Жаа заман дуіріндегі лтты идея, лтты мемлекеттікті алыптасу эволюциясы

Ол бірнеше асыр бойы отаршылды пен тоталитаризмні ыпалымен мдени деградация мен трансформацияа шыраан лтты мдениетті айта ркендету, мемлекеттік дегейде лтты идеяны негізін райтын тбегейлі ндылытарды айтару, осы уаыта дейін тыйым салынып келген халыты тарихи ткенін толыымен, жан-жаты зерттеулер арылы алпына келтіру жне асырлар бойы алыптасан аза халыны асыл азынасы – мдени-рухани мол мраны игеру сияты міндеттерді шешуді жктейді. Сонымен атар, туелсіздік алан жылдардан кейін елімізді алдындаы зекті мселелерді бірі – жаа заман талабына жауап бере алатын мемлекетті лтты идеясын жасау мселесімен атар, азіргі модернизациялану жадайында оам міріндегі лтты идеяны алатын орнын анытап, рухани жетілу, адамгершілікті дамыту, идеологиялы біріктіру ызметтерін кеейту ммкіндіктерін іздестіру ажеттілігі туды. азастанды кплтты оамны азіргі лтты даму сатысындаы зіне тн ерекшеліктерді бірі – ртрлі ндылытар негізінде алыптасан сан-алуан леуметтік-мдени рылымдарды атар мір сруі жне оларды райсысына сйкес оамды сана мен мінез-лы лгісіні пайда болуы деп айтса болады. Сонымен атар, брыы концепциялар айта аралып, тарихта мытылан немесе тоталитарлы кезеде тыйым салынан былыстарды айта жаырту рдісі байалуда. Осылайша, азіргі оамды мірді реформалануы мен демократиялануы жадайында, азастан Республикасы мен ТМД-да болып жатан тбегейлі згерістер тсында лтты идеяны алыптастыру – тарихи ажеттілік, рі уаыт талабы болып табылады. Жоарыда айтыландардан кретініміз, халыа орта баыт-бадар беретін лтты идеяны алыптастыру кплтты оамды біріктіруді маызды шарты болып табылады. Себебі, з дамуыны белгілі бір шарытау шыына жетіп, дамуды тбегейлі жаа сатысына ктерілуді орасан зор масаты жолындаы оам мен мемлекетті саяси, леуметтік, экономикалы, мдени, рухани жне баса барлы кштерін біріктіру міндеті туындаан кезде кез келген ел зіні лтты идеясын алыптастыруа деген ажеттілікті сезінеді. лтты идеяны табиатын тсіну шін, алдымен «идея» мен «лт» тсініктеріні ылыми анытамаларына тоталуымыз ажет. Бл мселеде азастанны зиялы ауым кілдеріні пікірлері келесідей баыттара блінеді: – кеестік заманда мыт болан дстрлі мдени ндылытарды айта жаырту жне ныайту; – батыс ндылытарын енгізу; – батыс ндылытар жйесі мен дстрлі сананы араласуы. Сонымен атар, елімізде анарлым ке интеграцияны білдіретін «еуразияшылды» идеясы да кеінен талыланды. Сондай-а, оамны идеялы шоырлануына септігін тигізетін леуметтік-экономикалы сипаттаы «азастан – 2030» стратегиясы, «лемні бсекеге абілетті 50 еліні санатына ену», «Зияткерлік лт алыптастыру» идеялары да соы кездері ресми билік тарапынан да, бейресми йымдар тарапынан да ызу пікірталастар тудырып отыр. лтты идея, ел Президенті Назарбаевты пікірінше, оамны дамуына арай туындайды. Осыан орай «азастан-2030» Стратегиясы бізді осы заманы лтты идеямызды негізі бола алады дей келе, лтты идеяны мынадай басты тырларын анытайды: бірінші тыры – ел бірлігі; екінші тыры – экономиканы бсекеге абілеттілігі; шінші тыры – интеллектуалды жасампаз оам; тртінші тыры – ркениетті мемлекет. Бізді ойымызша, азастанны лтты идеясы кплтты мемлекетімізді азаматтары мен алыс жне жаын шет елдердегі андастарымызды жрегіне жететін, жарын болашаа жетелейтін бадар, рухани дегейде райсысына демеу болатын асиетке ие кшбасшы ой-тжырым болуы керек. азаи рухы биік лтты идеяны алыптасуында тарих пен мдениет, леуметтік тжірибелерді маызы зор. азаты лтты ндылытарын жаырту бгінгі мемлекеттен зіні ішкі жне сырты саясатын лтты сипатта жргізуді талап етеді. Бл дегеніміз жаа жаанды демократиялы ндылытардан бас тартпай, осы жаашылдыты алыптастыруда азаты дстрлі ндылытарын жаырта отырып, лтты ора сйену. орыта келгенде, азастанды оам зіні ерекшеліктеріне арай, гуманизм, патриотизм, тзімділік, адамгершілік, лтаралы сыйласты пен ашытыты станымдарын ала ояды. Бл ндылытар азастандаы барлы лттар мен этностарды біріктіретін лтты идеяа негіз бола алады.
Жетпіс жылдан астам уаыт жріп ткен тарихи жолымыз крсетіп бергендей, ХХ асырды басында аза халыны мддесі жне аза оамы алдында тран е зекті мселе – лтты тедік жне саяси бостанды шін крескен лихан Бкейханов пен оны серіктері туелсіз дербес мемлекет ру жолын тадай отырып, бл баытта ателескен жо еді. лтты анау мен лтты тесіздік болан жерде езілген елдерді табии талаптары мен мддесін орайтын саяси институттарына сраныс та алыптаспа. Ал, осы негізде пайда болан мемлекетті саналы трде жалпы лтты-мраттара ол жеткізуді кздейтін шараларды іске асыруы да табии нрсе. здеріні саяси еркіндігін алан елдерді брінде де осылай болан. Осы трыдан аланда, рине, Алашорданы мірге келуі, аза лтты зиялыларыны жаа заман талабына сай алыптасуы тарихи ажеттіліктен туан болатын.
Патшалы билік пен жаа алыптаса бастаан лт зиялылары арасындаы егес, аза оамындаы ресми билікке арсы тран саяси оппозицияны алыптасуымен аяталды. Сондай-а олар лтты мемлекеттік дербестік жне туелсіздік идеясын жаа сапада айтадан ктерді. лтты саяси элита тарихындаы бл кезені, яни ХХ асырды алашы ширегіні тарихи ерекшілігі: саясат сахнасына лт тадырын, заман аымын уаыт сранысына лайы теориялы дрежеде орыта алан, сондай-а онымен шектелмей лт мірін жаа талапа сай мазмнда айта руа ынталы да жігерлі саяи кшті келуімен сипатталды.
Халымызды з еркіндігі шін крес жолында мгі лмейтін тере із алдыран айраткерлерді бірі – лихан Нрмхамедлы Бкейханов. «Алашты лиханы» атанан ол бкіл аза еліні саяси айраткері ретінде де жне осы крес жолындаы лтты зиялыларды кш бастаушысы да бола білді. . Бкейханов пен оны серіктері мір срген дуірде аза оамы алдында тран е зекті мселе – лтты тедік жне саяси бостанды еді. Алайда аза еліні асырлар бойы мыдаан асыл азаматтары басын тіккен биік арманы – лтты мемлекеттікті алпына келтіру ісі Алаш озалысы, Алашорда кіметімен жне кейіннен жаппай атылып-асылып кеткен лтты зиялыларымыз бен оны кшбасшысы . Бкейхановтармен бірге тарих ойнауында, тоталитарлы ктемдік пен империялы зомбылыты шаына кміліп ала берді.
Бгінгі туелсіздік таы атан, з билігі з олындаы аза елі шін е бірінші мселе тл тарихымыз бен туана ана тілімізді жаырта отырып, лтты идеологияны алыптастыру болма. Ол шін, лбетте, аза еліні туелсіздігі шін крескен аза лтты саяси элитасыны, соны ішінде ХХ асыр басындаы зиялылалырымызды жне оларды ксемі болан лихан Бкейхановты мірі мен оамды-саяси жне ылыми-аартушылы ызметін танып білу, олардан лгі-неге алу бгінгі кнні басты талаптары болма. Сол трыдан аланда, бізді диплом жмысымызды таырыбына айналып отыран аза зиялыларыны кшбасшысы лихан Бкейханова атысты мселе бгінгі отанды тарихнамадаы зекті де маызды таырыптарды бірі рі бірегейі болып табылатындыы ешбір кмн тудырмайды.
Таырыпты зерттелу дегейі. Кеес кіметі жылдарындаы тарихи-партиялы тарихнамада бл мселелерге байланысты ебектер партия андай идеологиялы жне саяси аидаларды басшылыа алды, соан икемделініп жазылды. Соларды алашысы “Жизнь национальностей” апталыыны 1920 жылы арашаны 25-дегі санында С. Сейфулинні “Манап Шамиль” деген бркеншек атпен “аза интеллигенциясы туралы” атты мааласы [1]. Автор 1905 жылдан бастап, сіресе 1912 жылдан кейінгі кезеде, аза зиялыларыны арасында лтты тедік пен азатты идеялары таратыла бастаанын айта келіп, жас аза интеллигенциясыны дем беруші басшылары . Бкейханов, А. Байтрсынов жне М. Дулатов боландыын айтады. Біра та з тадырын, сан ырлы оамды жне шыармашылы ызметін социализм мен коммунизм идеяларымен тыыз байланыстыран С. Сейфуллин бл мааласында лтты зиялылар ран Алаш партиясы мен Алашорда озалысын, буржуазиялы-демократиялы баыттаы зиялыларды жалпы аланда аза халыны масат-мддесіне жат былыс еді деген тжырым жасайды.

12. азатарды ытайа,Ауаныстана жне т.б. айматара жаппай иммиграциясыны себептері мен салдарын талдаыз Бгінгі тарихымызда лі де жмбаын ішіне бгіп жатан «атада» таырыптарды бірі –сан мыдаан азаты 1929-1932 жылдара ытайа асып кетуі.Тарихшыларды назары сіресе аталан жылдары анша азаты ытай асып кеткеніне ауып отыр.Мны басты 2 трлі себебі бар:Біріншіден,осы жылдары азатар шет елдерге негізінен ытай арылы кеткен,ал Орта Азия жері арылы Ауаныстана жне Ирана кеткен азатар кп емес,бірнеше мы ожалы ана.Сондытан ытай арылы шет елге кеткен азатарды санын шамамен болса да анытау осы жылдары анша азаты жат жерлік боланын білу жне осы негізде аза диаспорасыны крделі тарихи тадырындаы кейбір «жмбатарды» жою деген сз,екіншіден ытай арылы шет ел асан азатарды санын шашамен болса да ылыми негізде анытамайынша , осы жылдары аштан лген азатар санын білу иын.Мысалы,шетел тарихшысы РобертКонквест азастанны шекаралы аудандарынан аталан жылдары Батыс ытайа 200 мы аза кшіп кетті десе,мскеулік зерттеушілер Ю.А.Поляков,И.Н.Киселев 1930-1932 жылдары шет елге кеткен азатар саны 1,3 млн адама жеткізеді.Ал енді зімізді азастанды зерттеушілер 500 мы адам дейді.Ал Ауаныстана жне Ирана оныс аударандар саны домограф М.Ттімовты айтуынша Ауаныстана 35 мы,Ирана 16 мы, Тркияа 30 мы аза кшкен дейді.Бл кейінгі он жылдытардаы сіп-нуді нтижесі.Оны стіне Ауаныстандаы ,Ирандаы жне Тркиядаы босын азатарды кпшілігі онда ытай жері арылы барандар.орыта келгенде,ытайа,Ауаныстана,Ирана кшіп кеткен азатар саны жалпы аланда е кп дегенде 100 мыа жуы.Блардан баса бірнеше мы аза шекарадан терде лген жне «контрабандит» деген жаламен ттындалан.з азаматтарын туан Отанынан бездірген сталиндік міршіл-кімшіл социалистік айта руларды аза деген халыа жасаан ауыр ылмысыны айылы нтижесі міне,осыдай. Моолияны батыс блігінде тратын азатарды негізгі тобын аба керейлер рады. Абатарды басым кпшілігі бл елге XIX асырды 60—70-жылдары ытайдан келген болатын. Оларды бастап келгендер ожамжар, Самырхан слтандар мен Кбеш Айтбайлы, Жылышы, Атайлы сияты рубасылары еді.оныс аударып келуді негізгі себептері ытайдаы 1850—1864 жылдары тайпиндерді (шаруаларды) жне 1862-1878 жылдары днгендерді ктеріліс жасауы болды. Ктерілісті негізгі себебі жер тапшылыына байланысты еді. ытай кіметі бл мселені шешу шін «жаа жерлерді игеру» саясатына кшті, Шыжанда жер иеленуші днгендер мен ытайлар аптап кетті. Мны зі ондаы азатара иын тиді. Малдарына жайылым алмаан азатар Моолияа оныс аударуа мжбр болды.Олар жаа онысында да мал шаруашылыымен айналысты. Біра жала алып пайдаланан жайылымдары шін монолдара аы тлеп трды. XX асырды бас кезінде Моолиядаы азатарды жалпы саны 12 мыа жуытады. Моолиядаы белгілі аза азаматтары Кбеш батыр (1802—1888), Жуанан би, Сугірбай би, Тілеубай молда жне басалар болды. Ауанстандаы азатаразатар Ауанстанда XIX асырды 40-жылдарыда пайда болды. Ондаы азатарды алашы тобын Кенесары хан мен Наурызбай батырды жасатары раан еді. Кенесары асымлы бастаан лт-азатты ктеріліс жеіліске шырааннан кейін, аза сарбаздарыны біратары патша кіметі жазалаушы отрядыны уын-сргінінен тылу шін Ауанстана асып кетті. Кейінірек олара патша кіметіні отаршылды баясатына наразы азатарды тобы барып осылды. Сйтіп XX асырды бас кезінде Ауанстандаы азатарды саны 2 мындай болды.Сонымен, XVIII-XX асырларды бас кезінде шекаралас крші мемлекеттерді аумаында аза халыны едуір блігі трды. Рас, оларды біратар блігі ол жерлерді ежелден бері мекендейтін. Ал енді біратары уын-сргін (катаклизм) кезінде оныс аударуа мжбр болан еді

Ресейдегі Апан буржуазиялы – демократиялы революциясы жне оны азастана ыпалыны ерекшелігін крсетііз

Ресей империясыны барлы саяси жйесіне тн дадарысты салдары болып табылатын 1917 жылы Апан революциясыны нтижесінде патша кіметі латылды. Ол Ресей халытарыны, оны алдыы атарлы кштеріні патша билігіне, крепостниктік рылыса жне отарлы езгіге арсы кп жылды кресіні жеісімен аяталды. 1917 жылы 28 апанда М.В.Родзянконы басшылыымен Мемлекеттік Думаны комитеті рылып, мемлекеттік жне оамды тртіпті алпына келтіруді з олына аланын млімдеді. 2 наурыз кні Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті мен Петроград Кеесіні арасындаы келісім бойынша Уаытша кімет рылды. Патшалы билікті латан Апан революциясын аза оамы зор уанышпен арсы алды. “аза” газеті 9 наурыздаы санында: "…Киіз туырлыты азаты о жаынан ай, сол жаынан кн туды, жасылы, уаныш тек ана орыстікі емес, отаны Руссия болан жртты бріне тегіс жасылы, бріне тегіс уаныш" - деп жар салды. Апан революциясы алы бараны саяси ытарын кеінен пайдалануына ммкіндік жасады, оларды саяси креске ашы араласуын амтамасыз етті. Елдегі оамды мірде саяси партияларды ролі орасан сті. Революция патшалы цензураны жойды. Жртшылы сз жне жиналыс бостандыын кеінен пайдаланды. Апан ткерісіні азатар шін аншалыты маызды боланын А.Байтрсынов: “Алашы революцияны азатар тура тсініп, уанышпен арсы алса, ол, біріншіден, бл революцияны оларды патша кіметіні анауы мен зорлыынан таруында жне, екіншіден, оларды зімізді басарса деген ескі мітіні ныая тскенінде еді”, - деп тсіндіреді. Халыты Уаытша кіметке барынша олдау крсетуіне оны 1916 жылы 25 маусым жарлыыны кшін жойып, енді братаналарды ара жмыса алуды тотатуын, ал 7 наурызда 1916 жылы ктеріліске атысушылара амнистия жариялау сияты шаралары да ыпал етті. Бл жнінде М.Дулатов: “Сары скер” арсылы ылан елдерге лек-легімен аттанып, аза-ырыз даласын ызыл ана бояуа кірісіп еді. Он айа жетпей патша кіметі ламаса, Ресейдегі лы ткеріс болмаса, не болар еді”, - деп жазды.1917 жылы Апан революциясынан кейін азастанны оамды-саяси мірінде белсенділікті айтарлытай арта тсуіне облысты, уездік аза комитеттері лкен сер етті. Бірнеше съездер ткізілді.Съездер лт азаттыын, жер мселесін, діни, мдени, оамды-саяси, леуметтік-экономикалы жне баса да проблемаларды шешу жолындаы крестегі аза оамыны алы топтарыны стратегиялы міндеттерін белгілеуге мтылуымен атар, оларды осы масаттара жетудегі тактикалы баыттарын жасау жолында здеріні одатастары мен арсыластарын да ашы крсетуге тырысты. Облысты съездерді ішінде Торай съезі клемі мен абылданан шешімдері бойынша айрыша ерекшеленді. Съезд жмыстарына .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, А.алменов, М.Шоаев, М.Жмабаев жне баса да сол кезедегі жас аза ойшылдары шешуші ыпал жасады. Соны арасында съезд шешімдерінде "Алаш" озалысыны бадарламалы талаптары з крінісін тапты.