Н.Хрущевты «жылымыы» жалдарындаы азастан

50-жылдар мен 60-жылдарды ортасы еес еліні міріндегі маызды кезе болды. КСРО ОК-ні Бас секретары, КСРО министрлер Кеесіні траасы И.В.Сталин 1953 жылы 5 наурызда айтыс болды. Сталинні лімімен ттас бір дуір аяталды. Сталин айтыс болысымен-а елде болуы ммкін згерістерді мні туралы ш баыт айын крінді: бірінші баыт кімет басына Берияны келуімен байланысты болса, екінші баыт Молотов немесе Булганин, шінші баыт Хрущевті кімет басына келумен байланысты еді. Жадай Хрущевті пайдасына шешілді. 1953 жылы ыркйекте Н.С.Хрущев КОКП Орталы комитетіні бірінші хатшылыына (1953-1964 жж.) сайланды. «Жылымы жылдары» аталан 50-жылдарды екінші жартысынан бастап елде игі істер атарылды. 1953 жылы шілдеде КОКП ОК-ні пленумында брыны КСРО-ны Ішкі істер халы комиссариатыны халы комиссары, КСРО Министрлер Кеесі траасыны бірінші орынбасары, уын-сргінді йымдастырушы, саяси авантюрист Л.Берия (1899-1953 жж.) ісі аралып, барлы лауазымды ызметтерінен босатылып, атылды. Осылай Кеестер Одаында ширек асыра созылан тоталитарлы дуір аяталды. Бюрократ ксемдер биліктен кеткенімен, олардан мраа алан міршіл-кімшіл жйе жойылмады. 1956 жылы апанда болан КОКП XX съезінде КОКП ОК-ні бірінші хатшысы Н.С.Хрущев «Жеке адама табыну жне оны зардаптары туралы» баяндама жасады. Баяндамада жеке адамны басына табынуды жай – жапсарды туралы айтылды. Баяндамашы И.В.Сталин, Л.Берия, Н.Ежовты атты сынай отырып, саяси уын – сргінді жргізудегі з жауапкершілігі туралы ештее айтпады. Молотов, Каганович, Ворошиловты орады. Съезде «Жеке адама табыну жне осыны салдары туралы» аулы абылдап, ол 1956 жылы маусымда жарияланды, ал Съездін баса жаттары, талыланан мселелері кп уаыта (33 жыл) дейін пия трде саталды. 1953- 1955 жылдарда Н.С.Хрущевті бастамасымен ГУЛАГ жойылды. Бл кенес оамын сталинизмнен утарудаы адамгершілік акт, маызды адам еді. Лагерьлерге жазысыз отырызылан мыдаан адамдарды босатып, белгілі партия айраткерлері Я.Рудзудаты, А.Рыковты, В.Губарьды актааннан кейін мемлекеттік аппарат реформаны жаластыруды таыда аясыз алдырды. лі де болса, з ызметтеріні ділетті баасын алмады. Крістерды, немістерді, ырым татарларыны, месхіт тріктеріні ытары алпына келтірілмеді. Мемлекеттік дрежедегі кптеген маселелер тек ана бірінші адамны колында болды. Одатас республикаларды ыын кеейтуге баытталан реформа толы жзеге асырылмады.Саяси кзарасы шін удалау орын алып, халы жауы немесе лтшіл айыптарыны орнына згеше ойлайтындар айыбы таылды. Мысалы, Шыыс азастан облысы бір мектебіні малімі М.Елікбаев Н.С.Хрущевке ашы хат жазады. Хатта азастанны туелсіздігі жо екенін, аза мектептері, аза тіліндегі оу кралдары мен баспасзді тым аз екені туралы айтылан. Осыда кейін М.Елікбаев МК тарапынан ына шырап, азап тартады. 1957 жылы М.Елікбаев партия атырынан шыарылып, жындыханаа тыылды. Н.С.Хрущев басаран кезде де бюрократиялы жйе згермеді. 1959 жылы болан КОКП–ны XXI съезінде Н.Хрущев социализмны толы жегені, енді коммунизмге ая басаны туралы з баяндамасында айтты. Елде осындай ияли болжама сйенген утопиялы социализм саталды, ал 1961 жылы ткен КОКП XXII съезде коммунизм 20 жылды мерзімде орнайтындыы туралы тжырым жасалды

34.1955-1962 жылдарда шетелдік азатарды азастана оралуына тарихи кзарасты талдаыз1955 ж. ытайдан келген «кеес азаматтарын» абылдау арнайы тртіппен жргізілді. Олар Хоргос станциясынан Сарызекке жіберіліп, одан ары арай Іле, Аягз жне Отпор станциялары жанынан рылан 3 абылдау-блу пункттері арылы абылданды. рбір абылдау-блу пунктін ауыл шаруашылыы, кешар жне рылыс пен клік министрліктеріні одаты жне республикалы клемдегі кілдері басарды. Олара кмекші ретінде рбір облыс орталытары мен аудандардан есепшілер мен техникалы ызметкерлер блінді. абылдау арнайы жоспар мен график бойынша жргізілді. Барлы пункттерде сауда орындары ашылып, дрігерлік жне мдени ызмет крсету йымдастырылды. Кшіп келген «кеес азаматтарына» кмек ретінде: отбасы басшысына 3000 сом, мшелеріне 600 сомнан айтарылмайтын кмек аша берілді. рбір отбасы мемлекеттік банкіден жеке й рылысы шін 15 мыа дейін, мал сатып алу шін 3 мы сом клемінде несие алуа ылы болды.Сонымен, 1955 ж. тікелей зіне атысты мліметтерді саралар болса, азастан кешарларына 240 отбасы (39467 адам, соны iшіндегi ебекке жарамдысы 13508 адам) кшiп келдi. Сондай-а, жымшарлара оныс аударан «кеес азаматтарыны» саны 2529 отбасы (16016 адам, оны 8407-сi ебекке жарамды, 1261-і ебекке жарамсыздар мен арт кiсiлер, 8 жаса дейiнгi балалар – 3835 адам, 8 жас пен 16 аралыындаы балалар – 2515 адам) болды [11, 18-б]. ытайдан келген «кеес азаматтары» негiзiнен, жмыс олы жеткiлiксiз жне мал шаруашылыымен айналысатын Павлодар, останай, Ккшетау, Батыс азастан, араанды жне Атбе облыстарыны жымшар, кешарларына жiберiлдi. Сол сияты, рылыс пен клік салалары бойынша да орналасты.

35. Ауыл шаруашылыын басару мен йымдастыруды мірге жаын жаа трлерін енгізуге баытталан біржаты бастамалар жне оларды стсіздіктерін ашып крсетіізРеспубликадаы мал шаруашылыыны даму жадайымен таныстыру. Шбартаулы жастарды бастамасы.
70 - 80 жылдары аза жастары мен жастар йымдарын шопандар бригадасын руа мжбрледі. Малшы ебегі оай жмыс емес. Тулік бойы демалмайтын кездері болады. з білімін ктеруге, мдени орындара баруа уаыты да болмайды. 1960 жылдары кімет басына келген КОКП Орталы Комитетіні Бас хатшысы Л. И Брежнев ой шаруашылыыны дамуына анааттанбайтынын білдірді. Сйтіп ты игеруді алай ола алды, бл істі де солай ола алу керек деп оам алдына лкен міндет ойды. Егер з кезінде ты жне тыайан жерлерді игеруге Одаты барлы ткпірінен жастар тартылан болса, ой шаруашылыын ркендету тек аза лтыны жастарына тапсырылды. Партия мен кімет мектеп бітіруші жастарды ауыл шаруашылыы жмыстарына комсомол - жастар бригадасын ру арылы тартпа болды. «ой шаруа - шылыы – жастар ісі» деген ран тасталды. Ол жастар арасында лезде таралып, ой сіруші комсомол – жастар бригадаларын ру науаны басталды. Мскеуді шешімін азастан Жастар Одаыны Орталы Комитеті олдады. Алашы болып республикада ой шаруашылыына кмекке келуге Шыыс азастан облысыны Шбартау ауданыны мектеп бітірушілері бастама ктерді. Шбартаулытарды бастамасы барлы жастар йымдарына жеткізіліп «ой шаруашылыы – комсомолды екпінді ебегі» деп жарияланып, ауыл жастарыны ранына айналды. Алматы, Амола, останай, араанды, Шыыс азастан облыстарыны мектеп бітіруші тлектері сыныбымен бірден мал фермаларына аттанды. Мал шаруашылыындаы жастарды жарын мірі баспасзде сті – стіне жазылып жатты. Патриотты бастама ретінде ктерілген бл баыт жылдан – жыла шопандарды комсомол – жастар бригадаларыны санын кбейтті. Сондай комсомол – жастар бригадалары Атырау облысында да рылды.

 

 

.

 

 

15. Кеес кіметін задастыру шаралары мен азастанды кеестендіру ерекшеліктері Кеес кіметі азастан аумаында бір кезеде орнамады. Бл кптеген объективті жадайлара байланысты болды.Барлы демократиялы йымдар мен жмысшы, шаруа жне солдат, аза жне мсылман депутаттары Кеестеріні, социалисттік партияларды, ала Думаларыны 1917 жылы 15-22 арашада Ташкентте ткен лкелік съезі Тркістан лкесінде жаа кімет- Тркістан Халы Комиссарлары Кеесіні адамды рамы жарияланды. Алайда онда мсылман халыны бірде-бір кілі болан жо. 1917 жылды азанынан 1918 жылы наурызды басына дейін Кеес кіметі байта Ресейге з билігін орнатып лгерді. аза даласында Кеес билігін алдымен теміржол бойындаы алаларда орнады. 1917 жылы азанда жмысшы, шаруа жне солдат депутаттарыны Перовск (ызылорда) Кеесі кімет билігін з олына алды. Сол жылы арашада билік улиеата, Черняев алаларында Кеесті олына кшті. Орынборда атаман А.Дутов басаран азатарды офицерлер корпусы, .Бкейханов басаран Алашорда кіметі, эсерлер жне меньшевиктер Кеес кіметіне арсы бірікті. 1917 жылы желтосанда Балты теізшілері азы-тлік отрядыны олдауымен останайды жмысшылары мен солдаттары кімет билігін з олына алан болатын. 1918 жылы атарда болан останай Кеестер съезі бкіл уезде Кеес кіметін орнату туралы шешім абылданды. 1918 жылды басында Атбеде, Орынборда жне Торай уездерінде Кеес кіметі орнады. Амола даласы мен Есіл бойындаы Атбасар, ызылжар (Петропавл), Ккшетау алаларында кеес кіметі орнауына Батыс Сібірді Уаытша Революциалы Комитеті ыпал жасады. Батыс Сібір Кеестеріні 3-съезі барлы жерде-Атбасар, ызылжар жне Ккшетауда кімет билігіні Кеестер олына кшкені туралы аулы абылданды. Амола ревкомы Уаытша кіметті жергілікті органдары латылып, Кеес кіметі орнатыланын хабарлады. ызыл гвардия отрядны олдауымен жмысшы, шаруа жне солдат депутаттарыны Павлодар Кеесі де 1918 жылды атарында кімет билігін з олына алды. кімет билігі шін тайталаса тскен кштерді араатынасын ескере отырып, Семей большевиктеріне кмекке Новониколаевскіден (Новосібір) кілдер келді. Ревкомны басшылыымен ызыл гвардия отрядтары рылып, Кееске айта сайлау ткізілді. 1918 жылы апанны 16-сынан 17-сіне араан тні Семейде кімет билігі жергілікті Кеесті олына кшті, мны зі скеменде, араралыда, Зайсанда, Шыыс азастанны зге елді-мекендері мен ауылдарында Кеес кіметіні орнатылуын амтамасыз етті. 1918 жылы атарда Оралда Кеес кіметі кшпен орнатылды. азатарды офицерлер мен кулактадан тратын улетті тобы, Жымпитыдаы Алашорда кіметіні Батыс блімшесі, Тменгі Еділде жинаталан кштерді алан блігі большевиктерге арсы шыты. 1918 жылы наурыз айында алада жмысшы, шаруа жне солдат депутаттары Кеестеріні обылысты съезі болып, онда Орал обылысында кімет билігіні обылысты Кеес атару комитетіні олына кшкені, казатарды скери кіметі мен Алашорда кіметіні таратыланы туралы шешім абылданды. Алайда арулы кштерді болмауынан Орал Кеесі бл шешімді орындай алмады. Наурызды 28-інен 29-ына араан тні контрреволюциялы кштер ткеріс жасады. Атару комитетіні 60-а жуы мшесі амауа алынып, оларды кпшілігі а гвардияшыларды олынан аза тапты. Кеес кіметі Оралда азамат соысы жылдарында ана біржола орнатылды. Астрахан губерниясыны рамында болан Бкей ордасында Кеес кіметі 1917 жылы желтосанда жарияланан болатын. Жетісуда тапты кштерді те еместігінен соыс жадайы туындады. 1918 жылы наурызды 2-сінен 3-іне араан тнде жмысшылар , майдангерлер жне солдаттар жне екінші Жетісу казак полкіні революциялы пиылдаы жауынгерлері ктеріліс жасады. Ктерілісшілер бекіністі, арі оймасын басп алды, банкті, поштаны, телеграфты олына аратып, юнкерлер мен Алашорда милициясын арусыздандырды. Верныйда Кеес кіметі жеіске жетті. 1918 жылы наурыз айыны ішінде бкіл Жетісу облысында Кеес кіметі толы орнады. азастанда Кеес кіметіні орнауына байланысты брыны буржуазиялы-помещиктік мемлекеттік аппаратты ирату жне жаа кімет органдарын ру басталды. Уаытша кіметті жергілікті органдары, оныстандыру басармалары, болысты земство басармалары, болысты жне ауылды старшындар институты, билер соты таратылды. Жер-жерде контрреволюциялы газеттер шыаруа тыйым салынды. Ауылды, ыстаты шаруа кеестері, Халы шаруашылыы кеестері, ауданды жер-су комитеттері рылды. Жаза салым барлы болыстарында шаруа кеестері жмыс істеді. азастанда Кеес кіметіні орнатылуы Кеес кіметі орнауыны екі трлі жолы болды:1.нерксіп орталытары мен темір жола жаын, жмысшылар басым отстік жне солтстік айматарда - бейбіт жолмен.2.Сібір, Орал, Жетісу казактары мен офицерлер, кулактар біріккен контрреволюциялы кштер басым аудандарда – арулы крес жолымен.Перовск (ызылорда) жмысшылары мен солдаттары кімет билігін 1917 жылы 30 азанда (29 араша) з олына алды. Ол кезде бл лкен скери гарнизон орналасан ірі темір жол станциясы болатын. Бл жерде Совет кіметі бейбіт жолмен орнады.Сырдария облысында Кеес кіметіні орнауы оны саяси – экономикалы жне кімшілік орталаы Ташкент аласында 1917 жылы 31 азанда арулы креспен орнады. 1917 жылы араша айыны орта кезінде Кеес кіметі Черняев (Шымкент) аласында жеді. араша – желтосан айларында Кеес кіметі улиеата, Тркістанда, азалы, Арал поселкесінде жне облысты баса да ірі елді мекендерінде ан тгіссіз бейбіт жолмен орнады.Кеес кіметін орнату шін Амола даласы мен Ертіс бойында табан тірескен шайастар жргізілді. 1917 жылы 12 арашада Уаытша революциялы комитет рылды. Траасы И. Д. Дубинин болды, рамына . Ыдырысов, Я. Побелянский, К. Стішов, К. Рыжков жне т. б кірді. Дегенмен, Ккшетау, Павлодар, Атбасар, Семей, скемен лкелерінде казак – орыс жне офицер – старшина билеуші топтарды ыпалы басым боландытан Кеес кіметі шін крес біраз иындыа кездесті. Семейде кімет билігі жергілікті Кеесті олына 1918 жылы апанны 16 – нан 17 – не араан тнде кшті. 1917 жылы желтосан – 1918 жылы наурыз аралыында Кеес кіметі Торай облысыны орталыы останай, Атбе алалары мен баса да ірі елді мекендерде орнады. Торай облысында Кеес кіметіні орнауына А. Иманов, . ойдосов, В. Чеклиров, В. Зинченко жне т. б крескерлер елеулі лес осты.1917 жылы арашада Орынборда атаман Дутов контрреволюциялы ткеріс жасап, кімет билігі казактарды «скери кіметі» олына кшті. Атаман Дутовты казактар тобы, Алашорда кіметі, меньшевиктер Кеес кіметіне арсы бірікті. Дутовшылара арсы крес жргізіліп шыл скери кмек крсетілді. Нтижесінде 1918 жылы 18 атарда Орынборда арулы креспен Кеес кіметі орнады.Оралда Кеес кіметі иын жадайда орнатылып, 1918 жылы 15 атарда жеіп шыты.Жетісуда Кеес кіметін орнату жолындаы крес, контрреволюциялы кштеріні басым болуына байланысты 1918 жылды кктеміне дейін созылды. Мнда революцияны олдаушыларды осан лесі елеулі болды.Оларды арасында Т. Бокин, Т. тенов, Ж. Бабаев, А. Розыбакиев сияты жергілікті халы кілдері бар еді. Верный жмысшылары ызыл гвардия жасатарын йымдастырды, скери ткеріс комитетін рды.Сйтіп, наурызды 2–не 3–не араан тні Верныйда скери – революциялы (ткеріс) комитеті басаран кштер ала ебекшілеріні олдауына сйеніп «скри кіметті» тірегі болан амалды, ару – жара оймаларын, почта – телеграфты т. б маызды мекемелерді басып алды да, Верный аласында Кеес кіметін орнатты.Кеес кіметі наурыз айында Жаркентте, Сергиопольда (Аягз), Талдыоранда, ккекті бас кезінде Лепсіде орнады.Сйтіп, 1917 жылды азан айынан бастап 1918 жылды наурыз айына шейін Кеес кіметі азастанны кп жерінде жеіске жетті, яни Кеес кіметі лкеде тгел орнап бітті.

14. Жаа заман дуіріндегі лтты идея,лтты мемлекеттікті алыптасу эволюциясын арастырыызАпан революциясыны жеісінен кейін азастанда оамды саяси мірді біршама жандануында Ресейді саяси партиялары, сіресе оларды жергілікті йымдары мен топтары з серін тигізді.1917 жылды кктемінде болып ткен облысты аза съездері болаша партияны бадарламасын зірлеуге кмектесіп,съездерге атынасан делегаттар мен аза комитеттеріні мшелері «Алаш» партиясыны леуметтік негізін рады.Осылайша,1905 жылды зінде-а руа рекет жасалан «Алаш» партиясы іс жзінде 1917 жылды мамыр айында алыптасып ,ал оны ресми тіркелуі 1917 жылды желтосанында жзеге асан еді.Тарихта «Алаш» партиясыны саяси йым болып рылуыны бастауын 1917 жылды 21-28 шілде аралыында ткен бірінші Бкілаза съезі айындап берді.Съезд жмысына сол кезде аза даласыны алты облысынан:Амола,Семей,Торай,Орал,Жетісу,Ферана жне Бкей ордасынан делегаттар атысты.Съезде 14 мселе кн тртібіне ойылды:мемлекеттік басару жйесі;аза облыстарыны автономиялыы туралы,жер мселесі,халы милициясын йымдастыру;земство туралы,халы аарту ісі,сот ісі,дін мселесі,йелдер мселесі,азатар облыстарында рылтай жиналысына делегаттар сайлау;бкілресейлік мсылман съезі туралы,аза саяси партиясын ру туралы, т.б.Осыларды ішінде зіні мазмны мен саяси маызы жаынан лтты автономия,жер мселесі мен рылтай жиналысына дайынды мселелері бірінші кезекте,те саяси пікірталас жадайында талыланды.Съезде аралан барлы мселелер талыланып,шешімдер абылдану барысында аза лт зиялыларыны ыпалы басым болып отырды.Сайып келгенде,Орынборда ткен бірінші Бкілаза съезі «Алащ» аза лтты саяси партиясын шын мнінде задастырды.Атару комитеті негізінде партияны басарушы органы сайланды. 10 баптан тратын «Алаш» партиясыны бадарламасы жат ретінде абылданып , 1917 жылы партияны басылым органы болып съезде бекітілген «аза» газетіні 251 санында жарияланды.орыта айтанда, Кеестік дуірдегі Коммунистік партияны идеологтары Алаш партиясы мен Алашорда кіметін буржуазиялы лтшылды озалысыны крінісі деп баалап келді.Біра «Алаш» аза халыны наыз лтты демократиялы партиясы болды.Сондытан,азіргі де ,болаша рпаты да санасында оны мір срген уаыты аза халыны асырлар бойы армандаан зіні толы туелсіздігін алпына келтіру жолындаы кресіні е маызды бір кезеі деп баалау керек.

18. ырыз (аза) АКСР-ні территориялы аймаыны «жоарыдан» белгіленуі туралы баяндаыз (Толы емес) АЗА АВТОНОМИЯЛЫ КЕЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫ (азАКСР) – 1920 – 36 жылдары кеестік автономиялы мемлекеттік рылым. 1919 ж. 10 шілдеде В.И. Ленин “аза (ырыз) лкесін басару жніндегі революциялы комитет ру туралы” декретке ол ойды. Ревком рамына С.С. Пестковский, Б.аратаев, .Жангелдин, А.Байтрсынов, С.Медешов, .йтиев, т.б. енді. 1920 ж. 30 тамызда Бкілресейлік ОАК пен РКФСР ХКК рамында “Автономиялы аза (ырыз) Социалистік Кеес республикасын ру туралы” декрет абылдады. аза АКСР рамына Амола, Семей, Торай, Орал обл. жне Каспий обл. мен Астрахан губ-ны азатар тратын аудандары енді. Астанасы Орынбор . болып белгіленді. 1920 ж. 4 – 12 азанда Орынборда аза АКСР Кеестеріні рылтай съезі тті. Оан 273 делегат атынасты. Съезде аза АКСР-ді ОАК сайланып, ХКК рылды. 1921 ж. соыс коммунизмі саясатыны орнына жаа экон. саясат енгізілді. 1921 – 22 ж. жер-су реформалары жргізіліп, 470 мы га-дан аса жер аза шаруаларына айтарылды. 1924 ж. 5 – 10 атар аралыында ткен аза АКСР Кеестеріні 4-съезінде республика конституциясыны жобасы талыланды. Кеестік Орта Азия республикаларын лтты-межелеу нтижесінде Жетісу жне Сырдария облыстарыны аза аудандары аза АКСР-ге осылды. Патша кімш. енгізген “киргиз” деген атау 1925 ж. суірде жойылып, азатар зіні тарихи атын айтарып алды. Ел астанасы Орынбордан ызылордаа кшіріліп, Орынбор губ. РКСФР-ге тті. Жаа кімш. блік бойынша аза АКСР рамына Амола, Атбе, Жетісу, Семей, Орал (рамына Бкей обл. уез дрежесінде кірді) облыстарынан жне респ. кіметке тікелей баынатын останай округі мен Адай уезі, сондай-а, араалпа автономиясы облысы кірді. 1928 ж. осшы одатары ныайтылып, 300-ден астам жымшар (колхоз), 5 кешар (совхоз) рылды, губерниялар мен уездер таратылып, округтер мен аудандар рылды. 1929 ж. 13 округ (Адай, Амола, Атбе, Алматы, Гурьев (азіргі Атырау), араралы, ызылорда, останай, Кереку (азіргі Павлодар), ызылжар (азіргі Солт. азастан облыстары), Семей, Сырдария, Орал) рылды. 1929 ж. мамырда ел астанасы Алматыа кшірілді. 1929 ж. жаппай жымшара бірігу озалысы басталды. Ол байлар мен кулактарды тап ретінде жою, кеестік озбырлы ттатан ктерілістерді арулы кшпен басу жне кшпелі халыты отырышыландыру науандарымен атар жргізілді. 1928 – 37 ж. республикада 1–2 бесжылды жоспарлары бойынша 200-ге жуы ірі ндіріс орындары салына бастады. Оларды ішіндегі ірілері Шымкент орасын, Балаш мыс орыту з-тары болды. КСРО-даы 3-кмір бассейні атанан араанды жне Алтайдаы кен орындары тез дамыды. Жедел трде Трксіб т. ж. іске осылды. 1932 ж. брыны округтер таратылып, орнына 6 облыс (Алматы, Атбе, Бат. азастан, араанды, От. азастан, Шы. азастан) рылды. 1936 ж. КСРО-ны жаа конституциясы бойынша азАКСР одатас республикаа айналды

 

 

29. Е.Б.Бекмаханов, .И.Стбаев, Б.Слейменов жне т.б. алымдарды ебектерінен «ылмысты» істерді іздестіруді зардаптарын анытаызКеестік идеологияны негізгі функциясы - бір тапты мддесіне ызмет етіп оны орау, оны леуметтік базасын кеейту, здеріні жолын стаушылара билік жргізетін рылымдара жол ашу жне солар арылы билік жргізуге кілеттілік жасау болып табылады. Сол рылымдарды бірі - саяси цензура органдары. Сол кездегі цензуралы ызметті наты зады негіздеріні болмауы, трешілдік ортада билік жргізген партияны стемдік етуі кез келген шыарманы идеологиялы жаынан зиянды деп есептеуге ммкіндік берді. Баспа немесе баса да шыармашылы німдерді адаалау жне баылауды дістері, сондай-а оларды жзеге асыруды тсілдері кп трлілігіне байланысты бір-бірінен ерекшеленіп отырылды. Сондытан тарихи жаынан кеестік нсада алыптасан «саяси цензура» термині, маынасы жаынан те жаын жне белгілі бір дрежеде мемлекеттік мдени - саясатты жзеге асыратын, оамдаы саяси жйені бір блігі болып табылатын идеологиялы билік жйесі екенін крсетті. Сондай-а ол дебиетті, мдениетті оам дамуыны шынайылылын крсететін басым баыттарын баылауа алатын, оларды ызметі мен шыармашылыын ресми стем станым алпында стап отыратын, шыармашылы жымдара дегенін істететін арсы келген жекелеген мдениет кілдеріні шыармашылыына шектеу ойып, тыйым салатын діретке ие болды. Идеологияны осындай стемдігі халыты барлы ісіне, оны ішінде ылым мен мдениетке, дебиетті райсысына ата баылау жасап отырды. Адамдарды аыл- ойы, рухани жан дниесі заттар ретінде бааланды. Еркін ой, еркін ебек, сз бостандыы деген жоалды. Шындыты іздеушілікке тыйым салынды. ылым мен нер идеологияландырылды. Цензура адамдарды леуметтік, рухани, саяси, оамды міріні барлы саласына сына ене отырып, халыты бір алыпта даму ммкіндігінен айыратын жадай туызды. Брежневтік билік тсында бкіл дебиет, нер, шыармашылы туындылары, саясаттандырыла бастады, оларды бір алыпа тсіріп, бір баытпен жргізді. Жоарыдан бйры нерлым кп болан сайын, тменнен сорлым белсенділік азайды. Барлы салаа тыйым салынандытан, халыты рухани дамуы, бостандыы шектелді. Шыармашылы німдерін цензурадан ткізу иямет болан кезеде, сол рухани азы арылы халы санасына адамгершілік ндылытарды сііру ммкіндігі де шектелді.Е. Бекмахановты «ХІХ . 20 - 40 жж. азастан», «Исторические корни дружбы казахского народа с великим русским народом» кітаптары, А.К. Богачевты «Алаш- орда» Краткий очерк о национально - буржуазном движении в Казахстане периода 1917- 1919 гг. атты кітабы, «Едіге» (батырлар эпосы) араб шрифтімен жазылан жинаы, С. Мановты растыруымен шыан «Батырлар жырыны» І томы, Б. Кенжебаевты «Абылай» кітабы, К.И. Мартыненконы «Алаш-Орда» кітабы, М. Манкеевті «арасай- азы» кітабы, Б. Слейменовті «Амангелді Иманов - азамат соысыны батыры» кітабы, М. Тынышпаевты «Атабан шбырынды», «Исторические справки и племенной состав коренного населения Ташкентского уезда, «Киргиз-казахи в 17-18 веках», «Коксуйские развалины города Баласагун», «Материалы к истории киргиз-казахского народа» кітабы, Т.Ж. Шойынбаевты «Восстание Сыр - Дарьинских казахов под руководством батыра Жанхожи Нурмухамедова (1856-1857 гг.)», А.Ф. Рязановты «Восстание Исатая Тайманова (1836-1838 гг.)», «Шоан Улиханов» атты кітаптары еді . Осы аталан авторларды ішінде ерекше зардап шеккені ХХ асырды аса крнекті тарихшысы алым Ермахан Бекмаханов болды. 1951 жылды 10 тамызындаы К(б)П ОК тапсырмасы бойынша, Е. Бекмахановты барлы кітаптары мен маалалары шыан газет-журналдар кітапханалар мен кітап орларынан алынып тасталды. «ХІХ . 20 - 40 жж. азастан» атты оулы кітабыны 2,5 мы данасы ота ртеліп, ал оны он мааласы жарияланан «Известия» газетіні 12 номері, «Вестник АН Каз ССР», «Ученые записки» журналыны 499 данасы сатап туратылу жолымен жойылан. И.О. Омаров пен А.М. Панкратованы «История Каз ССР с древнейших времен до наших дней» кітабыны Кенесары асымов бастаан ктеріліс блімін Е. Бекмаханов жазаны шін ана баспаа жіберілмеген. 1955 жылы 30 маусымдаы №116 бйры бойынша: «1955 жылы айналыма жіберуге тыйым салынан басылымдарды жалпы тізімінен келесі адамдарды барлы кітаптары шыарылып, макулатураа жіберілсін: Е. Бекмаханов, . Жиреншин, Б. Слейменов» делінді. Жалпы 50- жылдары аза тарихына байланысты 97750 кітап жойылан .Заман згеріп, жылжыан уаыт талай нрсені з орнына ойып жатса да, ккірегін ызаныш оты жайлаандар дарынды, біртума замандастарыны соына шыра алып тскендер де азаймады. Сондай пиылдаылар Олжасты сол кездегі жазан кітаптары мен маалаларын у-шуа айналдырып тртпектеуін оймаан. Сырттандай са цензура аын шыармаларына немі жол «крсетіп» отыран. Олжас Слейменовты «Адама табын, жер енді», «Арыматар», «Шапаатты ша», «ыш кітап», «Жаалауды айындау» жинатарыны бірде-біреуі, ырылмай, «жлмаланбай» шыан емес. Ататы «Аз и Я» кітабыны дауы лкен жанжала айналаны белгілі [79]. Орталы комитеті хатшысы С. Имашевке апаратты хабарламар ана емес кейбір жазушыларды мінез-лы, жазандары да намады. сіресе, тым еркін, тік мінез, бастытар алдында кішірейе салуды білмейтін ткаппар О. Слейменовті Ермакты батыр ылып крсетуді орнына, отаршыл, анышер арашы ретінде крсеткен «ерлігін» Имашев кешірмеді. Имашевты ара тізіміне ілігіп, аарына шалдыанына арамастан Олжас «лтшылды рухында жазылан, орыстара арсы», «лттар достыына нсан келтіретін» «Глинянная книга» («ыш кітабын») жазады. Кітап тез тарап, кітапханаларда жинаты оуа жрт кезекке трып жатандыына арамастан Орталы комитет жазушыны шетелге шыатын жастар делегациясыны рамынан бірнеше рет сызып тастаан [80]. Осы жылдары Жазушылар Одаы басармасыны мжіліс залында Орталы комитетті нсауымен І. Есенберлинні «Кшпенділер» трилогиясы талыа тсті. Талылауа атысушылар романа жоары баа бергенмен, Орталы комитетті мдениет блімі дебиетке жанашыр басшы болуды орнына, онсыз да шіп бара жатан тарихымызды жандандыруа сеп болатын романа кесірін тигізіп, бгет жасап баты.

26.Кеес Одаыны батыры атанан азастандытар мен атардаы жауынгерлерді ерліктерін талдаызскери ерліктері шін жздеген мы азастандытар ордендер мен медальдармен марапатталды, 497 азастанды Кеестер Одаыны Батыры атанды. Бл ататы 97 аза иеленді, оларды ішінде аза ыздары — лия Молдалова мен Мншк Мметова бар. Трт азастанды шыш — Талат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский Кеес Одаыны Батыры атаына екі рет ие болды. 1990 жылы 11 желтосанда крнекті олбасшы Бауыржан Момышлына да осы рметті ата берілді. 1941 жылы Бауыржан Момышлы аа лейтенант шенінде батальонды басарып, Мскеу тбіндегі шайастарда з рамасын жау оршауынан ш рет алып шыты. Соысты Б. Момышлы полковник шенінде аятады. ділеттілік тек 45 жылдан со, азаты лтты батыры мірден айтаннан кейін ана алпына келтірілді. «Да орденіні толы иегері» атаына 110 азастанды ие болды. 1941 жылы 26 маусымда уеде от-жалына оранып бара жатан бомбалаушы шаын жау танкісі колоннасы стіне шйілтіп, жандарын пида еткен казаты баадр шышы Батыораз Бейсекбаев пен ша экипажына 1996 жылы 2 мамырда Ресей Федерацясыны Батыры атаы берілді. Рейхстага тікелей шабуыл жасап, оан Жеіс туын тіккендерді атарында азастандытар Р. ошарбаев, капитан Б.В.Чупрета, минометші А. Батыгереев, пулеметші A.Е.Вицко, байланысшы К.М.Волочаевтар болды.Авиация генерал-майоры, Кеес Одаыны екі мрте батыры, «Барыс» орденіні иегері Талат Жаыпбеклы Бигелдинов. Авиация генерал-майоры, Кеес Одаыны екі мрте батыры, «Барыс» орденіні иегері. 1922 жылы 5 тамызда Сарыараны ке-байта даласында, Амола облысыны зен-клі тасыан, емдік суы атылаан Майбалы ауылында туан. 1942 жылы майдана аттанады. Кк жзінде 500 саат болады. 305 рет скери шабуыла шыып, жау ясы - Берлинді алуа бірінші болып атысады. Фашистер здеріне аяусыз лім оын сепкен Талат мінген шаты «ара ажал» деп атаан. 23 жасында Кеес Одаыны екі мрте батыры атаын иеленіп, соыста небір кзсіз ерлік крсеткен ыран аза ан майданнан аман-есен оралан со, скери уе академиясын аятайды. азастанны скери-уе кштерінде трлі басару ызметінде болады. КСРО Жоары Кеесіні ш мрте депутаты болып сайланады. Панфиловшы аа лейтенант Б.Момышлы Москва тбіндегі шайаста з батальонымен жау оршауын ш рет бзып шыты. Соысты Б.Момышлы полковник лауазымымен, 9-шы гвардиялы атыштар дивизиясыны командирі болып жріп аятады. Белгілі орыс жазушысы А.Бекті “Волоколамское шоссе” повесі Б.Момышлыны соыс жылдарындаы ерлігіне арналды. Сйтсе де, Б.Момышлыны соыс жылдарындаы ерлігі з дрежесінде мойындалмай, тек 1990 жылы елімізді Президенті Н.. Назарбаевты тікелей араласуымен оан Кеес Одаыны Батыры атаы берілді. И.В.Панфилов дивизиясы рамында жаумен шайасан М.абдуллин 1943 ж. Кеес Одаыны Батыры атаын иеленді. М.абдуллин бастаан жауынгерлер Бородино селосын жаудан тартып алып, 7 саат бойында ерлікпен орады. Шайас нтижесінде немістер шегінуге мжбр болды. Москва тбіндегі шайастарда Т.Тотаров, Р.Жанозин, Р.Елебаев жне т.б. азастандытар асан ерлік танытты. Бл шайаса азастанды 238-ші дивизия, 19-шы атыштар бригадасы да атысты. Берлин операциясына азастанды 118-ші, 313-ші атыштар дивизиялары жне 209-ші атыштар полкі атысты. Берлин ратушасын алуда 118-ші атыштар дивизиясыны взвод лейтенанты К.Маденов, ал кше шайастарында И.Б.Мадин, Рейхстагка ту тігуде Р.ошарбаев ерлік танытты. Айтпенбет Наыпов Одерден Петерсфельд аласына дейін танкпен келеді. Соыстан кейін Наыповты танкі ала алаына ескерткіш ретінде ойылды. Берлин операциясында 27 азастанды ерліктерімен кзге тсіп, Кеес Одаыны Батыры атаын иеленді. Енді партизан озалысы атарында жаумен шайасан азастандытар рамына тоталайы. Украина территориясындаы партизан бірлестіктерінде 1500 азастанды жаумен шайасты. Атап айтса, М.И.Шукаевты партизан отряды рамында 79 аза, лы Отан соысыны Батыры С.А.Ковпакты партизан отрядында 70 азастанды болды. Ленинград облысы территориясындаы партизан бірліктері рамында 220, ал Белоруссия территориясында 1,5 мыа тарта азастандытар жаумен шайасты. азастанды партизандар жаумен шайаста лкен ерлік танытты. Мысалы, 1941 жылы Киев облысы, Македон селосында жасырын партизан орталыы рылады. Бл орталыа соыса дейінгі жылдары Павлодар облысында оытушы ызметін атаран асым айсенов коммунистік жолдамамен жіберіледі. 1942 жылы .айсенов Чапаев атындаы партизан отрядтарыны командирі сайланып, Украина территориясында жаумен шайаста лкен ерліктер крсетті. .айсеновпен атар Украина территориясында араанды облысынан Д.И.Сагаев, Талдыоран облысынан П.С.Шленский, ызылордадан – Байдаулетов, Шымкент облысынан – Ж.Омаров, алматылы – А.С.Егоров жне т.б. азастандытар ртрлі партизан рылымдары атарында шайасты. Отанын ораудаы асан ерлігі шін .айсеновке “Халы аарманы” атаы берілді. Кеестер Одаыны рамдас блігі ретінде жаумен шайаста азастандытар лкен ерлік крсетіп, жеіс кнін жаындатуа з лестерін осты. Майдандаы ерлігі шін 520 азастандыты, оны ішінде 100-ден астам азаты Кеес Одаыны Батыры атаын алуы – орта Отанын орауда аза лтыны суырылып ала шыанын крсетеді.

27.Екінші дниежзілік соысты ащы орытындылары мен таылымды сабатарын баяндаызЕкінші дниежзілік соысты орытындылары. Соыс Германия мен оны одатастарыны жеілуімен аяталды. Басты соыс ылмыскерлері Халыаралы сотта жазаларын алды. Екінші дниежзілік соыс зіні ауымы мен зардаптары жнінен ХХ асырдаы е ауыр скери атыысы болды, 6 жыла созылан бл соыса 1,7 миллиардтан астам халы бар 60 — тан аса мемлекет атысты. Соыс 22 миллион шаршы шаырым жерді амтыды. Соыса атысушы елдерді арулы кштеріні атарына 110 миллион скер болды, 60 миллионан астам адам аза тапты.Екінші дниежзілік соысты алашы кнінен бастап аза халыны батыр лдары соына дейін атысты. Соыс басталан кезде Брест аласында 30 лтты кілінен ралан 7-8 мыдай скер болан. Ал оларды ішіндегі азастанды жауынгерлерді наты санын анытауда тарихшылар лі кнге дейін бір пікірге тотай алмай отыр. Олар сынан Брест амалын ораан азастандытарды зын саны 400 бен 4000 адам аралыында. Совет кіметі кезінде бар-жоы 29 жауынгер ана Брест амалын ораушы ретінде мойындалыпты. Тарих ылымдарыны докторы, профессор Лейла Ахметова аланы жаудан орауа бдан блек таы 432 азастандыты атысанын айтады. Ресми мліметтер бойынша Орта Азия елдерінен соыса 3 миллион жауынгер атысса, соны 1 миллион 366 мыы азастанды екен. Ал соыса аттанан азастанды жауынгерді рбір екіншісі, яни те жартысы майдан даласында аза болан. Фашистер брын — сонды болмаан атал ырып жою саясатын жргізді. Фашистік идеология еврей халына атысты ерекше астанды саясат стап, 6 миллион еврейді ырып тастады. Соысты басты орытындысы — лемдік ркениетті рып кетуден аман алып алуы, адамзата ас нсілшілдік фашистік идеологияны жою болды. Соыс миллиондаан адамдарды санасы мен ой- рісіне ыпал жасады, енді олар соысты болдырмау, лемдік ркениетті сатау, адам ыын орау мэселесіне нерлым белсенді трде араласатын болды.Алайда, Еуропаны жне лемні болашатаы даму жолдары туралы мселе тпкілікті шешілген жо. Ірі мемлекеттер фашизмге арсы бірлесе кресіп, орта жеіске жетсе де, болашатаы ынтыматасты мселесінде бірауызды бола алмады.

40.Кеестер Одаыны ыдырауы жне Туелсіз Мемлекеттер Достастыыны (ТМД) рылуы туралы баяндаыз1936 жылы КСРО Конституциясына сйкес, кеестер съезіні орнына халы тікелей сайлайтын Ебекшілер депутаттары кеестеріні бірттас жйесі белгіленді. Бл згерістерді баршасы коммунистер олымен жасалды, шын мнінде мемл. билікті большевиктер партиясы жргізді. кімет билігі кеестер олында деп есептелгенмен, оларды ызметін партия органдары басарды. 1977 жылы КСРО Конституциясы бойынша, Ебекшілер депутаттары кеестеріні жйесі Халы депутаттары кеестері болып згертілді. Кеестерге депутаттар сайлау формальді сипат алды. Кеес кіметі бір партиялы тоталитарлы жйені кз алдайтын демократиялы фасады рлін ана атарды. Бір партияны билігіндегі кімшіл-міршіл жйемен сіісіп кеткендіктен, Кеес кіметі тере дадарыса шырады. Жргізілген реформалар (жаа экон. саясатты аяына жеткізбей тжыру, жеделдетіп индустрияландыру мен кштеп жымдастыруды ткізу, ты жне тыайан жерлерді игеру науанын жргізу, айта ру, т.б.) елді уаытша табыстара жеткізгенімен, негізінен, экон. жне леум. айшылытарды тередете тсті, лт мселесіні шешімін тосан тйінді тстарын елеусіз алдырды, 1977 ж. КСРО Конституциясы бойынша жетекшілік рлін задастырып алан (6-баб) КОКП мемл. рылымдарды толыымен билеп, Кеес кіметін алмастыруын ашы жргізді, Кеес кіметі ні басару жйесі онан рі тыырыа тірелді. Кеес кіметіні дамыан елдерге араанда саяси жне экон. жаынан кп артта алып оюы – басару жйесін жетілдіруді талап етті. Осы масатта 1986 ж. жариялылы, жеделдету, айта ру саясатын жргізе бастау – партиялы диктатура мен оан тыыз байлаулы кеестік жйені тоырауа шыратты. 1991 ж. КСРО-ны ыдырауына байланысты, орталы Кеес кіметі лады. Туелсіздік алан одатас республикаларды брі з елдеріндегі Кеес кіметінен бас тартып, ркениет талабына сай жаа мемл. рылымдар жасауа кшт1991 жылы 8 желтосанда РСФСР, Украина, Белеорусь басшилары Минск аласында кесдесті (Беловеж келесімі). Талыланан негізгі мселелер-1922 жылы КСРО ру тралы келісімшартты жою, Туелсіз Мемлекеттер Достыын ру. Бас осуда осы мселелер туралы ааздара ол ойылды. Бл кездесуге азастан Президенті Н..Назарбаев та, баса Ортаазиялы республикаларды басшылары да шаырылмады. 1991 жылы 13 желтосанда азастан, збекстан, ыргызстан, Туркіменстан, Тжікстан басшылары Ашхабадта бас осты. Орта Азия мемлекеттеріні басшылары Минск (Беловеж келесімі) шешімін олдайтындытарын білдірді. 1991 жылы 20 желтосанда азастан, ырызстан, збекстан, Тжікстан, Туркіменстан, РСФСР, Украина, Белорусь, Армения, Молдова Алматыда бас осты. Оан Грузия баылаушы есебінде ана атысты. 1991 жылы 21 желтосанда аталан 11 республиканы басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны ру туралы келісімге ол ойды.