Ф.И.Голощекинні «Кіші азан» идеясы жне оны атерлі мазмнын талдаыз

+Кіші азан саясаты 1925-1933 жылдар арасында аза лкелік партия комитетіні 1-хатшысы ызметіне Голощекин келуімен социализмні брмалануы кшейе тсті, Айматы ксемшілдік идеясын станды, аза ауылы азан лебін сезінген жо, сондытан Кіші азан ткерісін жасау ажет деген идеясын насихаттады, Бл баыт елде елеулі арсылыа шырады, Сол жадайда Голощекин Сталинге хат жолдап, елдегі жадайды жасап берді, Сталин жауап ретінде Голощекинге сіз жасаан жоспарыыз бірден-бір дрыс саясат деп ойлаймын деген жауап алды, Бл Голощекин шін з идеясын жзеге асыруа ммкіндік туды, Кіші азан идеясыны негізгі баыты 2 топа блінді, 1 Елдегі нерксіп саласын са жне орташа дегейге баыттап, дамыту, 2 Елді шикізат аймаына айналдыру, Ірі саяси кайраткер жне экономист Смал Сдуаасов Кіші азан баытына арсы шыып, з идеясын сынды 1 нерксіпті шикізат кзіне жаындату, 2 азастанды ірі нерксіп еліне айналдыру, Индустрияландыру жолдары туралы пікірсайыс барысында кереар кзарастар алыптасты, - Тйеден социализмге ту ммкін емес, далада фабрикалар мен зауыттар салу шамадан тыс нрсе, лтты зіндік ерекшелікті жояды, азатар отар болып келді жне солай болып алады - деп кйінішпен жазады Садуаасов, азатандыру ндірісті ымбаттатып жібереді, азатармен нерксіп-аржы жоспарын орындау ммкін емес, Жергілікті мамандарды индустрияландыруды жзеге асыру кезіндегі сыныстары ескерілмеді, Голощекин, рамысов бларды - Сдуаасов пен Мыбаев жне сыбайластары жергілікті лтшылды крініс деп баалады, Кейбір экономистерді ндіргіш кштерді даму дегейне, ебек орыны дрежесіне сйкес келетін индустрияландыру арыны туралы шаыруларын лы державалы шовинизм крінісі деп есептедіазастана Ф. И. Голощекинні лкелік партия комитетіні бірінші хатшысы болып келуі аза халына адам айтысыз баытсызды келді. Голощекин міршіл-кімшіл басару жйесіне ара сйеп, небір смды амал-айла, зымиянды діс олдану арылы аза зиялыларын бір-біріне айдап салды, "халы жауы" деп жала жауып, мындаан аза азаматтарыны анын ткті. Голощекинні тікелей басшылыымен 1929 жылы - 31, 1930 жылы - 82, 1931 жылы - 80 жалан "контрреволюциялы йымдар" ашылып, бл йымдарды мшесі болды дегенжаламен он мыа тарта азаты бетке шыар азаматтары амауа алынды.Сйтіп, тарихшы алымдарды соы жылдардаы зерттеулері крсеткендей, аза халы аса ауыр шыына шырады. Ашаршылытан жне онымен байланысты туан эпидемияларды салдарынан, сондай-а лім-жітімні кп болуы, халыты баса республикалара, ытайа, Ирана, Монолияа т.б. елдерге ауа кшуі нтижесінде азастан бірнеше миллиондаан адамдарынан айырылды. азастанда жіберілген орны толмас ателіктер менбрмалаушылытарды Мскеудегі орталы аппарат жергілікті басару органдары айыпты деп, барлы блені солара жапты. 1933 жылды басында Ф. И. Голощекин орнынан алынып, лкелік партия комитетіні бірінші хатшысы болып Л. И. Мирзоян сайланды. Осы жылды кктемінен бастап енді жіберілген кателіктерді жне республикада алыптасан ауыр жадайды тзету басталды. сіресе, кштеп жымдастыру мен аза кшпелі шаруашылытарын еріксіз отырышыландыру мселелеріне айырыша назар аударылды. Іске асырылан шараларды нтижесінде тек 1934 жылы мал саны 16,4 пайыза сті. Біра, мндай алашы ол жеткен табыстар орасан бліншілікке шыраан республика міріні оамды жне экономикалы негіздерін алпына келтіре алмады. лы Отан соысына дейін азастаннан тыс ауа кшкен жз мыдаан азатар айтып оралмады, лкеде ырылан малды орны толмады. 1941 жылды басында оларды барлы саны 16 млн. баса ана жетті. Ал азаэтносыны брыны санын калпына келтіру тек лы Отан соысынан кейінгі жылдары болан кшті демографиялык судін арасында, яни 40 жылдан кейін ана іске асты.азастан тарихыны таылымдары шін,брыны КСРО-да жргізіліп келген лт саясатын зерттеп, ой елегінен ткізуді принципті маызы бар. Егербгін тада кеестік заман біржолата ткенге айналды, біз оны жеткілікті дрежеде жасы білеміз деп ойласа — атты ателесер едік. Бізді тарихи тсініктеріміз, сіресе жаппай сан дегейіндегі тсініктеріміз объективті емес, зік-зік екенін, кптеген трпайы социологиялы сзгілерден ткізілгенін мойындауымыз керек.. Міне осыдан барып тжырымдаудаы шарылытар—«атадатара» тек ана ара бояу жаудан бастап, таяудаы ткенді мінсіз етіп крсетуге дейін орын алды. Осыны екеуі де жаарып жатан оам шін бірдей ауіпті, йткені адамдарды наразылыын туызаннан баса ештее де бермей, оларды парасатты шешімдер абылдауына бгет жасап, неше трлі саяси жалдаптыты негізіне айналады. Оны стіне демократиялы институттарды енгізуді зі жадайды здігінен тзеп, лтаралы атынастар проблемаларын шешеді деп есептеу ате болар еді.Брыны жйені басты тарихи ааттыы неде? оны себебі,тоталитарлы мемлекетті аясына, оны стіне пролетарлыинтернационализм туы астына бтіндей халытарды кшпен кшірілуінде жатыр. Ал іс жзінде бл лтты сана-сезімні серіппесін ширытыруа кеп соты. оам капиталистік немесе социалистік даму жолын тадап алса да,лтты сана-сезімді орау институттарын ныай-тып, дамытпайынша мемлекеттік рылысты сзсіз кй-рейтінін тарих таы бір крсетіп берді.азастанны кп этносшылыы факторы лт проблематикасына дайы назар аударып отыруды талап етеді, йткені елде тынышты пен лтаралы татулыты сатау осыан туелді. Республикада лттарды згеше талап-тілектерін зерттеу, нсіліне, лтына арамастан азаматтарды ытары мен бостандытарыны тедігіне кепілдік беретін, азаматтарды алалуды кез-келген пошымына тиым салатын конституциялы нормаларды амтамасыз ету жнінде траты жмыс жргізіледі.Осы заманы лт саясатын жргізе отырып, мемлекет азастан халыны этносты рамын жне оны жасаталу процесін ескеріп отырады, ол процесстіпті де мамыражай болмааны жне белгілі.Сараптылар берген баа бойынша революцияа дейінгі кезендегі шаруалар отарлауы кзінде азастана Ресейден, Украинадан, Белоруссиядан 1 миллион 150 мы адам кшіріліп келді. жымдастыру кзінде КСРО-ны кіндік аудандарынан азастана кулак деп танылан 250 мы шаруа жер аударылды.Соыс алдындаы жылдарда елді ткпір-ткпіріне, негізінен европалы блігінен нерксіптік рылыс салуа деп 1 миллион 200мы адам кшірілді. Екінші жаынан аланда, сталиндік ылмысты коллективтендіруді смды салдарынан бір жарым миллиона таяу азатар аза тапты. 1930-32жылдары 1,3 миллион аза КСРО-дан шет елдерге млдем кшіп кетті. азастан халытары шін жаппай жазалау саясатыны асіретті сипатын крсететін екі деректі келтірейік. 1930 жылы республикада 5 миллион 873 мы адам тратын — бл осында кшірілгендерді жалпы санымен бірдей дерлік. Ал1933 жыла арай халыты саны 2 миллион 493 мы адам ана болды.Халытарды кштеп кшіруді салдарынан республика халы 1 миллион 500 мы адама кбейді. Соыс кзінде азастана 350 мы адам кшірілді. Тыа 1,5 миллион адам келді, ал жабы скери объектілер мны стіне 150 мы адамды абылдады. Осыны брі баса ведомстволарды жмыс кшін «йымдастырып жинауын» жне бізді республикаа з бетімен кшіп келгендерді есептемегенні зінде.Соны нтижесінде асырды басынан бері ана азастана 5 миллион 600мы адам кшіріліп ондырылды, соны ішінде жер аударыландар мен кшірілгендерді есептемегенде, 3,5 миллион адам соы 40—50 жылды ішінде келді.Сонымен бір мезгілде сталиндік ылмысты жымдастыруды смды салдарынан 2,5 миллиондай аза опат болды. 1930-1932 жылдары 1,3 миллион аза КСРО шегінен біржола кшіп кетті. Жазалаушы саясатты азастан халытары шін алапат сипаты боланын крсететін екі цифрді келтіруге болады: 1930 жылы республикада 5 млн. 873 мы адам тратын. Сол жылдары азастана соншама адам кшірілді. Біра 1933 жыла арай онда халы саны небары 2млн.493 мы адам болды.

20.Кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруалары ожалытарын кшпен отырышылыа кшіруді зардаптарын талдыыз.
Кшпелілер мен жартылай кшпелілерді отырышылыа сталиндік кштеп кшіру саясаты аза этносыны тіршілік ету жйесін мытап бзды.Кеес кіметі кшпелі жне жартылай кшпелі аза ожалытарын жаппай отырышылыа кшіріп, брын болмаан леуметтік тжірибеге жол берді. Мны бірден-бір себебі асты мселесін крделендірген гипердинамикалы индустриалды даму жоспары болды. ндірісте істейтін миллиондаан жмысшылар мен ызметкерлерді тамапен амтамасыз ету міндеті трды. Ал азастанда астыты аудандарды лайту мселесі егін егуге олайлы жерлерді жайылыма пайдаланып отыран кшпелі шаруашылыпен арама-айшы келді. Міне, осы кезде кшпелі жне жартылай кшпелі аза ожалытарын жаппай отырышылыа кшіру жзеге асырылды жне ол жымдастырумен атар жрді. Отырышылыа кшетін азатарды ймен амтамасыз ету мселесі те ажет жне бірінші тран міндет деп санамады. Керісінше оларды з киіз йлерін пайдалануа болады деп есептеді. Большевиктер жргізген кштеп жымдастыру мен солаай отырышыландыру саясаты аза ауылына лкен соы болды. сіресе, мал шаруашылыы атты кйзеліске шырады. жымдастыру мен отырышыландыру кезінде дстрлі мал шаруашылыыны ерекшелігі есепке алынбай, тгел ауымдастырылан мал шыына шырады. Сонымен атар, малды кп блігі кіметті ет салыын орындауа жмсалды. О. Исаев азастан лкелік комитетіні YІ Пленумында 1929 жылы азастанда 40 млн. бас мал боланын, содан 1933 жылы 4 млн. ана мал аланын мойындауа мжбр болды. жымдастыру саясатыны зардаптары аза халыны басына лкен апат келді. Кшпен жымдастырылан жне материалды жаынан те лсіз шаруашылытар кйзеліске шырап, нтижесінде 1932-33 жылдары халы аштыа шырады. Аштытан лген адамдарды жинап, кмуге ммкіндік болмаан. Аштыты салдарынан адам етін жеу фактілері де те кп болан. Аштыа шыраан азатар босын болып, елден шет айматара дере кшті. азастаннан шет айматара кеткен аза босындарыны ауыр да жанкешті трмысы туралы да деректер жеткілікті. Зерттеушілер 1930-1932 жылдары шетелге кеткен азатар санын, айтып келгендерді шыарып тастаанда 1,3 млн. адама жеткізеді. азатарды аштытан ырылуы жне шет айматара дере кшуі нтижесінде халы саны крт азайды, яни демографиялы апата келді. Мысалы, 1937 жылды басында халы шаруашылыы есебіні бастыы М. Саматовты Л. Мирзояна берген мліметі бойынша 1930 жылды 1 маусымы мен 1933 жылды 1 маусымы аралыында халы саны 2 есеге кеміген. аза халыны ауыр жадайын ызыл крест жне ызыл жарты ай оамыны баяндама хаттарынан жне Ресейді басшы мемлекет айраткері ретінде жергілікті жерлерден Мскеуге келіп тсіп жатан баса да мліметтерден хабардар болан Т. Рыслов, кп кешікпей-а Сталинге хат жазады. Аштыа байланысты жоары партия мен кімет басшыларына жазылан хаттар атарын О. Исаевті жне “Бесеуді хаты” толытырады. Ауыл шаруашылыын кштеп жымдастыруды осындай зардаптары сталиндік басшылыты біраз сескендірді. 1932 ж. 17 ыркйекте “Ауыл шаруашылыы туралы” аулы абылданып, азастан мал шаруашылыындаы “кемшіліктерді тзеу” баыты белгіленеді. Алайда аулы лкелік комитетті жргізген саясатын айыптамады, тіпті, ол аулыда ашты туралы бір сз жо. аулы егіншілік аудандарында жеке меншікте 2-3 бас сиыр, 10-20 бас ой, ал мал шаруашылыы аудандарында 100 бас ой, 8-10 бас ірі ара, 3-5 тйе, 8-10 жылыа дейін стауа рсат берді. азастанда 624 ферма таратылды. Жойылан товарлы фермалардан 216370 бас мал колхозшыларды зіндік шаруашылытарына пайдалануа берілді. Колхоздар мен совхоздардан 680 мы бас мал шаруаларды жеке меншігіне сатылды. Екінші бесжылды жоспарды орындау кезінде, яни 1933-37 жылдары Кеес кіметі ауыл шаруашылыында жымдастыруды аятау, ауыл шаруашылыын айта ру, колхоздарды йымды-шаруашылы жаынан ныайту міндеттерін белгіледі. Бл шараларды жзеге асыру шін большевиктік партия республика ауыл шаруашылыын саяси ныайту ажет деп, колхоздар жанынан саяси блімдер рды. 1935 жылы кімет колхоздара жерді мгі пайдалануа берді. Осы жылы ТОЗ-дардан ауылшаруашылы артельдеріне кшіру басталды да, 1937 жылы бл процесс толы аяталды. 1939 жылы 8 шілдеде БК(б)П Орталы комитеті “Колхоздарда оамды малды дамыту шаралары туралы” аулы абылдайды. Сонымен, Кеес кіметіні ауыл шаруашылыын социалистік жолмен айта ру жолында жргізген шаралары тиімді нтиже бермеді. Керісінше, бл реформалар шаруаларды ебекке деген ынтасын жойды. Соан арамай большевиктер ауыл шаруашылыын социалистік жолмен ала арай дамыту масатында ыли ртрлі жаа шаралар жргізіп отырды.

30. Барлы саладаы «кеестік цензураны» кшеюіні адамдар санасына тигізген кері серлерін талдап крсетіізКеестік оамда билік мддесіні алтысыз жзеге асуын адаалаан цензура органы Главлитті нсауларыны дерек ретінде берер малматтары те кп. Себебі, баспа ісіне адаалау жргізген Главлит (дебиет пен баспа ісі жніндегі Жоары Басарма – авт.) атты мекеме – зі рылан алашы кннен бастап, ата тртіпке баына отырып, партияны шешімдеріне орай, арнайы бйрытармен, циркулярлармен, кімдермен, нсауларды тікелей басшылаа алып жмыс жасаан мемлекеттік мекеме болан. Алайда бл мекеме тек баспа ісін ана емес, сонымен атар оамды сананы алыптастыруда сер ететін мдениет ошатары: театр, кино, музыка мен атар телерадио мен почта саласында да ата идеологиялы адаалау жргізген.Цензорлар з ызметтерінде – мемлекеттік пия болып саналатын мліметтер тізімі белгіленген «А» жне «Б», «В» сынды литерлермен, арнайы циркулярлармен, сонымен атар мемлекеттік жне скери пияны сатауа баытталан арнайы тізімдермен, сондай-а, екінші дниежзілік соыс кезеінде, елде орын алан соыс жадайына байланысты осы тізімдерге осымша енгізілген толытырулар негізінде – саяси-идеологиялы адаалауды жзеге асырып отыран. Бл жаттар негізінен партия шешімдеріне орай Главлитті арнайы нсаулары негізінде жргізілген.Главлит бекіткен мндай нсау алаш рет «те пия» белгісімен – 1925 жылы жарияланан «КСРО-ны саяси-экономикалы мддесін сатау масатында жне скери пия болып табылатын апараттарды тізімі» болып табылады. Алашы текст 16 беттен, 96-баптан тран. Аталан тізімнен блек тиым салынан таырыптар атауы крсетілген циркулярлар шыарылып отыран. Ал КСРО-ны «мір сруіні» соы жылдарында цензорлар жмыс істеген жаттарды саны 213 бапа жетіп, оларды рбіреуі 5-6, тіптен, 12 бапты раан 1926 жылды 24 суірінде Халы комиссарлар кеесі «Мазмны жаынан мемлекеттік пия болып саналатын апарттарды арнайы орау тізіміне сай, бкіл апараттарды ш топа бліп арастыран: скери сипаттаы, экономикалы сипаттаы жне баса сипаттаы. Жне пиялыты ш санаты белгіленген: «те пия», «пия», «жариялауа тыйым салынан». Ал 1926 жылды маусымында Біріккен Мемлекеттік Саяси басарма жанындаы арнайы блім «те пия, пия жне жариялауа тыйым салынан мселелер жніндегі тізімді» басып шыаран. Бл тізімні мазмны Халы Комиссарлар Кеесіні 24-суірдегі тізімін жете толытырып, пия апараттарды: скери сипатта, аржы-экономикалы сипатта, саяси (оны ішінде партиялы та) жне жалпы сипатта , – деп 4-ке бліп арастырады. Сондай-а скери, экономикалы жне т.б. сипаттаы апараттар трі оамда орын алып отыран згерістерге орай арнайы мемлекеттік пия болып табылатын тізімдер атарына осылып немесе алынып отыран . Сонымен бірге, «КСР мддесіне орай саяси жне экономикалы (ішкі жне сырты) жне мемлекеттік пияларды сатау жніндегі тізімдерді» уаыт талабына сай жаартып, толытырып отыруда: Главлит, Ішкі істер халы комиссариаты, Жмысшы-шаруа ызыл скеріні Бас Штабы, Мемлекеттік жоспарлау мекемелеріні кілдерінен рылан комиссия жргізіп, оны КСРО ХКК бекітетін болан . Алайда 30-жылдарды ортасына дейін, жоарыда аталан тізімді жасау ісі тікелей Главлитті міндеті болан . Сонымен атар цензор арауынан ткен кез-келген баспа німі, тіптен, Главлит басшыларыны нсаулары, бйрытары, т.б. жаттарына да, оларды маызын крсететін арнайы мр белгілері ойылып отыран Негізінен кеестік кезеде «те пия», «пия» деген пиялы белгілерімен атар, «ызметтік олданыса арналан» деген таы бір пиялы белгісі болан. Бл белгімен шыарылан барлы баспа німдеріні пиялыы «жариялауа тыйым салынан» деген белгімен те болан еді. Мндай баспа німдері арнайы пия мліметтерді басатын баспаханаларда басылып, олар цензура мекемелеріні адаалауынан босатылан Осындай арнайы белгілермен белгіленген бйрытар мен нсаулар Орталы Главлиттен азглавлитке, ал азглавиттен айматы Обллиттер мен Райлиттерге жіберіліп, нтижесінде «ЛИТО-лар» алдын-ала жне кейіннен жзеге асырылатын адаалау арылы мемлекеттік идеологияа «кері сер» ететін ой-пікірлерден оамды «тазарту ісін» атаранынан байаймыз.