Бірттас экономикалы кеес ру идеясы

Тарихты білу, оны бастау алар кезедеріне ілу, бгінгі кнге ажетін табуа мтылу – барлы халытара тн дстр. аза тілі айыптан пайда болан жо жне ошау жаратылан тіл емес. Оны шыан ата-тегі бар. аза тілі тркі тілі деп аталатын алып бйтеректі аса бір ірі тармаына жатады. VІ-VІІІ асырларда біз бгінде дние жзінде тркілерден тараан ырытан астам лт болса, соларды барлыын бір ана атаумен «тркілер» деп атаан. Сол кезде бабаларымыз Тркі аанатын ран. Тркі этнонимі ытай жылнамаларында 542 жылдан белгілі. Ал тркілерді мемлекеттік дрежеге ктерілуі 552 жылдан басталады. Трік аанаты Солтстік Кавказ бен ара теізді солтстік жаалауына дейін стемдік етті. VІ асырды жартысындаы Трік аанатыны билігі Азияны біраз аймаын амтыды. Трік аанатыны негізгі рамы трік тілдес халытар болды. Оларды ішінде ырыз, оыз, йыр, дулу, йсін т.б. тайпалар болды. аанатты Бумын аан биледі. Одан кейін Істемі аан биледі. аанат бірде лсіреп, бірде кшейіп отыран. Бір кшейген тсы – Елтеріс атанан тлы аанны екі лы жас боландытан, билікті інісі апаан з олына алады. Ол уелде елін, жерін кеейтіп, кшті хан болады, біра кп кешікпей ешкімді елемейтін, арсы келгендерді аяусыз жазалайтын атыгез аана айналады. Соны салдарынан тайпалар бірінен со бірі бл аанаттан блініп, табаштарды ол астына кіріп жатады.апаан бір ктерілістен айтып келе жатанда аза табады. Ел билеу ісі Білге аана алады. Білге аан тркі мемлекетіні кш-уатын ныайтуда кп жмыс атарады. Білге аан былай дейді: «Тркі еліні аты, заты жо болып жоалмасын деп, зімді тірі есіркеп таа отырызды. Таа отыранда, ел-жртты халі лсіз еді, асар асы жо, киер тоны жо, аянышты мшкіл елді ааны болдым. Інім Клтегінмен бірге сзге, іске бекіндік. Хан иеміз ата-бабамыз билік орнатан ел-жртты аты, ссы жойылмасын деп тркі елі шін тнде йытай алмадым, кндіз отыра алмадым, інім Клтегінмен бірге елі шад осылып, ліп-талып арпалысты, жианымызша жиып, елді бірлігі, берекесін от-су ылмады»[1,27].лемдегі зге халытар сияты, тркі халытарыны да –зіне тн алыптасу, даму тарихы бар. Ешбір тайпа, халы жне лт тарихсыз болмайтыны белгілі. рбір халы лт болып алыптасу шін талай тарихи кезедерді басынан ткізеді.Тркі тайпалары халы ретінде бізді дуірімізді VІ асырында дние жзіне белгілі бола бастады. Тркі тайпалары туралы нды деректерді, сіресе, Батыс Еуропадаы Византия материалдарынан кбірек кездестіруге болады. Сонымен бірге тркі халытары жніндегі ыруар мліметтерді біз сол тркі тайпаларыны шпес мрасы – здері жасаан жазба нсалар арылы да біле аламыз. Мндай жазба нсалар тркі халытары шін баа жетпес тарихи жне мдени ескерткіш болып табылады.Тркі халытарыны тарихи мралары тарих, мдениет жне тіл трысынан аланда аса нды азына екенін баалай білу, таныту – кезек кттірмейтін негізгі міндеттерді бірі. Біз кне тркі жазба нсаларынан таса ашалан мынадай сздерді кездестіреміз:Бны кр білі! Трк бдн бдн аты йо болу бармыс ерті лтечі ерті. Ічре ашсыз, ташра тонсыз йабызйаблы будунта мен зм аан олуртым. Іл йеме іл болты, йеме болты.Мны кре білі(дер)! Тркі халы аты жо бола бастаан еді. лімші (болан) еді. Іші ассыз, сырты киімсіз нашар халыа мені зім аан (болып) отырдым. Ел еді ел болды, халы енді халы болды.[2,73](Ескерткіштен зінді)«Тркі бектері мен халы, мны естідер! андай сздерім бар болса, соларды мгі таса жаздырдым. Оларды крідер, ыдар».1893 жылы Дания еліні алымы В. Томсен тыш рет ескі тркі (орхон-енисей) жазуларыны оылу кілтін тауып, оны сырын ашуа ммкіндік туызды. «Он пытался самым детальным образом сначала изучить соотношения одних букв с другими. Для В.Томсена при этом выяснилось, что неоторые буквы могут быть в близком соседстве с рядом других букв, другие же нет. Это привело Томсене к мысли о делении букв на два класса по числу звуков переднего ряда. А все это вело мысль к строю тюркских языков. И, наконец, 25 ноября 1893 года ему удалось уже найти полный ключ к своему этих до этого неизвестных надписей с берегов Енисея и Орхона». В.В.Радлов бірінші болып, Орхон, Енисей зендері бойынан табылан лкен-лкен ескерткіштерді аудармасын жасап, жртшылыа таныстырды.Даты трколог С.Е.Малов та зіні ылыми ебектеріні кбін осы кне трік жазу нсаларыны сырын ашуа арнады.Орхон Енисей зендері бойынан табылан ескерткіштер – VІ-VІІІ асырлардаы тркі тайпаларыны сол кездегі оамды рылысы, кн крісі, мдениеті мен тілі жнінде мол деректер беретін нды материалдарКне тркі руникалы мдениетіні бізді заманымыза дейін саталып жеткен тас стіндегі жазулармен бірге пайда болан ана емес, сонымен бірге бізді дуірімізді алашы асырларында алыптасан айрыша да бірегей дниетанымды былыс ретінде арастыруа болады.Кне ескерткішті аза халы шін таы бір маызы – ата тркіні бір жармаы ретінде зімізді жазба мдениетіміз сонау VI-VIII асырлардан бастау аландыы біз шін зор матаныш. зім осы таырыпты зерттеу кезінде байааным – ескерткіш тіліндегі сздерді байланысу трлері азіргі аза тіліні задылытарына састыы. Атап айтса, азіргі аза тілінде сздерді байланысу трлеріні бес трі де ескерткіш трінде кездеседі.Демек, тркі ата-бабаларымыз станан жазуды тл жазуымыз деп санап, р трлі тектес халы, р аза тере тсінетіндей дрежеде санаса, мектеп бадарламасынан тбегейлі орын алып, кне мдени ждігерлерін лыылау жмыстары зіліп алмай, одан рі жаласын тапса деген сынысымды білдіруге толы ылымын деп есептеймін.

65. Елбасыны «лем ХХІ асыр» манифесіТарихты ай кезеінде болмасын, мемлекеттік дстрін сатаан елде билікті е жоары кіліні басты міндеттеріне елді ішкі-сырты саясатын жргізу, ел мен жерді орау, сондай-а, лтты сана мен лтты трбиені дамыту баыттары жатады. лтты сананы дамыту лтты тарихты лтты мддесіне сай зерттеумен тікелей байланысты екені белгілі. Ал кез келген таырыпты, оны ішінде тарихи таырыптарды зерттеу шін е алдымен теориялы жне методологиялы негіздер ажет. Онсыз ылыми-зерттеулер мен ізденістер дрыс нтижеге ол жеткізбейді. Міне, осы трыдан аланда Тыш Президентіміз Н..Назарбаевты р жылдары Отан тарихына атысты айтан ойлары мен тжырымдары зерттеушілер шін негіз бола алады. Осындай жадайды ескере келе, біз тменде Елбасыны ел тарихына атысты айтан ойлары мен білдірген тжырымдарына назар аударып, оларды кеірек талылауды жн кріп отырмыз.

Туелсіздік алан кезенен бері Мемлекет басшысы ртрлі жиындар мен басосуларда, елдік маызы бар мерекелерде Отан тарихыны трлі мселелеріне байланысты ойларын айтаны белгілі. Ал сол айтылан ойлар мен тжырымдарды жйелі трдегі жиынтыы, сондай-а, жалпы Отан тарихыны е зекті мселелеріне атысты кзарастары оны 1999 жылы жары крген «Тарих толынында» атты кітабында баяндалады. Сегіз тараудан тратын бл кітапта барлы гуманитарлы ылымдара атысты, оны ішінде Отан тарихына атысты теориялы-методологиялы ой-тжырымдар жетіп-артылады. стіміздегі жыл – аза хандыыны 550 жылды мерекесі боландытан, осы кітаптаы хандыты рылуына, оны тарихына атысты айтылан ойлар мен тжырымдара тереірек талдау жасап крелік.Кітапты «лтты бірегейлік туралы» деп аталатын тарауы лтты бірегейлену мселесі мен оан тікелей ыпал ететін дін, лтты сана-сезім, саяси факторлар арастырылып, одан рі аза этногенезі, хандыты рылуы, этнонимдер мселелеріне тоталып теді.Мнда айтылан рбір ой-тжырымды талдау кем дегенде бір ылыми мааланы жгі болары аны. Сол себепті, біз ойымызды ртрлі таырыптара шашыратпай, тек хандыты тарихына атысты айтылан мселелерге ана тоталайы.Елбасы «Тарих толынында» аза хандыыны рылуы жне оны маызы жнінде бірнеше тжырымдар білдіреді. Соларды біріне – «аза хандыыны рылуы – азастан тарихы шін белесті кезе болды», деген тжырым жатады.Белесті кезе деп Елбасы бл жерде Отан тарихында бір тарихи кезені аяталып, жаа бір тарихи кезені басталаны жнінде айтып отыр. Шынында да, аза хандыыны рылуы – азастан аумаындаы бір тарихи дуірді аяталып, жаа бір тарихи дуірді басталанын крсетеді. Керей мен Жнібек хандарды басшылыымен жзеге асан бл аса маызды оианы ортаасырлы азастан тарихындаы Трік аанатыны, ыпша хандыыны, Алтын Орданы рылуымен салыстыруа болады. VІ асыр ортасында Трік аанатыны рылуы – азастан тарихындаы трік дуірін, ыпша хандыыны рылуы – ыпша дуірін, Алтын Орданы рылуы Алтын орда дуірін туызады. Ал аза хандыыны рылуымен ХV асырды ортасынан бастап азастан тарихында жаа тарихи дуір басталады. Ол – аза хандыы дуірі. аза еліні XV-XVIII асырлардаы тарихы осы ханды дуірге жатады. ХV-ХVІІІ асырлар аралыын амтыан аза хандыы дуірі азастан тарихында ерекше орын алады. Осы дуірде лтты сана сіп, халыты зіндік, зіне тн ерекшеліктері айындалады. Халымызды тарихи санасында шпестей із алдыран ататы хандар мен слтандар, батырлар мен билер, бектер мен мірлер, аындар мен жыраулар, ишандар мен абыздар осы тарихи дуірде мір срді. Ерлік пен елдікті паш еткізген небір айтулы тарихи оиалар осы дуірді еншісінде жатыр.Елбасыны «Тарих толынында» атты кітабында аза хандыыны тарихына атысты айтылан ой-тжырымдарды тере талдай келе, тмендегідей орытындылар жасауа болады. Біріншіден, кітаптаы Елбасыны ел тарихыны ханды дуіріне, оны ішінде саяси тарих пен этникалы тарих мселелеріне атысты жазан ой-тжырымдары азіргі кезедегі жне болашатаы зерттеушілерге теориялы-дістемелік негіз бола алады.Елбасы ебегіндегі ой-тжырымдар отанды тарих ылымыны жемісі, жеткен биігі, олай болса, арастырылан мселелер бойынша азіргі кндері ел ішінде желдей есіп жрген кптеген жала пікірлерге кітаптаы салматы тжырымдар тосауыл болады деп санаймыз.

Мгілік ел» идеясыны негіздері: тарихи сабатасты; аза мдениеті; еркіндік; бірлік; кшті мемлекет; жоары масаттар; лы болаша туралы баяндаыз67.азіргі аза мемлекеттілігіні республика территориясындаы ежелгі мемлекеттер мен аза хандыынан ерекшелігін талдап крсетііз