лгерді. Ктеріліс 1931 жылы наурыз айыны алашы жартысында басталды жне оан (ОГПУ—ді ресми мліметтері бойынша) 600—ге тарта адам атысты [1, 241 б.]. Аудан басшылары ашан орталытарында шаруаларды мекемелерді жаппай тонаушылыы басталды.

 

Алаш зиялыларына арсы уын-сргін – аза лтын рухсыздандыруды жне мгрттендіруді бастауы екендігін негіздеіз

Алашорда айраткері Ахмет Байтрсыновты 1919 жылы жары крген «Революция жне ырыздар» деп аталатын йгілі мааласында наты айтыландай, «азаа апан революциясы аншалыты тсiнiктi болса, азан революциясы соншалыты тсiнiксiз болды» [1, 238 б] жне кеестiк билiктi кйреуiне дейiн сол тсiнiксiз кйiнде алды. Олай дейтініміз, 1917 жылы апан революциясынан кейін билікке мтылан большевиктер, у-бастан ара халыты алдап-арбау, еріксіз кштеу дістері арылы жмысшы мен шаруа одаына негізделген оам ру масатын кздегені айын. азан революциясыны азаа тсініксіз болуын, Ахмет Байтрсынов «аза оамында капитализмні, соан сйкес тапты жіктелуді жотыымен» [1, 239 б], ал Міржаып Дулатов «аза - ырызды капиталист, буржуй, жмыскер деп блуге болмайды. Бізде Еуропа халытарындай зауыт, фабрика жо, бізде миллионер, жатып-ішep жо. Бізді халы а сйек, ара сйек, бай, жмыскер, жерлі, жерсіздерге блінген емес. алы аза - ырызды тіpшілігі, шаруасы - мал бау. аза жері брыннан да жеке адамны eншіcіне блінген еместігімен» тсіндіреді

аза даласындаы мал басыны ысаруы аздай, ауа-райыны олайсыздыы мен індетті таралуы «жыылан стіне ждыры» болды. Міне, осы кріністегі тарих сахнасына 1920 жылдары лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Жсіпбек Аймауытов, Мстафа Шоай, Мхтар уезов, ал 1930 жылдары шыр ойлы, ткір тілді Трар Рыслов, Смал Сдуаасов, Ораз Исаев, Нымет Нрмаов, Слтанбек ожанов, Жалау Мыбаев жне т.б. азаты «лтшыл» кілдері шыты. Соылары «мемлекеттік туелсіздік, жер жне кезінде алаш зиялылары кн тртібіне ойан оамды-саяси мселелерді басты талабы етіп, лт - азатты озалысы одан рі рши тсті. Елде тоталитарлы жйе біржола орнааннан кейінгі уаытта енді ол жаа саяси жадайа байланысты шетелдік эмиграция кшімен жргізілді. Мстафа Шоайлыны ызметі, оны басшылыымен Берлинде 10 жыл бойы (1929-39) шыып тран «Яш Тркістан» журналындаы материалдар соны айаы [10]. Жалпы Мстафа Шоай 20 жылды эмиграциялы ызметінде елдегі жадайа атысты материалдарды егжей-тегжейлі арастырып, талдап отыраны белгілі. Оны аламы ашаршылы таырыбын айналып тпеген. Бл жнінде мынадай мліметтерге назар аударалы: 1918-22 жылдардаы «Новый мир» журналында жарияланан «аза жеріндегі ашаршылы» деген мааланы авторы – шынайы Ахмет Байтрсынов емес. Оны мааласын советтік цензураны 99 пайыза згертіп жібергені аарылып тр. йткені, А. Байтрсынов ешашан айын фактілерге арама-айшы келмейді» - деп аятаан з мааласын Мстафа Шоай [11]. 1932-33 жылдары лы Даланы шарпыан ашаршылы туралы, оны себептері мен салдары, экономикалы жне демографиялы зардаптары туралы Трар Рыслов, Ораз Исаев, абит Мсiрепов, Манср атаулин, Мташ Дулеталиев, Емберген Алтынбеков, адыр уанышев жне т.б. аза зиялылары Мскеу (И.В. Сталин) мен ызылордаа (Ф.И. Голощекин) ресми хаттар жібергені белгілі. Бл тпнсалы деректер тарихымыза «Сталинге хат», «Бесеудi хаты» деген атаулармен енді. Келесі айтпаымыз, саясат пен шыармашылыты атар алып жрген аза зиялыларыны мраларындаы ашаршылы таырыбы болма. Соны ішінде Алаш айраткерлері Скен Сейфуллинні «ызыл ат» поэмасын, Ілияс Жансгіровті «Кмпеске», «Жт-жеті аайынды» ледерін атауа болады. Скен Сейфуллинні «ызыл ат» поэмасы туралы Трсынбек Ккiшевті мліметтері мынадай: «1936 жылы 10 атарда Минск аласында КСРО Жазушылар одаыны пленумы болды. Ойламаан жерден Скен мыты соыа жыылды. Бкiл аза даласын жыландай жалмаан ашты пен ауыртпалыты, ескi крайкомны айрансыздыын аза дебиетiнде жападан-жалыз жырлаан «ызыл ат» поэмасы Скендi «плеге» алдырды. «...троцкизмге жаын саяси ателіктерге жол берді» деп, Скендi Троцкиймен бауырластырып ойды, ... бл сол кез шiн айырлы сааттан емес-тiн...» [12]. Ілияс Жансгіровті «Жт –жеті аайынды» леіндегі мына бір шуматар «Кнiне аза мыдап лiп жатыр, Тымы саат сайын кемiп жатыр. з баласын зi йiтiп, сираын жеп, Кр азабын тiрiдей крiп жатыр» - жан тршігерлік жолдар адамны сйегін айыстырады [13]. алай десек те, кркем дебиеттегі тарихты ащы шындыы, осылай. «айран елім – азаым, алы жртым» деп, Абай айтпашы талай жттан, талай соыстан аман алан аза, 1920-30 жылдардаы кеестік тоталитаризм жйесіндегі ашаршылы нубетін ктере алмай алды... Оны экономикалы жне демографиялы зардаптары бгінге дейін жойылан жо. «Нубет» жылдарыны ащы сабатарын мытпай, ашаршылы рбандарына тазым ету – р азаты борышы. Тіпті, жылына бір рет еске алу кнінде бір минут нсіздік жариялау «таиямыза таршылы етпес» еді.