Азастанны сырты саяси атынастар саласындаы басым баыттары

рине, тарихи рдістер шектелген бір ана аума шеберін амтымайды. Тарихи даму сатыларында елімізді аймаында аза хандыына дейінгі кезеде-а, зіндік ерекшеліктері алыптасан 20–а жуы мемлекеттік рылымдар болан. Яни, аза лты мен оны мемлекеттілігіні кеістік те, этникалы та негіздері зара сабатасан бірнеше кезедерді амтыды.XV асырды басында Маыт биі Едігені тсында Алтын Орда біршама айта кшейгенімен, 1419 жылы Едігені айтыс болуымен, Бату лысы млде лдырады. Алтын Орданы орнында Мскеу княздыы, ырым, азан, Ноай, Астрахань, збек лысы секілді кіші хандытар пайда болды. А Орда мен Кк Орда (кшпелі збектер) Алтын Орданы йыстырушы лыстар боландытан, бл лыстарды аанаттан блініп туелсіздікке ол жеткізді дегеннен грі, империялы уатынан айырылып алды деп орытынды жасаан лдеайда дрыс секілді.XV асырды басында Маыт биі Едігені тсында Алтын Орда біршама айта кшейгенімен, 1419 жылы Едігені айтыс болуымен, Бату лысы млде лдырады. Алтын Орданы орнында Мскеу княздыы, ырым, азан, Ноай, Астрахань, збек лысы секілді кіші хандытар пайда болды. А Орда мен Кк Орда (кшпелі збектер) Алтын Орданы йыстырушы лыстар боландытан, бл лыстарды аанаттан блініп туелсіздікке ол жеткізді дегеннен грі, империялы уатынан айырылып алды деп орытынды жасаан лдеайда дрыс секілді.йткені, Алтын Орда империясын Жошыны екі лы Бату мен Орда Ежен рпатары ран болатын. Жошы рпатарыны зара алауыздыынан империя лсірегеннен со, брын Алтын Ордаа туелді болып келген Орыс князьдытары жне т.б. иеліктер дербестікке ол жеткізді. Осыдан со империя рушы Орда Ежен мен Шайбан рпатары з лыстарыны атынан саяси озалыстар жасай бастады. Нтижесінде Дешті-ыпшата 1428 жылы білхайыр хан кшпелі збек мемлекетіні негізін салып, ыры жыл бойы билік рды. ХІІІ-ХV . Шыыс хан шапыншылыынан кейінгі мемлекеттілікті лтты мазмнды белгілері алыптаса бастаан орта асырлы кезеі болды.азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев зіні «Тарих толынында» атты кітабында «аза хандыы – Орталы Азиядаы тыш лтты мемлекет боландыында жатыр. Оны здерінен брын ткендер немесе тарихи бабалар емес, азіргі тркі халы рды» - деп жазады [1.211 б.]. аза хандыыны алыптасуы, е алдымен аза хандыыны рылуы азастан жеріндегі мемлекеттілікті жне саяси дамуларды зады орытындысы болып саналадыазастан мемлекеті туелсіздігі мен егемендігін алан жылдардан бастап, Президентті «Біз лтты тарихи санасын алыптастыру жмысын жаластыра беруіміз керек» - деген салиалы саясатымен дстрлі мемлекеттілікті айта жаырту мселесі артып келеді. асырлар бойы отаршылды саясатты салдарынан лтты ндылытарымызды жоалтып барып, тоыраан азастан мемлекеті айта жаарып, Президентті Мгі Ел ру туралы идеясын басшылыа алып, азіргі заман кш бастаушылары атарында. «Туелсіздік тадырды азатара тартан сыйы емес, зіні ежелгі жерінде илы кезеді бастан кешу арылы ол жеткен з мемлекеттілігін руа деген зады ыы, бл даусыз жне саяси фактіге ешкім кмн келтірмеуі тиіс» деген Елбасыны пайымын баршамыз мн беріп, маызын тере тсінуге тиіспіз. Жер бетіндегі рбір лт шін туелсіз ел болу - лы арман. Дние жзінде 6 мыа жуы лттар мен лыстар бар болса, соларды ішінде 200-дейі ана туелсіз мемлекет болып табылады. азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаев: «Егер біз мемлекет болымыз келсе, зімізді мемлекетімізді за уаыта мезеп рымыз келсе, онда халы руханиятыны бастауларын тсінгеніміз жн. Тарих сабатарын дайы, рпатан рпаа игере беру керек екеніне мені сенімім кміл», – деп тжырымдады.

Азастанны лемдік ауымдастытаы орнын сипаттаыз.

Лихан Бкейхан – ХХ асыр басындаы аза халыны кшбасшысы жне оны 150 жылды мерейтойыны атап тілуі.

.лихан Бкейхан 1870 жылы наурызды 5 брыны Семей облысы, араралы уезі, Тоырауын болысыны 7-ші ауылында туан. Бл азіргі араанды облысыны Атоай ауданындаы брыны аратал кешарыны жеріне арасты,1992 жылы Атоай ауданды кеесті шешімімен .Н. Бкейханов есімі берілді.лихан Орта жз ханы Бкейді рпаы. Ата тегі: Бкей - Батыр - Мырзатай - Нрмхамед - лихан. Жасынан зерек, алыр скен лиханды кесі араралыа алып барып, жергілікті молданы олына оуа береді. Біра ол молданы олынан оуды канаат ттпай, аладаы ш сыныпты бастауыш мектепке ауысады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жылдары араралы аласындаы аза балаларына арналан мектепте оиды. 1886-1890 жылдар аралыында Омбыдаы техникалы училищеде оып, оны "техник" мамандыы бойынша бітіріп шыты. 1890-1894 жылдар аралыында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялы институтыны экономика факультетінде оыды. Мнда ол студенттік ызу пікірталастара атысып, XX асырды босаасын аттаалы тран Ресейді андай жолмен дамуы тиімді болатындыы туралы айшылыты пікірлер атыысына ку болды, з ойын да шыдай тсті. Ата тегі Шыыс ханны лкен лы Жошыдан тарайтын тре тымы. Ары атасы ататы Слтан Бара. азаты соы хандарыны бірі Бкей осы Слтан Бараты баласы. Бкейден Батыр, одан Мырзатай, одан лиханны кесі Нрмхамед. лиханды кесі тоыз жасында араралыа апарып, жергілікті молданы олына оуа береді. Біра зерделі бала молдадан оыандардан грі осындаы мектепте оып жргендерді сауаттылыын аарып, аладаы ш класты бастауыш мектепке з еркімен ауысып алады.Оуын бітіріп, Омбыа ораланда . Бкейханов Ресей империясыны аза даласына жргізген отаршылды саясатына деген зіндік кзарасы алыптасан, марксизмні экономикалы аидаларымен аруланан, саяси астыртын кресті трлері мен дістерін йреніп, білген, крес тартыстан біршама тжірибесі бар саяси крескер болатын. Ол Омбыа келісімен аланы саяси леуметтік, оамды жмысына белсене араласады.«Народная свобода» (Халы бостандыы) партиясыны атарына тіп, зі аза зиялылары мен саяси белсенділеріні арасында осы партияны шаын тобын йымдастырады. лиханны саяси кзарасыны пісіп, жетілуіне, кейін белгілі саяси, оам, мемлекет айраткері рі аза лт азатты озалысыны йымдастырушысы жне ксемі ретінде танылуына, саяси крескер ретінде шыдалуына Омбыдаы кндері ерекше ыпал етеді.1905 жылдан бастап Ресей конституциялы-демократиялы партиясыны (кадеттер) мшесі, оны аза блімшесін ру масатында Оралда, Семейде жиындар ткізген. араралыда патша кіметіні отаршылды саясатына арсы ткен озалыса атысып, араралы петициясын йымдастырушыларды бірі болан.1905 жылы лихан Бкейханов Семей облысы азатарыны атынан 1-ші Мемлекеттік думаа депутат болып сайланды. Біра ол 1-ші Мемлекеттік дума жмысына атыса алмады. йткені .Н. Бкейханов з жмысын бастаан кезде Дала лкесі генерал-губернаторыны негізсіз жарлыымен, сотты тергеуінсіз, 3 ай Павлодар абатысында отырды. Ал абатыдан шыып Санкт-Петербора жеткенде, Дума патшаны кімімен таратылып, оны біраз мшелері наразылы актісін абылдау шін сол кездегі Финляндияны Выборг аласына жріп кеткен еді. .Н. Бкейханов да соларды артынан аттанып Выборг ндеуіне ол ойды. Сол шін жазаа тартылып, Санкт-Петербор сот палатасыны ттенше мжілісіні шешімімен 3 айа Семей трмесіне жабылды.1906 жылы Омбыдан шыатын кадеттік «Голос степи», «Омич» жне «Иртыш» газеттерінде, 1908 жылы Санкт-Петерборда жары крген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» гзеттерінде редакторлы ызмет атарды.1909-17 жж. «Дон егіншілік банкі» блімшесінде жмыс істеді. 1911-14 жылдары «аза» газетін йымдастыруда жне оны жалпы лтты дегейге ктерілуіне зор ебек сіірді. Ол Апан ткерісінен лкен міт ктеді. Біра ол міті аталмайды. Уаытша кімет, оны ішінде зі мшесі болып жрген кадет партиясыны ксемдері азаа аутономия беруге арсы болады. Оны стіне олармен жер мселесі жнінде де ымыраа келе алмайды да, ол бл партиядан шыып, азатан сайланан тоыз кілді бастап барып, Томск аласында Сібір аутономистеріні рылтайына атысады. Осында болаша Сібір республикасыны рамында аза аутономиясы рылма болады.рылтайдан оралысымен лихан аза тарихындаы тыш саяси йым Алаш партиясын йымдастыруа кіріседі. Артынша, 1917 ж. желтосанында бкіл азатарды рылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, . Бкейханов сол алашы аза республикасыны тыш траасы (президенті) болып сайланады.. Бкейхановты уын-сргін кезеінен 2 жыл алдындаы мен ату жазасыны кніндегісі.1919 жылы большевиктер кіметіні брыны алашордашылара жасаан кешірімнен кейін . Бкейханов алан мірін ылыми зерттеушілікке арнады.Біра, лтты намыстан жрдай, жалан интернационалист, жадаай белсенділерді крсетуімен ол 1926 жылы екі рет ттындалып, трме азабын тартты. лихан Бкейханов Мскеуге жер аударылады, зор беделінен орыан большевиктер кіметі оны азастана жолатпады. Онда он жыл й амауында отыран лиханды 1937 жылы тамызында айыра ттындап, бір айдан кейін жалан жаламен 67 жасында Мскеуде ату жазасына кеседі.1989 жылы мамырды 14 КСРО Жоары сотыны аулысы бойынша рекетінде ылмыс рамы жо боландытан, аталды.Алаш ксемдері Кеестерге арсы кресте билікті жергілікті органдарымен байланыс орнатуа тырысты, ал олар .Н. Бкейхановты лтты идеясына млде салынды танытты. Алашорда кіметі Омбыдан да, Уездерден де олдау таппады. II Бкілаза съезіні шешімдері мен Алаш бадарламасыны жобасы лтты автономияны рылуын арастыра отырып, шын мнінде конфедерациялы демократиялы республика идеясынан келіп шыты. Большевиктік емес барлы саяси партияларды баыт-бадарына келетін болса, кейбіреулеріфедерацияны ажеттігін стірттен ана мойындаса да, іс жзінде унитарлы мемлекетті жатастары болып ала берді.Екіншіден, желтосан съезі автономия туралы шешім абылдай отырып, мемлекеттік кйреуіне, тоырауа ттастай бетімен кетушілікке (анархия) алып келген елдегі жадайа берілген саяси бааны басшылыа алды. Большевизм осы анархиямен теестірілді. Большевиктер билігін латып, кадет-серлер кіметін орнату агвардияшыларды есебі бойынша олар анархия мен бліншілікке тотау салады, соан сйкес автономия идеясы ажет емес деп есептеді. шіншіден, облысты жне уездік орталытара алашордалы басару органдарын ру туралы жеделхаттарын жібере отырып, .Н. Бкейханов пен оны жатастары здеріні олданып отыран шараларыны уаытша сипат алатынын крсетті. Тртіншіден, жеделхаттарда билікті лтты органдары «жергілікті земстволы алалы зін-зі басару ісіне араласпайды»,. з ызметін тек азатар арасында ана жзеге асырады делінді. Елде бір орталытан баскарылатын билік органы болмады. Амола мен Семей облыстарында Сібір кіметімен атар Сібір аза скеріні билік аппараты да ызмет етті. Оралда Орал аза скери билігі мен Алашорда кіметі орнады. Жадай былайша рбіді: Задылы пен билік ала мен поселкелерде бір трлі, станицаларда екінші трлі, ауылдарда шінші трлі рекет етті. лт кілдері аралас елді мекендерде, ондайлар аз болмайтын, адамдарды андай да болсын бір билікке баынудан бас тартан кездері жиі болып трды, олар зімізді кіметіміз бар дегенді ала тартты.Елдегі бл бей-берекетсіздікті ретке келтіруге жне билік жргізу ауымын шектеуге кш салан Омбы облысты аза комитеті атынан Абылайханов пен Сдуаасов 1918 жылы 29 маусымда ол ойып, облысты комиссариата (Сібір кіметіні органы. — авт.) жіберген хатында былай деп атап крсетеді: «Кейбір станидалы жне поселкелік басармалар, сондай-а шаруаларды болыс селолы комитеттері ырыздарды (азатарды) жекелеген шаымдары бойынша уездік жне облысты аза комитеттеріні келісімінсіз ауылдара арулы отрядтар жібереді.Бл рекет дрыс емес жне мндай келенсіз кріністер бл билік басында тран ырыз (аза) органдарыны беделін тсіреді деп есептей отырып, облысты комитет комиссариаттан алдаы уаытта мндай шара олданбауды, олдану ажет болан жадайда, ол туралы уездік немесе облысты аза комитетіне дер кезінде хабарлауды срайды.азатарды скери аппаратынан да станицалы жне поселкелік басармаларда осындай оиалара жол бермеуін тінеді».

 

 

24. Мдениетте солаай жне біржаты большевиктік тжырымдаманы стемдік алуын крсетіізКеес кіметіні лкедегі ртрлі айыптау науаны жаппай саясиуын-сргінге ласты. уын-сргінді йымдастыру кезеі 1920жылдарды аяы мен 1930 жылдарды ортасы болды. Большевиктерді Алаш зиялыларына арсы саяси уынды бастауыны негізгі себебінетоталса, ол мынандай жадайа байланысты болды. Большевиктер ірібайларды тркілеуге байланысты бас ктерулерді йымдастырушылар депаза интеллигенциясын айыптап, олара арсы шабуылды бастады. Сонынтижесінде 1928-шы жылды аяында азаты ірі аартушылары,дебиетшілері, ртрлі саладаы зиялылары жне Алашорда айраткерлеріА. Байтрсынов, М. Жмабаев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Х. Габбасов жнет.б., барлыы 44 адам уындалып, ттындалды.1930 жылды ыркйек азан айларында лтты интеллингенцияныекінші бір тобы (40 - а жуы адам), рамында Х. жне Ж.Досмхамедовтер, М. Тынышпаев, Ж. Апаев, . Ермеков жне зге дезиялы ауым кілдері бар, ттындалды. Кп кешікпей оларды 15-і (Х. жнеЖ. Досмхамедовтер, М. Тынышпаев, Ж. Апаев, К. Кемегеров жнебасалары) Ресейді Орталы ара топыраты ауданына жер аударылды.Мндай іс-рекеттерді барлыы большевиктерді здеріне идеялыжаынан арсылы крсете алатын зиялылардан тылу жолы екенінбайатады.Болшевиктік тртіп ныайан сайын оамды мірді толы баылауаалу кшейді. 1930 жылдарды ортасындаы оам мшелеріне арсыйымдастырылан уын-сргін-репрессия саясатын жаппай халыа арсыбаытталан террор деуге болады. Жаппай уын-сргінді йымдастырушін большевиктер социализм жеісі кш алан сайын тап кресішиеленіседі деген тжырымды желеу етті. Елді жаулардан тазарту процесікезінде большевиктер неше трлі “террористік йымдарды” бетін ашты. ртрлі ыспа пен ысым жасау нтижесінде террористік йым мшелеріздеріні кнларын мойындап шыа келді. Мысалы, 1936 жылы тамыздатроцкистік-зиновьевтік террористік орталы жнінде ашы процесс болды.Бл іс бойынша Г. Е. Зиновьев, Б. Каменев, Г. Е. Евдокимов, барлыы 16адам жауапа тартылды. Жауапа тартыландара С. М. Кировты лтірудійымдастырды жне оны жзеге асырды, Сталинні міріне астандыдаярлады, диверсия, шпионды рекет жасады деген кінлар таылды.Жаппай репрессия толыны азастанды да амтыды. азастанда біржылды ішінде ш іс арастырылды. Олар ржар, Пресновка жнеараандыдаы “контрреволюциялы лшыл-фашистік залалдыйымдарды” істері болды. Е алашы іс араандыдаы сот ісі болды.Ондаы айыпталушылар тізімінде округтік партия йымыны хатшысы М.Гатаулин, мшелері А. Асылбеков, Н. Нрсейітов болды. Оларды негізгікінсі – батылдылыы мен принципшілдігі. Сонымен атар Гатаулин 1932жылы Сталинге жазылан “Бесеуді хаты” авторларыны біреуі болыптабылады. Олар 1937 жылы арашада ткен сот процесінде здеріні“Мскеудегі “троцкистік орталыпен” алай байланыс орнатып, олардытапсырмасын азастанда алай жзеге асырандарын” мойындады.