Жаа оамды йымдар мен партияларды пайда болуы туралы баяндаыз

«Азат» азаматты озалысы. Бл йым 1990 жылды шілде айында Алматы аласында рылды, р трлі партия, ксіпода, йелдер, ардагерлер, діни, жастар, т.б. йымдарды біріктіреді. Іс-рекетті нысаны мен тсілдеріні негізі: мемлекеттік билік органдарын конституциялы жолмен алыптастыру; баламалы за жобаларын жасау; жоары жне жергілікті йымдарды абылдайтын саяси шешімдеріне; жиналыс, митингі, шеру тарту ісіне атынасу.«Азатты» блімшелері барлы облыстарда бар, жоары органы-съезд, 300-ден астам мшелері бар. Е кп мшелері Отстік азастан, Жамбыл, ызылорда.Алматы, Батыс азастан, Шыыс азастан облыстарында.«Азат» баса елдердегі осындай озалым йымдары мен тікелей байланысты. «Азат» газетін шыарады, «аза тілі» оамымен тікелей байланыста. «Азат» озалысы республика жерінде з жарысына, Конституцияа сйкес жмыс жргізеді. Негізгі масаты-толы саяси-экономикалы туесіздікке ол жеткізу, леуметтік ділеттілік жне демократия принциптерін іске асыру, барлы азаматтарды материялды жне рухани мірін амтамасыз ету. Экономика саласында жер, кен байлытары, су, орман жне баса да байлытар республиканы меншігі. Жер сатылмауы керек, біра ажеттілікке арай жала беріледі. лт мселесінде барлы азаматтар те ыты, лтына, дініне арай блінбеу керек. аза мектебіні жне трбиені лтты тжырымдамасы жасалуы керек. азастан тарихы, аза тілі жне дебиеті барлы оу орындарында дербес пн ретінде оытылуы ажет. Басару жйесінде тоталитарлы сиемдікке, кімшіл-міршіл жйеге арсы крес жргізілуі ажет. «ділет» тарихи-аартушылы оамы - жарысы, бадарламасы бар. оам мшелері 19 халы комиссарыны (министірді), 1938 жылы Алматы маында атыландарды кмілген жерлерін анытады. Сталиндік уын-сргінге шыраандарды еске алу шін аржы жинады. азіргі уаытта «ділетті» Астана, араанды, Шымкент, Алматыда жергілікті йымдары бар. оам мшелері 1500-ге жуы, негізіне студенттер жне оам айраткерлері.«Аиат» тарихи-аартушылы оамы 1988 жылы желтосанны 13-інде рылды. оамны масатыны бірі – халыты ескі дет-рпын алпына келтіру, туан лкені тарихын зерттеу, аза жне баса халытарды лтты тілін дамыту. уын-сргінге шыраандар туралы бірнеше маалалар жне кітаптар жариялады. оамны ш мынан астам мшесі бар. Алматы, Отстік азастан, Жамбыл, араанды, Амола облыстарында блімшелері бар. оам жмысына негізінен зиялы ауым кілдері мен студент жастар атынасады.азастанны йелдер одаы. Бл оамды йым 1991 жылды мамыр айында рылды. рылу масаты - йелдерді оамдаы саяси, леуметтік, экономикалы, рухани мірдегі рлін арттыру. Ода республикадаы реформаны жатайды. Соы 7-8 жылда бл салада ыруар йымдастыру жмысын атарады. йелдер озалысыны мселелері туралы семинар, мслихаттар ткізді, ардагер йелдерге, кп балалы аналара, балалар йіне материалды кмекті немі йымдастырып келеді. « йелдер азіргі оамда» деген халыаралы конференция тізді. азастанны йелдер одаы Орталы Азия елдеріні халыаралы конгресіні мшесі. азастан Республикасыны йелдер кеесі 1991 жылы азанны 21-інде тіркеуден тті.Басарма жне президиум мшелері 1991 жылы тамызды 20-сында сайланды, йымны Жарысы бар.Бірнеше рет республикалы пленумы тті. «йелдерді ксіпкерлік іс-ызметі туралы» конференция, Семей аласында акушер-гинекологтарды республикалы съезін,1993 жылды ыркйек айында Орта Азия елдері йелдеріні халыаралы конференциясын ткізді.азастанны жастар одаы. рамында 500 мынан астам мшесі бар. Одаты мшелері – азастанны мамандары мен жас алымдарыны ассоциациясы, жастар ксіпкерлігін дамыту – «Асар» ассоциациясы, спортшв балалара кмек беретін «Алтын шаба» оамы.азастанны жастар одаы – дербес оамды йым, республиканы жастарын ерікті трде біріктіреді.Республика Конституциясына, задарына негізделген жарысы жне бадарламасы бар.Одаты негізгі масаты – жас азаматтарды еркін дамуына жадай жасау, оларды экономикалы, леуметтік-мдени ытары мен бостандыын орау, іске асыру.Ода жастарды мемлекеттік жне оамды жмыстарда жігерлілігін жне дербестігін арттыру, оларды ылыми-техникалы жне кркемнер шыармашылыын дамыту саласында сан ырлы жмыстарды іске асырып жатыр.Ауанстандаы соыс ардагерлеріні йымы. Бл тіркеуден ткен оамды йым. Негізгі масаты – Ауанстандаы соыс ардагерлерін леуметтік бейімдеу, олара медициналы кмек крсету, оларды ыты жне леуметтік орау, оларды отбасына моральды кмек йымдастыру, соыста айтыс боландарды атын, ерлігін мгілік есте алдыру, жастарды патриотты жне интернационализм рухында трбиелеу. йым соыс ардагерлерімен немі кездесу йымдастырып, оларды тілек-мдделерін зерттеп отырады. Беделі те жоары.«Невада-Семей» халыаралы ядролы соыса арсы озалыс. Бл ебекшілерді еріктілік негізінде рылан йымы. йым халыаралы «Невада-Семй-Морура-Лобнор-Новая Земля» ядролы соыса арсы бірлікке кіреді. озалысты негізгі масаты- ядролы аруды жне соысты адамзат ркениетінен аластау, ядролы сына жргізілген айматар халын экологиялы жне леуметтік орау. Табиатты, Адамды, Мдениетті айта жаырту.Осы озалысты бастамасына сйкес азастанда ядролы сына жргізуге тыйым салынады, «ядролы арусыз ел» деп жарияланды.Бкіл лем халы бл бастаманы олдады.«Арал-Азия-азастан» халыаралы оамды комитеті. Бл комитет 1987 жылы белгілі аын М.Шахановты бастамасымен рылып, республика жртшылыы оны малдады. Оны масаты : Арал теізі жадайына, республикадаы экоклкгиялы дадарыса оамды пікірді аудару, Арал теізін алпына келтіру туралы жобалар мен бадарламалар жасау

50. 2009 жылы азастандаы халы санаы, халыты этникалы жне леуметтік рылымындаы згерістерге талдау жасаыз 2009 жылы халы саны 16 009 597 адамды рады. 1999-2009 жылдар аралыында республика халыны саны 1 028 316 адама кбейіп , 6,9%-а сті. азастан кп этносты халы бар мемлекетке жатады, оны аумаында 130-дай лт пен лыс кілдері трады. Соларды ішінде саны жаынан е кбі 7 этнос- азатар, орыстар,збектер,украиндар,йырлар,татарлар жне немістер,оларды лесіне ел халыны 95,6 % -ы келеді. Халыты жалпы санындаы е лкен лес салмаын азатар-63,1 % а жне орыстар – 23,7% райды.азатар 1999 жылы 53,5% болса ,2009 жылы – 63,1 %- а жетті ,20 жыл ішінде оларды -23,0% а жетіп , саны 6 млн 496 мынан 10 млн 96 мыа ,демек 3 млн 600мыа сті , яни 55,4 %-а кбейді.азатарды саны табии сімні, сондай-а республика аумаына келген оралмандарды есебінен сті. Баса этностар мен этносты топтарды лесі республика халыны 13,2%-ын рады. Алдыы халы­ санаымен салыстыранда ырыздарды саны 2,1 есе немесе 12,3 мы адама, тжіктер – 41,3% - а (10,6 мы адам), днгендер – 40,6%­а (15,0 мы адам), тріктер –23,3% -а (86.2 мы адам ) жне т.б сті.Халы санатары елде жрген кші – онды дерістерге байланысты азастан халыны кп этносты рамы алыптасанын айатайды.

Кіметтік емес йымдарды, ксіподатарды, азаматты оам институттарыны дамуын баяндаыз52. лтаралы келісімні азастанды моделіні ерекшелігі

53. Жастарды рухани, мдени, бiлiм алуы, ксiби алыптасуы мен дене трбиесiн дамытуы шiн леуметтiк-экономикалы, ыты, йымдастырушылы жадайлар мен кепiлдіктер жасау, бкiл оам мддесi шiн оларды шыармашылы ой-рісін ашуды маызы\

Жоары білім беретін жоары оу орындарында жан-жаты трбие беруді жне оан болаша мамандарды дайындауды бадарлы идеялары ел басы Н..Назарбаевты «азастан-2050» стратегиясы алыптасан мемлекетті жаа саяси баыты» атты азастан халына жолдауыны «Интеллигенция алыптасан мемлекет кезеінде жаа жалпылтты ндылытар жасауда алдыы атарлы кш болуы керек. Олар замана сай жне болашаа лшынысты болуа тиіс», «Біз жастарымыз баыт алып, бой тзеуге тиіс з заманымызды жаа аармандарын крсету жне жасауымыз керек»­­ – деген леуметтік, оамды талап ойылан. Бл талаптар елбасыны лтты ндылытapымызa дeгeн o кзapacынан туындап, жаласын тапандыыны длелі Демек, лтты ндылытарымызды лемдік дегейге шыаруа абілетті тла трбиелеу шін: жас рпаты лтты сана – сезімін алыптастыру; оларды санасына туан халына деген рмет, сйіспеншілік, матаныш сезімдерін ялату, лтты рухын дамыту; ана тілі мен дінін, оны тарихын, мдениетін, нерін, салт-дстрін, рухани-мдени мралдары астерлеу; жас рпа бойында жанашырлы, сенімділік, намысшылды, трізді лтты мінездерін алыптастыру сияты міндеттерді орындаанда ана басты масата жетеміз. Ал лтты трбие сол лтты рухани-мдениетiні дамыуыны негізі озаушы кші болып, адамзатты ндылытарды рамдас блiгi жне р лтты оршаан табиат ерекшелiктерiне сай мiр салты негiзiнде асырлар бойы жинаталан трмысты жне рухани мрасы ретінде ызмет атарады. Осылайша жер бетiндегi трлі лтты масаты – з рпаыны бойында адамды асиет, лтты рух пен мдениеттi кш-уатын алыптастыру, лтты болмысын, оны мiр сру тсiлi мен тжiрибесiн, трбие ыпалыны жолы мен баытын ке тсiндiре бiлу. Ендеше лтты ндылытарымызды сатау арылы елiмiздi бiлiм беру саясатыны лтты-рухани дамуына, бiлiм жйесiнi жетiлуiне, оамда зiне лайы орын алатын бiлiмдi болаша трбиелеуге, озы оам руа ол жеткiзуге болады. Мндай маызды рухани ндылытара аза халы з мір срген заманында жіті кіл блген. Осы рухани мдени мра дегейіні лшемдері – білім, адамгершілік, дстр, ыты норма, халы шыармашылыы, діни сенімдер, адамны сана-сезіміне, тйсігіне сер ететін трлі апараттар.азiргi кезе – лтты ндылытарды жойылып бара жатанын ескеретін болса: Адам айтса нанысыз ауруларды кбеюi, адамгершiлiкасиеттiмiздi ждеу тартуы, кiсi лтiру, й тонау, маскнемдiк пен нашаорлы, жезкшелiк сияты жат ылытарымен атар мейiрiмсiз, атыгез жастар арасынан да орын алады. «Ауырып ем iздегенше, ауырмайтын жол iзде» деген сз бар азата. Ендеше жас рпаты осындай кйге тспеуiне, оларды рухани бай, адамгершiлiгi мыты, арым-атынаста мiр сруiне жадай жасау кезек кттiрмейтiн мселе екенi аны.Бл мселелерді бiрден-бiр шешуді жолы – сол оама сай азаматты трбиелеуде жас рпаты рухани мдениетін арттыру болма. Ал рухани байлыын, лтты санасын, дстрін жоалтан лтты болашаы рашан блыыр болма. Сондытан, руханилы жеке адама да, лкен леуметтік топтара да ауадай ажет былыс ретінде кез келген мдениетті жаырта тсетін, болашаа жылжуына іргетас болатын ішкі мндік задылытар жиынтыы. Егер болашаымызды жарын болуын аласа осы мселелерді шешуіміз керек. Сондытан келешек рпаты лтты, халыты трыдан трбиелеу міндет. Ал трбиелеу дерісі з лтымыза ана тн мдени-рухани ндылытар лтты ерекшеліктерімізбен тыыз байланысты.

56. Мдени мраны зерделеуді бірттас жйесін ру – фольклор, дстр, дет-рыптар туралы баяндаызКшпелілер мдениетіні е бір кне нсалары — ол миф пен псаналар. Миф — фольклорды е кне жанры. Оны тп-тамырлары сонау алашы ауымды рылыстан басталады. Адам баласы зін оршаан орта, табиат, жан-жануарлар, мір, лім, сіп-ну туралы ерте заманнан-а з тсініктерін алыптастыран. аза фольклорыны таы бір оматы блігін тарихи жырлар райды. Тарихи жырларда кейде оиалар жазба тарих сарынына сйкес баяндалса, екінші бір тста иялдау, кркемдік жинатау трінде беріледі. Бл процесс XX асырды бас кезінде одан рі дамыды. Осы кезеде белгілі фольклортанушылар .А.Диваев, М.Кпеев ебектері жарияланды. Сондай-а аза фольклорыны лгілері ресейлік басылымдармен атар аза тіліндегі баспасз беттерінде де здіксіз жариялана бастады. XX асырды басында халы мрасын жинау, жариялау ылыми-зерттеу жмыстарымен сабатаса жргізілді. Оан Ташкенттегі Киркомиссия мшелері Халел Досмхамедлы, алжан оыратбайлы, Кмішлі Бриев, Ілияс Жансгіров, т.б. белсене атысып, Сырдария, Жетісу фольклорлы экспедицияларын йымдастыран. Шкерім дайберділы, .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.уезов, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов, .скенбайлы, X.Досмхамедов, т.б. зиялылар шоыры аза фальклортану ылымын ксіби дегейге ктерді. • Байтрсынов («дебиет танытыш», 1926), • уезов («дебиет тарихы», 1927), Дстр- рпатан-рпаа кшетін, тарихи алыптасан леуметтік нормалар мен принциптер. Дстр-оамды йымдар мен халыты мінез-лы мен іс-рекеттеріні рухани негізі. Дстр мдениетпен тыыз байланысты. Мдениеті дамыан ел дстрге де бай. Прогресшіл Дстрге тн астеттер –лтты, тапты, жалпы адамзатты дтрдер. Дстрді трі лтты боланымыен, мазмны тапты. Дстр прогресивті жне реакцияшыл болып екіге блінеді. Мысалы азаты 1916 ж. Аманкелді Иманов бастаан лт-азатты ктерілісі – ежелден еркіндік асаан аза халыны прогресивті Дстріні нтижесі. Ал мегерлік пен алы мал алу –ескінні сарыншаы, реакцияшыл Дстр. Ата-ананы рметтеу, лкенді сыйлау, адалды,ділеттік сезімдер барлы халытара тн Дстр ретінде алыптасады. Антогонистік оамда бл Дстрлер тапты сипат алады. Марксизм классиктері мен аса крнекті прогрессивті педагогтар дстр, дет-рыпты адамды трбиелеуде айрыша роль атаратынын крсете келіп, жаа трбие жаа Дстрсіз болуы ммкін емес деп тжырымдайды. дет-рып – белгілі бір оамды-леуметтік ортада пайда болып, оны мшелеріні мінез-лыны, трмыс-тіршілігіні блжылмас аидаларына айналан жн-жосы, жол-жоралы. азаы дет-рыптар (арабша адт жне урф) кшпелі трмысты дстрлі дниетанымынан бастау алады. «Табиаттан еншісі блінбеген» сахара жрты зін оршаан ортаны ажырамас бір блшегі ретінде сезініп, жары дниені жалыз жаратушысы – Тірге табынан; Кк аспан – ара жерді киесін астер ттып,ата-баба аруаына сиынан. Жйелі мерзімдік ретпен айталанып отыратын трлі табии былыстарды (кн кркіреуіні, жерсілкінуіні, найзаай ойнауыны), маусым алмасымдарыны, т.б. сырын аны адай алмай, аспан асты, жер стіндегі кллі тіршілік аымы, адамзат тадыры Кк иесіні ырындаы нрсе – жазмыш екеніне шбсіз сенген. Табиат задылыын оам міріні, адам трмысыны тртібіне айналдыруа тырысу, кие тту тйсігі аза халыны, жалпы тркі миллтіні тп-тегінде – н, сатайпаларында боланы млім. Олар кктегі Тірді «бабай баба», «Кк ата» атап, оны діретіне бас имеу – кпіршілік, ата-баба жолын бзушылы деп санаан. Осы тсінік дстрлі аза оамындаы ыты мдениетті алышарты – дет-рыпты адамдар арасындаы арым-атынастарды негізгі реттеушісі ретінде алыптастырады. Ол, негізінен, жеке тлаларды белгілі бір леуметтік жне мдени талымдара йретіп, оны рпатан рпаа таратуа жрдемдесті, жеке адамдарды, леуметтік топтарды мінез-лын тртіпке келтіріп ана оймай, ауымішілік ттасты пен лтты мдделікті ныайтуа септігін тигізді. аза тарихында ежелгі мемлекеттілік нышандарыны пайда болуына орай табиат жне мір былыстарын ттас алпында, р алуан аидаа жіктемей зерделеуді немесе тіршілік дниетанымны жемісі – дет-рып сенімдері бірте-бірте дстрлі ыты сана-сезімге ласып, ел билеуді арнаулы за нормалары мен институттары ретінде олданыла бастаан