ХХ асырды басындаы «Айап» журналы мен «аза» газетіні маыздылыын анытаыз.

.«Айап» — азаты тыш оамды­саяси, деби журналы. 1911—1915 ж. аралыында Ресейді Троицк аласында бастапыдаайына бір рет, кейін екі рет шыты. Барлыы 88 саны жары крген. Редакторы — оам айраткері, аын, аудармашы, М. Сералин. «Айап» отаршылды ысымдаы азаты лтты санасын оятуа ыпал етіп, халымызды саяси жне рухани ілгерілеу жолында мейлінше ажетті ділгір мселелерді ткір ктерді. Журналда Ш. дайберділыны «Білімділерден бес трлі сзді шешуін сраймын» (1912, № 5), «Сз таласы» (1915, № 6), «Бізді мтаждарымыз». «Басармаа келген хаттар» (1912, № 4.) маала, хабарлары жарияланды. Оларда Ш. дайберділыны философиялы ой­толамдары, оамды мірді зекті мселелеріне атысты кзарасы крініс тапан. «Айап» журналында Ш. дайберділыны жары крген кітаптары, мірі мен шыармашылыына атысты нды деректер де берілген. «Жаа шыан кітаптар» хабарламаларында Ш. дайберділыны «Мсылманды кітабы», «Трік, ырыз­аза м хандар шежіресі» (1912, № 7), «аламан—Мамыр» кітаптары басылып шыаны хабарланса (1912, № 13), М. Сералин «Шаар Троицк» мааласында «Айап» журналы шыа бастаан кезенен бері «Маса», «Баытсыз Жамал», «рнек», «Тумыш», «Шаир», «Кксілдер», «Шежіре», «Мсылманды кітабы», «Топжаран» кітаптарымен атар Ш. дайберділыны «аламан—Мамыр» кітабы шыанына тоталады (1913, № 1) Ал С. аббасовты «Тарих аза жайынан» (1916, № 6) мааласында «нанбай мырза менен Абай мармды жртты жадына адірлі асаал Шкрім дайберді баласы да тсіреді. «аза» — лтты оамды, саяси жне деби газет. 1913.2.II—1918.26.IX жылдар аралыында Ресейді Орынбор аласында Алаш санаткерлеріні кш­айраты, лт айраткері А. Байтрсынлы редакторлыымен шыты. Барлыы 264 саны жары крді. «аза» — XX . басындаы лтты санаа елдік асиеттер сіірді.Саяси жне рухани ояну ранын ктеріп, отаршылды ысымдаы лтты азатты мраттарын теміразы етіп станды. «Аталы жртымызды, ауданды лтымызды аруаты атын» иемденген газет «лт шін деген істі лаюына кшін осып, кмектесіп, ызмет ету аза баласына міндет» жне де «ияметке шейін аза аза болып жасама, осы асырды ылым жарыында аза кзін ашып, зіні азашылыын жоалтпас жне зімізді дет­рыпа сай «аза мдениетін» (казахская культура) рып, бір жаынан «аза дебиетін» (казахская литература) трызып, азашылыын сатамашы» деп осы жолда тарихи ерен ызмет атарды. Сол биік мрат­ масат биігінен табылуда аны мен жанын жанпида еткен Алаш ардатыларыны бірі Ш. дайберділы болды. Басылым тсауын кескенде «аза» тты болсын!» жрекжарды леін арнады.

 

 

 

15. Кеес кіметін задастыру шаралары мен азастанды кеестендеру ерекшеліктерін талдаызКеес кіметі азастан аумаында бір кезеде орнамады. Бл кптеген объективті жадайлара байланысты болды.Барлы демократиялы йымдар мен жмысшы, шаруа жне солдат, аза жне мсылман депутаттары Кеестеріні, социалисттік партияларды, ала Думаларыны 1917 жылы 15-22 арашада Ташкентте ткен лкелік съезі Тркістан лкесінде жаа кімет- Тркістан Халы Комиссарлары Кеесіні адамды рамы жарияланды. Алайда онда мсылман халыны бірде-бір кілі болан жо.1917 жылды азанынан 1918 жылы наурызды басына дейін Кеес кіметі байта Ресейге з билігін орнатып лгерді. аза даласында Кеес билігін алдымен теміржол бойындаы алаларда орнады. 1917 жылы азанда жмысшы, шаруа жне солдат депутаттарыны Перовск (ызылорда) Кеесі кімет билігін з олына алды. Сол жылы арашада билік улиеата, Черняев алаларында Кеесті олына кшті. Орынборда атаман А.Дутов басаран азатарды офицерлер корпусы, .Бкейханов басаран Алашорда кіметі, эсерлер жне меньшевиктер Кеес кіметіне арсы бірікті.1917 жылы желтосанда Балты теізшілері азы-тлік отрядыны олдауымен останайды жмысшылары мен солдаттары кімет билігін з олына алан болатын. 1918 жылы атарда болан останай Кеестер съезі бкіл уезде Кеес кіметін орнату туралы шешім абылданды. 1918 жылды басында Атбеде, Орынборда жне Торай уездерінде Кеес кіметі орнады.Амола даласы мен Есіл бойындаы Атбасар, ызылжар (Петропавл), Ккшетау алаларында кеес кіметі орнауына Батыс Сібірді Уаытша Революциалы Комитеті ыпал жасады. Батыс Сібір Кеестеріні 3-съезі барлы жерде-Атбасар, ызылжар жне Ккшетауда кімет билігіні Кеестер олына кшкені туралы аулы абылданды. Амола ревкомы Уаытша кіметті жергілікті органдары латылып, Кеес кіметі орнатыланын хабарлады. ызыл гвардия отрядны олдауымен жмысшы, шаруа жне солдат депутаттарыны Павлодар Кеесі де 1918 жылды атарында кімет билігін з олына алды.кімет билігі шін тайталаса тскен кштерді араатынасын ескере отырып, Семей большевиктеріне кмекке Новониколаевскіден (Новосібір) кілдер келді. Ревкомны басшылыымен ызыл гвардия отрядтары рылып, Кееске айта сайлау ткізілді. 1918 жылы апанны 16-сынан 17-сіне араан тні Семейде кімет билігі жергілікті Кеесті олына кшті, мны зі скеменде, араралыда, Зайсанда, Шыыс азастанны зге елді-мекендері мен ауылдарында Кеес кіметіні орнатылуын амтамасыз етті.11918 жылы атарда Оралда Кеес кіметі кшпен орнатылды. азатарды офицерлер мен кулактадан тратын улетті тобы, Жымпитыдаы Алашорда кіметіні Батыс блімшесі, Тменгі Еділде жинаталан кштерді алан блігі большевиктерге арсы шыты. 1918 жылы наурыз айында алада жмысшы, шаруа жне солдат депутаттары Кеестеріні обылысты съезі болып, онда Орал обылысында кімет билігіні обылысты Кеес атару комитетіні олына кшкені, казатарды скери кіметі мен Алашорда кіметіні таратыланы туралы шешім абылданды. Алайда арулы кштерді болмауынан Орал Кеесі бл шешімді орындай алмады. Наурызды 28-інен 29-ына араан тні контрреволюциялы кштер ткеріс жасады. Атару комитетіні 60-а жуы мшесі амауа алынып, оларды кпшілігі а гвардияшыларды олынан аза тапты. Кеес кіметі Оралда азамат соысы жылдарында ана біржола орнатылды. Астрахан губерниясыны рамында болан Бкей ордасында Кеес кіметі 1917 жылы желтосанда жарияланан болатын.Жетісуда тапты кштерді те еместігінен соыс жадайы туындады. 1918 жылы наурызды 2-сінен 3-іне араан тнде жмысшылар , майдангерлер жне солдаттар жне екінші Жетісу казак полкіні революциялы пиылдаы жауынгерлері ктеріліс жасады. Ктерілісшілер бекіністі, арі оймасын басп алды, банкті, поштаны, телеграфты олына аратып, юнкерлер мен Алашорда милициясын арусыздандырды. Верныйда Кеес кіметі жеіске жетті. 1918 жылы наурыз айыны ішінде бкіл Жетісу облысында Кеес кіметі толы орнады. Кеестер билігі Сырдарияда 1917 жылы 30 азанда Перовскіде билік бейбіт жадайда жмысшы солдат депутаттарыны олына кшті. 1917 жылы 1 арашада 4 кнге созылан шайас негізінде Ташкентте Кеес кіметі орнады. Кеестер билігі 1917 жылы арашада Шымкентте (бейбіт трде), 1917 жылы 7 арашада Тркістанда орнады. Кеестер билігі Торай облысында Торай облысында атаман Дутов бастаан азатар мен . Бкейханов бастаан Алашорда жне эсерлер Кеес кіметіне арсы кресті. Біра олар жеіліске шырады. 1917 жылы 25 желтосанда останайда крес нтижесінде кеестер билігі орнады. (басшысы В. М. Чекшаров).1918 жылы 8 атарда Кеестер Атбеде билікке келді (басшысы В. Ф. Зинченко).1918 жылы атарда Торай, Ырыз уездерінде Кеес кіметі орнады.1918 жылы 18 атарда Орынборда Кеес кіметі орнады. Кеестер билігі Солтстік жне Шыыс азастандаБл ірлерде Кеес кіметі крес нтижесінде орнады.1917 жылы 22 арашада Петропавлда Кеестер билігін олына алан Уаытша Революциялы Комитет билікке келді (басшысы И. Д. Дубинин).1917 жылы 25 желтосанда Амолада Кеес кіметі орнады.1917 жылы желтосанда Кеес кіметі Ккшетауда орнады.1918 жылы 2 атарда Атбасарда Кеес кіметі орнады.1918 жылы 18 атарда скеменде билік Кеестерді олына кшті.1918 жылы 19 атарда Павлодарда крес нтижесінде билік Кеестерді олына кшті.1918 жылы 17 апанда Семейде Кеестер билігі кімет басына келді. Кеестер билігі Батыс азастанда 1918 жылы 15 атарда Оралда Кеес кіметі орнады. Біра осы жылды наурызында а гвардияшылар контрреволюциялы ткеріс жасап, Кеестерді биліктен тайдырды. Оралда Кеес кіметі азамат соысы жылдарында ана орнады.1917 жылы 2 желтосанда Бкей ордасында Кеес кіметі орнады. Кеестер билігі Жетісуда 1918 жылы 3 наурызда Верныйда Кеес кіметі арулы ктеріліс нтижесінде орнады. 1918 жылы наурыз айында Жетісу облысыны барлы лкесінде Кеестер билігі орнады. Жетісу ірінде Кеес кіметін орнату жолында Ж. Бабаев, А. Розыбакиев, Т. Боткин, Т. тепов т. б. революционерлер аянбай кресті

16. аза зиялыларыны лтты кімет ру жолындаы іс-рекеттері жне “Алаш” озалысыны тарихи мнін талдаызазаты сан асырлы тарихыны е жарын беттерін жазан Алаш озалысы - тарихи-саяси, айрыша былыс ретінде лтымызды мдени- рухани даму жолын жаа арнаа браны сзсіз.йткені ол аза баласыны саясат, мдениет сатысына ктерілгендігін айатай отырып, ендігі жерде лт ретінде дербес мір сруге, зге елдермен терезесі те халы ретінде азат кн кешуге болатындыына леуметті сендіре алан жаашыл козалыс еді. озалысты арындылыы мен жаашылдыы - аза оамы шін иын-ыстау сол бір дбірлі шата азатты ранын салып, іс жзінде бытыраылык пен мемлекеттік институттар алыптаспаан сахара тсінде дербес мемлекет руа бел шешіп кірісуінде еді. Алмаайып кезеде амал тауып, халыны басын осып, ертеіне сендірген осындай лы топ бана дейін болмааны тарихтан белгілі. Олар сол тста кездескен иындытарды барлыын жее білді, тпкі масата жету шін, андай да болмасын, замана сауалыны отайлы шешімдерін таба білді. Алаш озалысы совет кіметі тарапынан терістелгенімен, оны идеялары лтжанды азаматтарды жрегі мен санасында мір сріп келді. Оны жарын рі бл тартпас мысалы - туелсіздікті арсаында Алаш идеясыны айтадан жаа кшпен жаыруы.Ес жиып, етек жапан бгінгі кнде алашты идея саналы аза баласын, елжанды аза азаматын айтадан баурап алу стінде. Мны басты себебі, Алаш озалысыны е лы масаты - лтты туелсіз мемлекет ру идеясымен сабатасып жатанында еді. XX асырды басында лтыны тедігі шін ауымдасумен де, аламмен де, арумен де креске тскен Алаш айраткерлеріні прменді ебегі Алаш баласыны есінен еш кетпек емес. Оны длелі - туелсіз азастанны барлы ткпіріндегі аза зиялы ауымыны ісіндегі, ойындаы алашшылды сана. Бл алашшылды сана уаыт жылжыан сайын азіргі аза оамында тередей тссе, халымызды лтты ресі де биіктей бермек.Алаш озалысы - бір жылды немесе екі-ш жылды жемісі емес, зіні бастау кздерін 1917 жылдан лдеайда брын алатын ішкі эволюциялык жолы бар дайындалан, пісіп-жетілген лы озалыс еді. Оны Алаш тарихын зерттеген зиялы ауым кілдері айтып жр. Алаш озалысыны басталу кезеі жнінде гіме боланда, кбінесе, 1905 жылы оянды жрмекесінде дниеге келген араралы зырхаты айтылады. Бізді ойымызша да, Алаш озалысыны ріс алуы осы тстан басталады. Оны саяси-тарихи себептері ретінде, е алдымен, осы тарихи кезеде лт мселесін ктере алатын, оны алы бараа жеткізе алатын лтты зиялы ауымны алыптаса бастаандыын айтамыз. Сондай-а оан Ресейдегі буржуазиялы ткерісті, патша манифесін осып айтуа болады. Ал жалпы азаты басын осу, сол шін сиез ашу, белгілі бір йым ру мселесіне келеек, онда бл мселеде аза кілдері атысан 1905-1906 жылдардаы Бкілресейлік бірінші-шінші мсылман сьездерін, 1906-1907 жылдары Реcейді бірінші-екінші мемлекеттік думаларына .Бкейханны, А.Бірімжановты, А.алменовты, Б.аратаевты, Мхаметжан Тынышбаевты, Б.лмановты, Ш.осшыллыны т.б. азатарды сайланандыын айтуа болады. Міне, осы топ жш оан осылан алдыы атарлы аза оыандары ауымдасып, орта мдде тірегіне шоырланды. Осы арада 1905 жылды желтосан айында Орал аласында .Бкейхан, Ж.Сейдалин, Б.аратаев, Б.Сыртанов, Х.Досмхамедлы , М.Тынышбаевтарды атысуымен болан бес облыс азатарыны сиезін айтып ткен жн. рине бл сиез кейінірек ткен сиездер сияты, іргелі мселелер ктермесе де, аза зиялыларыны топтаса алатын ммкіндігін крсете алан е алашкы басосу болатын. Ал елді басын осып, халыты м-мтажын айтуа тиісті жне оны шешуді жолдарын айындама сиез ашу мселесі сіресе 1913 жылдан бастап жйелі трде ктеріле бастаандыын байаймыз. Тарихи деректерге сйенсек, патша жандармериясыны апарат хаттарында сиез ткізуді бастамашылары ретінде Жанша Сейдалин, Райымжан Марееков, Баытжан аратаев, Барлыбек Сыртанов крсетіледі. Осындай бірнеше жатта сиезді йымдастырушы ретінде Жанша Сейдалинні есімі жиі кездеседі. 1913 жылы «Айап» журналында сиез шаыру жнінде Ж.Сейдалин «Азып-тозып кетпееке не амал бар?» атты ндеу іспетті хатын жариялайды. Бл хатта сиез шакыру мселесінде Б.аратаевтан, Б.лмановтан, .Бкейханнан, А.Байтрсынлынан, Р.Марсековтен, М.Тынышбаевтан, С.Лагиннен, Х.Досмхамедлынан, .Алдияровтан, М.Сералиннен, Жанайдаровтан, М.Дулатовтан, Б.Есмахановтан, З.Сейдалиннен, Б.Сыртановтан, Ж.Апаевтан хат ктетінін жазады.Ж.Сейдалинні бл хатына .Бкейхан ашы хат трінде жауап жазады. Ол хатын: ««Айапа» Жианша мырза хат жазып отыр. аза баласы бас осса, аза жмысы жасы орына барар еді дейді. аза баласы бас осып, шаруа, жрт пайдасын сйлеп, іс ылып тырбанса, бірте-бірте аза баласы ілгері басуа басыш табылар еді деп біз де ойлаймыз» - деп бастап, сиезді ажеттілігін длелдей келе: «Тірі болсам, хан баласында азаты хаысы бар еді, азаа ызмет ылмай оймаймын» деген сертті сздерімен хатын аятайды. Міне, осы жылдан бастап пікір жзінде ктеріле бастаан жалпыаза сиезін ашу мселесі 1917 жыла дейін жаласты. йткені патшалы Ресейді отаршылды атал саясаты аза зиялыларыны бл масатын іске асырмай келді. Оны жзеге асыруды сті Апан ткерісінен кейін ана ммкін болды. Орыс патшасы таынан тскен ткерістен кейін азастанны р ткпірінде аза азаматты комитеттері рыла бастады. Оны жмыс істеуіне Уаытша кімет комиссарларыны о ыпалы тиді. Мселен, .Бкейханны Уаытша кіметті Торай облысты комиссары болуы, М.Тынышбаевты Уаытша кіметті Тркістан комитетіні мшесі болуы. Аталан жылды суір-мамыр айларында Торай, Жетісу, Орал, Омбы, Семей алаларында облысты аза сиездері тті. Бл облысты сиездер лт-азатты озалысты арын алуына ыпал ете отырып, шілде айында ткен бірінші жалпыаза сиезін дайындады. 1917 жылды 21- 26 шілдесі аралыында ткен бл сиез мемлекеттік рылыс, саяси партия, рылтай жиналысына, Мсылмандар кеесіне депутаттар сайлау, партия бадарламасын дайындау мселелерін ктерді. Бізді ойымызша, сиезді басты маыздылыы - ханды дуірден кейін барша азаты бас ктерер крнекті тлаларын біріктіріп, ірі елдік мселелерді шешуде оларды бірлік жолынан табылатындыын длелдеген сенім шарасы болуында да еді.Ата-бабаларымызды аза еліні туелсіздігі мен азаттыы жолындаы крестері, істері, рандары - бгінгі рпаа лгі м аманат. азіргі ол жеткен еркін шаымызды баянды ету шін біз азатты жолы арман болан ата рпаты аманатына берік болуды борыша айналдыруымыз ажет.

 

28.Республика іріндегі ядролы сынатар жне оларды зардаптарын талдаызСемей ядролы сына полигонын ру туралы шешім 1947 жылы 21 тамызда абылданан. Ядролы сына 1949 жылдан 1989 жылдар аралыында тті.Р Шыыс азастан, араанды, Павлодар ш облыс аумаында орналасан, сына алаы 18500 км, периметрі шамамен 600 км алып жатыр. Брыны Семей облысы бойынша полигон алаы 10 000 км жерді алып жатыр.1949-1989 жылдар аралыында Семей полигонындаы ресми деректерге сйкес 456 ядролы сына, соны ішінде 8-і – ауада, 30-ы – жерді стінде жне 340-ы – жер астында болды. оршаан ортаа атмосферада сыналан жне 1949–1962 жылдар аралыында жргізілген ядролы сынатар орасан шыын келді.Семей полигонынан баса, Батыс азастан жне Атырау облысы шекарасында Нарын ірінде 3 сына полигоны болды: Азыр атом полигоны, Мемлекеттік Жазы-сына орталыы жне Мемлекеттік орталы полигоны (соы екеуі Ресей кешеніндегі Капустин Яра тиесілі, азіргі уаытта да олданыста). Осы полигондар аумаында 29 ядролы жарылыс жргізілді (18 жер асты, 11 атмосфералы). Зерттеулер масатында таы да 10 ядролы жарылыс жргізілді: 6 — арашыаната, 3 – Маыстау облысында жне 1- Атбе облысында.1966-1979 жж. аралыында Азыр атом полигонында 10 алада 17 ядролы жарылыс жргізілді. Жарылыстар нтижесінде жалпы клемі 1,2 млн.м болатын 9 жер асты жолаы жне диаметрі 600 метр бір жасанды кл пайда болды. Бірінші жарылыс 300 трыны бар Азыр кентінен 1,5 км жерде 165 метр тередікте жргізілді. Жарылыс ымасынан 20 кн бойы осынды радиоактивтілігі 190 мы Ku болатын газ шыты.Келесі жарылыстар кезінде газ шыарындысы 11 айа дейін жаласты.Полигон 80-жылдарды зінде де жабы болатын. Алайда Азыр полигоны аймаындаы радиациялы ахуал траты емес, ластануы жеткілікті биік.Ядролы жарылыстардан кейін алан жер асты уыстары атты ластанан биологиялы ауіпті радиоактивті заттарды сатау шін «зираттар» ретінде пайдаланылады. Оларды кейбіреуі су дегей жиектерінен тз ерітіндісімен толтырылды жне осы уаыта дейін з радиоактивтілігін сатайды. Бл ретте ластанан топыра клемі 24000 м райды.Капустин Яр ракеталы-арышты полигон Ресейде Астрахан облысында орналасан жне Батыс азастан мен Атырау облыстарына жазы сына полигоны трінде енеді, бл 3 млн.га астам жерді алып жатыр. Атмосферада 11 ядролы жарылыс жргізілді, 24000 зенитті-басарылатын ракета іске осылды жне жарылды, 177 ару лгісі сыналды. райсысыны массасы 50 тонна болатын СС-20 типтес 619 ракета жер сті жою барысында атмосфераа улылыы жоары шамамен 30 мы тонна заттар шыарыланРадиациялы жне улы ластануа мына аудан ауматары шырады: ызылоа, аратбе, Тайпа. Орда жне Жааала аудандарыны трындары жне табиат кешені бірнеше жылдар бойы Азыр жне Тайсойан полигондарыны иылысан серлеріне шырады (жер сті ядролы жарылыстар сері жне алыстыы орташа латырылатын ракеталарды гептил шлейфтері). Саыз зенінде жне Миялы кентіндегі ды суларыны ауыр металдармен ластануы ШРК асып кетеді: таллий бойынша – мы рет, кадмий – 20 есе, орасын – 10 есе, мыс – 10-15 есе арты, фтор – 1,5-4 есе арты.Радиациялы ластану – иондаушы суле шыару серін тудыратын физикалы ластану трлеріні бірі, оны кздері осындай суле шыару рылылары немесе радиоактивтілікті мегерген кейбір химиялы заттар болуы ммкін, яни осы химиялы элементтерді атомды ядроларыны абілеттілігі, иондаушы суле шыаруды шыара отырып, оларды изотоптарыны здігінен еркін ыдырауы ммкін.азіргі уаытта мамандарды йарымы бойынша азастан аумаындаы радиоактивті ластануды жалпы дегейі Чернобыль АЭС апаты нтижесінде зардап шеккен ауматара араанда 1,5 есе жоары.Жер сті ядролы жарылыстары ауада жарылан жарылыстара араанда лкен серін тигізді.Атмосфералы сынатар нтижесінде радиоактивті материалды бір блігі сына алаынан алыс емес жерге тседі, андай да бір блігі атмосфераны, тменгі абатында кідіріп алады да желмен бірге шады, лкен ара ашытыа орналасады. Ауада орташа аланда бір ай шамасында бола отырып, радиоактивті заттар осы орын ауыстырулар кезінде жерге біртіндеп тседі. Алайда радиоактивті заттарды бір блігі атмосфераа шыарылады (10-15 км биіктікте жатан атмосфераны абаты), сол жерде кптеген айлара дейін алып ояды, жер шарыны барлы бетіне баяу тсіп, шашырап тарайды.18.12.1992 жылы азаматтарды леуметтік орау туралы Зада полигонны ызмет ету нтижесінде радиациялы серге 1,2 млн. адам шырады. Оларды бір блігі Шыыс азастан облысында – 1,1 млн., 0,048 млн. – араанды облысында жне 0,052 млн. – Павлодар облысында трады.Шыыс азастан облысыны Абай, Абыралы, Бесараай жне Жаа семей аудандары трындарында ан аздыы жадайыны жоары жиілігі белгіленген. ан аздылыа кбінесе кішкене сби балалар, соны ішінде жасы шке дейінгі сбилер барынша жиі шырайды.Семей ірінде жйкені тозуы жне баса психикалы ауру трлеріні жиілігі тым жоары.Азыр кентіні трындары арасында орташа облыстыпен салыстыранда ауру трлері жоары: туберкулез бойынша – 608 есе арты, эндокринді ауру – 19 есе, асазан жарасы ауруы – 16 есе жоары. мір сру затыы те ыса, ауру саныны жалпы сімі ршу стінде.Осылайша, азастан з аумаындаы геологиялы рылыс ерекшеліктеріні кшімен, табии уран жне кмірсутекті ресурстарымен, сондай-а брыны КСРО жйесінде ядролы сынатара арналан скери нерксіптік кешендер мен полигондарды шикізат базасы ретінде лемдегі бірде бір мемлекет ХХ асырды лы жаалыы – радиоактивтілік атынасында бай жне айылы тжірибе жинатады. Еліміз аумаыны бір блігі ластанан табии жне жасанды радионуклидтер болып табылады

29.Е.Б.Бекмаханов, .И.Стбаев, Б.Слейменов жне т.б алымдарды ебектерінен <ылмысты> істерді іздестіруді зардаптарын анытаызКеестік идеологияны негізгі функциясы - бір тапты мддесіне ызмет етіп оны орау, оны леуметтік базасын кеейту, здеріні жолын стаушылара билік жргізетін рылымдара жол ашу жне солар арылы билік жргізуге кілеттілік жасау болып табылады. Сол рылымдарды бірі - саяси цензура органдары. Сол кездегі цензуралы ызметті наты зады негіздеріні болмауы, трешілдік ортада билік жргізген партияны стемдік етуі кез келген шыарманы идеологиялы жаынан зиянды деп есептеуге ммкіндік берді. Баспа немесе баса да шыармашылы німдерді адаалау жне баылауды дістері, сондай-а оларды жзеге асыруды тсілдері кп трлілігіне байланысты бір-бірінен ерекшеленіп отырылды. Сондытан тарихи жаынан кеестік нсада алыптасан «саяси цензура» термині, маынасы жаынан те жаын жне белгілі бір дрежеде мемлекеттік мдени - саясатты жзеге асыратын, оамдаы саяси жйені бір блігі болып табылатын идеологиялы билік жйесі екенін крсетті. Сондай-а ол дебиетті, мдениетті оам дамуыны шынайылылын крсететін басым баыттарын баылауа алатын, оларды ызметі мен шыармашылыын ресми стем станым алпында стап отыратын, шыармашылы жымдара дегенін істететін арсы келген жекелеген мдениет кілдеріні шыармашылыына шектеу ойып, тыйым салатын діретке ие болды. Идеологияны осындай стемдігі халыты барлы ісіне, оны ішінде ылым мен мдениетке, дебиетті райсысына ата баылау жасап отырды. Адамдарды аыл- ойы, рухани жан дниесі заттар ретінде бааланды. Еркін ой, еркін ебек, сз бостандыы деген жоалды. Шындыты іздеушілікке тыйым салынды. ылым мен нер идеологияландырылды. Цензура адамдарды леуметтік, рухани, саяси, оамды міріні барлы саласына сына ене отырып, халыты бір алыпта даму ммкіндігінен айыратын жадай туызды. Брежневтік билік тсында бкіл дебиет, нер, шыармашылы туындылары, саясаттандырыла бастады, оларды бір алыпа тсіріп, бір баытпен жргізді. Жоарыдан бйры нерлым кп болан сайын, тменнен сорлым белсенділік азайды. Барлы салаа тыйым салынандытан, халыты рухани дамуы, бостандыы шектелді. Шыармашылы німдерін цензурадан ткізу иямет болан кезеде, сол рухани азы арылы халы санасына адамгершілік ндылытарды сііру ммкіндігі де шектелді.

30.Барлы саладаы «кеестік цензураны» кшеюіні адамдар санасына тигізген кері серлерін талдап крсетіізКеестік оамда билік мддесіні алтысыз жзеге асуын адаалаан цензура органы Главлитті нсауларыны дерек ретінде берер малматтары те кп. Себебі, баспа ісіне адаалау жргізген Главлит (дебиет пен баспа ісі жніндегі Жоары Басарма – авт.) атты мекеме – зі рылан алашы кннен бастап, ата тртіпке баына отырып, партияны шешімдеріне орай, арнайы бйрытармен, циркулярлармен, кімдермен, нсауларды тікелей басшылаа алып жмыс жасаан мемлекеттік мекеме болан. Алайда бл мекеме тек баспа ісін ана емес, сонымен атар оамды сананы алыптастыруда сер ететін мдениет ошатары: театр, кино, музыка мен атар телерадио мен почта саласында да ата идеологиялы адаалау жргізген.Цензорлар з ызметтерінде – мемлекеттік пия болып саналатын мліметтер тізімі белгіленген «А» жне «Б», «В» сынды литерлермен, арнайы циркулярлармен, сонымен атар мемлекеттік жне скери пияны сатауа баытталан арнайы тізімдермен, сондай-а, екінші дниежзілік соыс кезеінде, елде орын алан соыс жадайына байланысты осы тізімдерге осымша енгізілген толытырулар негізінде – саяси-идеологиялы адаалауды жзеге асырып отыран. Бл жаттар негізінен партия шешімдеріне орай Главлитті арнайы нсаулары негізінде жргізілген.Главлит бекіткен мндай нсау алаш рет «те пия» белгісімен – 1925 жылы жарияланан «КСРО-ны саяси-экономикалы мддесін сатау масатында жне скери пия болып табылатын апараттарды тізімі» болып табылады. Алашы текст 16 беттен, 96-баптан тран. Аталан тізімнен блек тиым салынан таырыптар атауы крсетілген циркулярлар шыарылып отыран. Ал КСРО-ны «мір сруіні» соы жылдарында цензорлар жмыс істеген жаттарды саны 213 бапа жетіп, оларды рбіреуі 5-6, тіптен, бапты раан 1926 жылды 24 суірінде Халы комиссарлар кеесі «Мазмны жаынан мемлекеттік пия болып саналатын апарттарды арнайы орау тізіміне сай, бкіл апараттарды ш топа бліп арастыран: скери сипаттаы, экономикалы сипаттаы жне баса сипаттаы. Жне пиялыты ш санаты белгіленген: «те пия», «пия», «жариялауа тыйым салынан». Ал 1926 жылды маусымында Біріккен Мемлекеттік Саяси басарма жанындаы арнайы блім «те пия, пия жне жариялауа тыйым салынан мселелер жніндегі тізімді» басып шыаран. Бл тізімні мазмны Халы Комиссарлар Кеесіні 24-суірдегі тізімін жете толытырып, пия апараттарды: скери сипатта, аржы-экономикалы сипатта, саяси (оны ішінде партиялы та) жне жалпы сипатта , – деп 4-ке бліп арастырады. Сондай-а скери, экономикалы жне т.б. сипаттаы апараттар трі оамда орын алып отыран згерістерге орай арнайы мемлекеттік пия болып табылатын тізімдер атарына осылып немесе алынып отыран . Сонымен бірге, «КСР мддесіне орай саяси жне экономикалы (ішкі жне сырты) жне мемлекеттік пияларды сатау жніндегі тізімдерді» уаыт талабына сай жаартып, толытырып отыруда: Главлит, Ішкі істер халы комиссариаты, Жмысшы-шаруа ызыл скеріні Бас Штабы, Мемлекеттік жоспарлау мекемелеріні кілдерінен рылан комиссия жргізіп, оны КСРО ХКК бекітетін болан . Алайда 30-жылдарды ортасына дейін, жоарыда аталан тізімді жасау ісі тікелей Главлитті міндеті болан . Сонымен атар цензор арауынан ткен кез-келген баспа німі, тіптен, Главлит басшыларыны нсаулары, бйрытары, т.б. жаттарына да, оларды маызын крсететін арнайы мр белгілері ойылып отыран Негізінен кеестік кезеде «те пия», «пия» деген пиялы белгілерімен атар, «ызметтік олданыса арналан» деген таы бір пиялы белгісі болан. Бл белгімен шыарылан барлы баспа німдеріні пиялыы «жариялауа тыйым салынан» деген белгімен те болан еді. Мндай баспа німдері арнайы пия мліметтерді басатын баспаханаларда басылып, олар цензура мекемелеріні адаалауынан босатылан Осындай арнайы белгілермен белгіленген бйрытар мен нсаулар Орталы Главлиттен азглавлитке, ал азглавиттен айматы Обллиттер мен Райлиттерге жіберіліп, нтижесінде «ЛИТО-лар» алдын-ала жне кейіннен жзеге асырылатын адаалау арылы мемлекеттік идеологияа «кері сер» ететін ой-пікірлерден оамды «тазарту ісін» атаранынан байаймыз. Жалпы 1938 жылдан бастап зиянды деп танылан, олданыстан алынатын рбір дебиетке арналан бйрытар мен кімдерге оса, оларды авторлары жнінде толы млімет берілу керек болан. Тыйым салынан дебиеттер крсеткішін райтын мндай тізімде кеес билігіні уаытында 300-400 бетті рап, 10 000-дай атауды топтастыратын болан Оны себебі, 1937-1938 жылдары цензура ата сипат алып, андайда болмасын еркін ой білдіргендер уын-сргінге тсіп, тоталитарлы сипат алады. Цензураны басынан ткізген редакторлар, журналистер, жазушыларды барлыы уын-сргінге тап болады. Кптеген танымал публицистер ттындалып, ал редакциялы алалар тобы саяси тазартуа шыраан.К(б)П ОК-ні 1938 жылды 28 мамырындаы «Жаулы сипаттаы дебиеттерді олданыстан алу» жніндегі аулысына орай, кітапханаларды кітап сатау орлары мен кітап сауда жйелерінен 97 дебиет атауы олданыстан алынады. Жау авторлар атарында – Асфендияров, лібаев, оыратбаев, Жансгіров, Тожанов, Жргенов, лымбетов, Нрмаов, Майлин, Сейфуллин, Шанонов жне т.б. болан» Сталин дниеден айтаннан кейін, оамды-саяси салада орын алан згерістерге байланысты, кезінде «Тізімдер жинаына» еніп, зиянды деп табылан біратар авторларды ебектері айтадан кпшілік олданысана беріле бастаан . Алайда, осы «аталан» кітаптарды мазмнынан саяси уына шыраан, 50-жылдары лі аталмаан зиялыларды шыармалары мен ханды дуірге атысты мліметтерді амтыан беттерді жойып, содан кейін ана кпшілік олданысына берген «Ескірген басылымдарды библиографиялы крсеткіші» деген атпен бекітілген бйрытар бойынша да дебиеттерді олданыстан алып отыран. Осындай тізімдерді ішінде: Х. Айдаровты «Шоан Улиханов», Омаров пен Панкратоваларды редакциялыымен жарияланан «азКСР тарихы» сынды т.б. ебектері болан орыта айтанда, мемлекеттік идеологияны жзеге асырушы, яни цензуралы адаалауды жзеге асыран – Главлит атты мекеме, оамда жарияланатын барлы оамды-саяси жне леуметтік саладаы бкіл дебиеттерді партияны шешімдеріне орай абылданан нсаулар негізінен шыара отырып, баспа ісін, кітапханалар мен сауда орындарын адаалауды жзеге асыруда, «пия» жне «те пия» деген арнайы белгілері бар нсаулары мен бйрытары негізінде оамда орын алатын «жат ойлардан» тазартып отыран арнайы мекем болан.